KAY 361 Türk İdare Tarihi

Ders 1 Ortaylı, 2007, sf. 23-49 Konular: Ortaçağ İran Yönetimi, Bizans/ Doğu Roma Yönetimi

Neden bu dersteyiz?

   Osmanlı İmparatorluğu’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlamak   Batı ve Doğu ile etkileşimler Akdeniz Dünyası’nda doğan 3 Roma İmparatorluğu İdari kurum ve geleneklerini incelemek  Yönetimi iyileştirme çabalarında rehber Kurumlar temelinde karşılaştırma yapmak  Zaman ve mekan boyutlarında

Dersin Temel Çerçevesi

  İncelenecek alan  Balkanlar, Tuna Boyu, Ortadoğu ve Kuzey Afrika Türkiye tarihi ve toplum düzeni bir Akdeniz sentezidir  Dil: Arapça, Farsça, İtalyanca, Rumca, Süryanice, Macarca, doğu ve güney Slav dillerinden kelime ve deyimler  Mutfak: Türk mutfağı bir Balkan ve Ortadoğu sentezidir

Giriş: Ortadoğu ve Akdeniz Bölgesi    Nehirlerin çevresinde ilk tarım faaliyetleri  Kentleşme, örgütlü toplum ve devletin ortaya çıktığı bir dünya Medeniyetlerin beşiği  Tarihe yön veren büyük imparatorluklar  Kurak ve az nüfuslu topraklarda küçük devletlerin yaşama şansı pek yok Yazının kullanıldığı, bürokrasi ve kentleşmenin doğduğu ülkeler   Dinler ve diller mozayiği Kültürel etkileşim ve benzeşme

Ortadoğu ve Akdeniz

   Basit ulaşım ve haberleşme teknolojileri  Organik enerjiye dayanan Kontrol araçları yetersiz  Posta, bürokratik örgüt, para sistemi, vb.

Merkeziyetçi devlet?

  Mali, idari kontrol, bayındırlık, ulaştırma görevleri önemli ölçüde küçük birimlerde Köylü ve zenaatçılara yerel kontrol

Sasani İranı (M.S. 224- 640)

  Doğu- Batı Rekabeti    İran- Yunanlılar Partlar- Romalılar Büyük İskender ve Hellenizm M.S. 3. YY’dan sonra Sasaniler- Bizans    Klasik bir Ortadoğu ve Akdeniz imparatorluk modeli Bizans-Sasani savaşları gelecekteki İslam fetihlerini kolaylaştırdı Devlet, 635 Kadisiye Savaşı ile yıkıldı.

BÜYÜK İSKENDER’İN FETİHLERİ (İ.Ö. 323)

Sasani İranı: Yönetim Sistemi

  Başvezir- vezirler sistemi Toprak ve nüfus envanteri  Vergi matrahı ve mükellef tespiti    Her arazinin ürünü tahmin ve kayıt edildi Her ürün için ayrı vergi miktarı belirlendi SONUÇ: Yolsuzluğu ve gelirlerde belirsizliği azaltma

Vergiler

  Arazi Vergisi: Haraç   Ürünün cinsine ve arazinin verimliliğine göre değişir (Hasılatın 1/3 ile 1/6’sı arasında) Çocuk, ihtiyar ve kadınlardan alınmaz Baş Vergisi: Gezit (sonraki cizye)    Köylüler dışındakiler ile Yahudi, Hıristiyan ve şehirlilerden Toplumsal durum ve gelire göre değişir Askerlikten muafiyet sağlar

Sasani İranı: Toplum Yapısı

 Eski Hint’te olduğu gibi Kast sistemi     “Toplumda herkes Tanrı’nın kendine verdiği yer ve işe razı olmalı” Bir kast’dan diğerine geçiş yok Kastlar:  Ruhban (yargıçlar, yüksek memurlar)  Savaşçılar   Katipler (tıp, öğretmenlik, küçük memuriyetler) Halk (zenaatkar ve köylüler)-asıl vergi yükü ve angarya Statüler belirgin: ev büyüklükleri, giysiler, evler, binek hayvanlar, tüketim kuralları (at, ipek)...

Ordu

   Komutanlar yedi asil aileden Yaya/ Piyade  Savaşta köylüler ücretsiz asker Süvariler ve filler

Sasani İranı: Din ve Dil

   Diller ve dinler mozayiği Tek resmi dil yok  Çok dilli bürokratik belgeler Dini renklilik    Zerdüşt Dini (resmi din), Yahudilik, Hristiyanlık (Nasturiler)...

Dinden dönmenin cezası ölüm Mazdek ayaklanması gibi toplumsal eşitlik talepleri

Merkez ve Eyalet Yönetimi

  Devlet teşkilatı eski Ortadoğu devletlerine model  Başvezir ve vezirler sistemi  Eyaletler (Satraplıklar, Marzbanlar)  Ülkede 4 idari- askeri bölüm:  Her bölgede hükümdar ailesinden bir kral naibi ve kumandan  En yüksek yargıç Şehenşah  Alt kademede azat denen şovalyeler ve dikhan denen köy reisleri  Soylular, köy reisleri, cemaat başları: vergi, askere alma Gelişmiş bir posta ve yol sistemi

Sasani İranı: Kültür

  Nasihatname edebiyatı  Firdevsi: Şehname   Eski İran kültürünün yaşatılması Nizamülmülk’ün Siyasetname’sine etkiler Sasani devleti İslam İmparatorluğu’na katılınca   İran İslamlaştı İran kültür ve devlet örgütü de gelişen İslam İmparatorluğu’na model oldu

BİZANS (DOĞU ROMA)

  11 asırlık bir devlet  Devamlı kendini yenileyen bir organizma  İran, İslam İmparatorluğu ve Akdeniz İtalyan devletleri ile sürekli bir etkileşim Başlangıç Noktası  Kavimler Göçü ve Roma’nın ikiye ayrılması

“Bizans” Terimi: Yerleşmiş Bir Yanlış

 Konstantinopolis şehrinin 4. Asır öncesi adı  Bizans, 16.YY’dan itibaren Batı Avrupa’lı tarihçilerin kullandığı bir terim  Halk kendine “Romalı” derdi  Türkler de bu halka “Rum”, ülkeye de “İklim-i Rum” demişledir  Mevlana Celaleddin Rumi

KAVİMLER GÖÇÜ

ROMA İMPARATORLUĞU’NUN BÖLÜNMESİ

BİZANS VE BARBAR KAVİMLER

BİZANS İMPARATORLUĞU SINIRLARI

Roma İmparatorluğu

   Batı ve Doğu (Roma) Eyaletleri  Resmi bölünme M.S. 395’da    Batı eyaletlerinin çöküşü Kültürel farklılık Kuzeybatı ve kuzey Avrupa’da Romalılık  Roma Hukuku Romanize edilmiş Hristiyanlık Latince kullanımı ile yaşayacak  Doğu’da ise Roma’nın kurumları yaşayacak  Romalıların gelişinden önce Hellenize olmuş bir alan  Roma dili ve kültürü burada karşısında yerleşik kültürler ve dinler bulmuş  Devlet teşkilatı, din ve felsefede etkileşim

Roma Mirası

 Bölünme ve yıkılma sonrası Roma İmparatorluğu’nun merkezi doğuya kaymıştır  Yunanistan, İran, Mezopotamya ve Suriye  Mirasa sahip çıkanlar Roma’yı 4. ve 5. Asır’da yıkan aynı kavimlerdir  10. ve 11. Asır sonrasında ortaya çıkan Rönesans ile bu mirasa sahip çıkmışlardır   15.-16. Asırlarda Rusya Çarlığı kendini mirasçı saymıştır 18. Asır’da aydınlanma filozofları Bizans’ı despotizm ve entrika ile özdeşleştirmişlerdir

Farklılıklar

Roma Doğu Roma/ Bizans Diarchie (İmparator- Senato) Monarşi (Senato törensel, simgesel bir kurum) Ruhani/ Dünyevi otorite ayrımı Papalar imparatora taç giydirir (imparatorun tescili) İmparator kilisenin başı Cesaro-papizm Patrik, imparatora taç giydirir (patriğin tescili) Eyalet idaresinde askeri ve mülki amir ayrı Sürekli savaşlar nedeniyle askeri ve mülki amir aynı Kölelik var 5. Asır’dan sonra kölelik terkediliyor

İmparator

 Tanrısal irade ile göreve gelir  Dünyevi ve ilahi otoritenin tek kişide birleşmesi  Cesaro-papizm  Baş kanun koyucu, en yüksek yargıç, idari, mali ve askeri otorite  Tayin ve aziller onun elinde  Yetkisini sınırlayanlar  Kanunlar   Kilise Toprak sahipleri

Bizans’lı Kimdir?

 Bizans’lı sayılmanın şartları:     İyi bir Hıristiyan olmak İmparatora itaat Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamalarına tabii olan kimse olmak Etnik köken önemsiz

Kültür

 Nasihatname edebiyatı  İmparatorun görevleri  Adalet, dini sapmaları önlemek, vb.

 Amaç: Toplum düzeninin korunması  Rönesans ile yeni bir düzen öngören yeni bir nasihatnamecilik çeşidi  Machiavelli, Prens

Merkezi Örgüt

     İmparatorluk Başkatibi Senato Başkanı  Aynı zamanda başkentin yargıcı ve belediye başkanı Zamanla Sasani başveziri gibi bir başbakan ortaya çıkmıştır Anadolu ve Rumeli’nin idari ve askeri yönetimi bir görevliye  Osmanlı’daki beylerbeyine benzer Saray hizmetleri, posta, istihbarat gibi konularda kullanılan tsavisios (çavuş) denen kavaslar  İran’da da benzer uygulama

Ordu

1.

2.

3.

Özellikle sınır eyaletlerinde bulunan şovalyeler  Toprağı işlemede, savunma ve savaşa katılma Hassa ordusu Donanma    Akdeniz’i kontrol edemedi Önce Arap-İslam, sonra da İtalyan Cumhuriyetleri ile rekabet edemedi Ege ve Akdeniz’de bazı amirallik eyaletleri vardı  Osmanlı’da Kaptanpaşa eyaletleri

Diplomasi

    Sürekli saldırı altında bir yaşam   Çözüm: Step kabilelerini birbirine kırdırmak, ittifaklar kurup ittifaklar bozmak (Bizans usulü diplomasi) Cömert hediyeler, haraç vermek, evlenme ile akrabalık kurmak, barbarlar arasında Hıristiyanlığı yaymak Sınır anlaşmazlıklarını çözmek ve barbar kavimlerle görüşmek yetkisi sınır valilerine verilmişti  Osmanlı’da da aynı Çevredeki tüm hükümdar ve devletler protokol bakımından eşit görülmez  Osmanlı ve İran gibi Yabancı ülkelerde elçilik heyetleri yok

Hukuk ve İdare

   Roma hukuk sistemini geliştirip dünyaya aktarma   Roma kanunları toplansa ancak küçük bir kitap olur Aslolan prensip, gelenek ve yorumlar Medeni Hukuk Külliyatı (Corpus Iuris Civilis)  Önce Latince, sonra Yunanca  Önce şahıs, borçlar ve eşya hukuku    Sonra medeni hukuk ve ceza hukuku Hristiyanlığı kabul eden Slav ve Ruslar için model Osmanlı’da Ortodoks tebaya uygulanmıştır 12. Asır sonrası Batı Avrupa’da kilise hukukuna karşı laik hukuk doktrinini doğurmuştur

Eyalet İdaresi

   Önceleri Oriens (Küçük Asya, Mezopotamya ve Suriye) ve Illyricum (Balkanlar) denilen ikili bölümlenme Eyaletlerin başında sivil bir vali ve bir kumandan vardı  Sürekli savaşlar sonucu tek kişide görevler toplandı  Piskoposlar ve casuslar yoluyla merkezin denetimi Maliye ve yargı merkezden tayin edilen memurların görevi  Bu yüksek düzey memurlar doğrudan imparator ile yazışabilirdi  Eyalette güçler ayrılığı

Toprak Rejimi

  Toprak sınıflandırması 1.

Hükümdar toprağı 2.

3.

Miri Arazi- Dirlik Kilise ya da özel mülkiyete ait Toprak aristokrasisi   Ezilmek istenmesine rağmen gücünü korumuştur Serbest köylüler ve serfler  Devlet, göçlere ve toprak terkine müsaade etmezdi  Kölelik 5. YY’dan itibaren tasfiye edildi

Toprak Rejimi-2

  5. ve 6. Asırlarda manastırların toprakları da büyüdü   Manastır feodalizmi Tepki: İkonoklast, putkırıcılık hareketi Askere dirlik olarak verilen topraklar   Tahrir işlemi Zamanla toprak beyleri ve derebeyler; tekfurlar

Vergiler

 Toprak vergisi  Önce ayni, sonra para olarak  Hristiyan olmayan şehirli ve köylülerden “kefaletion” (cizyeye benzer)  Diğer vergiler  Tapu, yem, otlak, ağıl ve gerdek resimleri

Şehirler

    Esnaf Loncaları    Ticaretin kontrolü (kalite kontrolü, üretim miktarı, istihdam ve satış fiyatının sınırlandırılması-narh-) Pazar yerlerinin seçilmesi ve kurulması Şehrin yöneticileri ve kolluk kuvvetleri  Belirli kamu hizmetlerinin sağlanması  Savaşta donanma, barışta iaşe İhracat ve ithalatta seçici devlet kontrolü  İpek, tuzlu balık Zabıta görevi: Agoranomos (Osmanlı’da muhtesip) Hipparkos (Hakim ve belediye görevlisi)

Ticaret

     Çin ve Ortadoğu ile ticaret hatları Anadolu ve Trakya dışındaki parçalar imparatorluk ile ticari olarak bütünleşemedi  Mısır, Kuzey Afrika ve Suriye Ulaşım teknolojisi geri  Dere ve katır kervanları  Yelkenli gemiler  Yollar güvensiz (toplu ticaret) Tüccar grubu gelişemedi  Düşük statü  Serbest piyasa koşulları yok  Sermaye birikimi olamadı Selçuklu ile savaşlar sonrası İtalyan şehirlerine gümrük muafiyetleri- sömürü

Bizans’da Konuşulan Diller

 Çok dillilik  Roma mirası Latince  Mezopotamya’da Süryaniler Aramca  Güneyde Arapça  Mısır’da Kobtça konuşur  Anlaşma dili (Lingua franca) Yunanca  Seçkinler, kendi dilleri yanında Yunanca’yı da iyi biliyordu

Bizans’da Din

 Çok dinli bir ülke  Maniheizm, Mazdek dini, İslamiyet, Yahudilik  Ana eksen Ortodoks Hristiyanlık  Ortodoks Kilisesi’nin etki alanı  Hellenler  Balkanlarda Bulgarlar, Makedonlar, Romenler, kısmen Arnavutlar, Sırplar ve Karadağlılar  Kuzeyde Rusya, Ukrayna ve Belorusya  Doğuda Suriye ve Filistin’de Ortodoks Hristiyan Araplar

Etkileşim

  10. Asra kadar tüm Avrupa’yı etkilemiştir   Hukuk ve yönetim sistemi Mimari, protokol, giyim tarzı Osmanlı yönetimi üzerinde Bizans etkileri   Kurumlar arasında devamlılık var mı?

Yoksa Osmanlı kurumlarının kökleri İran, İlhanlı ve Asyai Türk geleneklerinde mi?