Transcript Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego.

Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej
Portalu www.szkolnictwo.pl
Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie
w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie
i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania
w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.
Geologiczne dzieje Polski
Justyna Drop
Charakterystyka geologicznych dziejów Polski
PREKAMBR
W prekambrze najstarszym okresie,
obejmującym 85% dziejów Ziemi wydzielono
dwa eony: archaik i proterozoik.
W tym czasie zachodziły kilkakrotne ruchy
górotwórcze uaktywniające procesy
wulkaniczne. Z tego okresu pochodzą głównie
skały magmowe i przeobrażone, np: granity,
gnejsy, łupki krystaliczne.
W Polsce na skały prekambru natrafiono:
w Sudetach (na powierzchni)
m.in. W Górach Izerskich, Górach Sowich,
Skały te reprezentowane są przez m.in. łupki
metamorficzne, granity, wapienie krystaliczne,
gnejsy, kwarcyt.
Łupek krystaliczny
w Polsce północno-wschodniej
zachodnia część platformy
wschodnioeuropejskiej. Utwory prekambru
występują tu na głębokości 250-5000 m. W
budowie geologicznej tego regionu wyróżniają
się, centralnie położone, archaiczne elementy
strukturalne fundamentu krystalicznego –
reprezentuje je granit, występują tu także
kwarcyty
Granit monzonitowy, porfirowy
Era paleozoiczna w Polsce
•
•
Podczas tej ery, trwającej około 375 mln lat, skorupa ziemska ulegała przeobrażeniom. Dwukrotnie
zachodziły ruchy górotwórcze: starsze kaledońskie i młodsze – hercyńskie.
W Polsce podczas orogenezy kaledońskiej powstało najstarsze i najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich
– Łysogóry a także niektóre masywy Sudetów ( Góry Kaczawskie, G. Orlickie, G. Bystrzyckie i Masyw
Śnieżnika.)
Łysogórskie
gołoborza
•
•
•
W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie grubych serii skał
wulkanicznych budujących dziś m.in. Góry Wałbrzyskie i Kamienne i G. Kaczawskie w Sudetach. W
karbonie panowały u nas warunki klimatyczne, podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie
klimatu równikowego (wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok).
Podczas orogenezy hercyńskiej na obszarze Dolnego Śląska powstały liczne intruzje granitów. Są to:
batolity: Strzegom – Sobótka, Strzegom – Niemczański, Kudowy, Karkonoszy. Z granitowych intruzji
pozostały wyniosłości terenu i masywy górskie, np. Karkonosze i Tatry.
W kambrze, sylurze i dewonie miały miejsce największe transgresje morskie – osady morskie występują
na całej powierzchni, ale zwykle są przykryte młodszymi utworami. Są to głównie: łupki ilaste,
piaskowce, zlepieńce i wapienie m.in. Góry Świętokrzyskie; Kielce, Chęciny –wapienie; Wyżyna
Śląska – zlepieńce i piaskowce.
Główne surowce mineralne i skały w
paleozoiku
W karbonie, gdzie panował klimat
równikowy wybitnie wilgotny. Z
bujnej roślinności typu: skrzypy,
widłaki, paprocie wytworzyły się
pokłady węgla kamiennego.
W dewonie i permie panował klimat
suchy. Na większości terenów Polski
występowały pustynie. Z tego
okresu pochodzą skały osadowe o
czerwonym i wiśniowym
zabarwieniu – piaskowce i zlepieńce
( G. Wałbrzyskie, Pogórze
Wałbrzyskie).
W permie w wysychających
morzach powstały pokłady soli
kamiennej okolic Kłodawy i
Inowrocławia na Kujawach.
Węgiel kamienny
Zlepieniec permski z
kamieniołomu
Zygmuntówka
Sól kamienna
Proces powstawania węgla
 Jednym z najważniejszych bogactw mineralnych w Polsce jest





węgiel kamienny.
Ta skała osadowa pochodzenia organicznego powstała z
rozkładających się szczątków widłaków, skrzypów, paproci
porastających bagienne obszary naszego kraju w karbonie.
Proces powstania węgla nazywany jest karbonizacją. Polega on na
wzbogacaniu szczątków organicznych w pierwiastek węgiel w
wyniku działania wysokiej temperatury i ciśnienia przy
jednoczesnym braku tlenu.
Pokłady węgla na przestrzeni dziejów poddawane były procesom
kompresji, fałdowania i przemieszczania w wyniku działania
poziomych i pionowych ruchów skorupy ziemskiej.
Pokłady węgla kamiennego przykrywane były innymi pokładami
skał pochodzenia organicznego.
Surowiec ten wydobywany jest na Wyżynie Śląskiej i w Zagłębiu
Lubelskim
Era mezozoiczna
•
•
•
Era mezozoiczna trwała ok. 160 mln lat.
W triasie znaczny obszar zajmowała nadal pustynia. Tworzyły się przede wszystkim czerwone i
czerwonofioletowe piaskowce, występujące obecnie w G. Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec triasu
nastąpiła transgresja morska; również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w
górnym triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na obszarze Tatr i
na południe od nich. Na dnie morza osadziły się warstwy wapieni i dolomitów o znacznej grubości,
spotykane dziś na Wyżynie Śląskiej. Serie skalne zawierają rudy cynku, ołowiu z domieszką srebra.
Nazywa się je dolomitami kruszconośnymi.
W jurze w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku jury morze było
jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono większą część obszaru Polski; Jedynie
Sudety i niewielkie obszary wschodniej części Polski były wyspami. Powstały w tym czasie m.in.
Wapienie budujące Wyżynę Krakowsko – Częstochowską oraz Pieniny.
Amonity jurajskie
Zamek w Olsztynie
•
•
•
W Kredzie po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal całą Polskę; w
górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk, fragmenty Sudetów i masyw
małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się Wał Środkowopolski, ciągnący się od
okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie
zostały podniesione wzdłuż strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się.
W kredzie powstawały pokłady wapieni, margli, kredy piszącej, występujące na Wyżynie
Lubelskiej
Przez całą prawie erę mezozoiczną w miejscu dzisiejszych Karpat znajdowało się zagłębienie
wypełnione wodą, nazwane geosynkliną karpacką. Zgromadziły się tu kilkumetrowej miąższości
pokłady piasków, żwirów, mułów, z których powstały piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce.
Stanowią one flisz, który buduje Karpaty Zewnętrzne.
Era kenozoiczna
Najmłodsza era w dziejach Ziemi, która
zaczęła się 65 milionów lat temu i trwa nadal.
Zaczęte w mezozoiku alpejskie ruchy
górotwórcze w neogenie – trzeciorzędzie ( 20
mln lat temu) przechodziły największe
natężenie. W tej orogenezie powstały Karpaty
a Sudety i G. Świętokrzyskie zostały
wydźwignięte i uległy spękaniu.
W trzeciorzędzie morze z północnej części
Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu
ogromne jeziorzyska, w których gromadził się
materiał znoszony przez rzeki; pozostałością
ówczesnych bagien są eksploatowane dziś
pokłady węgla brunatnego; na południu
Polski sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty
Zewnętrzne)
Wśród skał z trzeciorzędu można wymienić:
Na Podhalu flisz podhalański: łupki i
piaskowce;
oraz bursztyny pochodzące ze świetlistych,
suchych lasów - paleogen
piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na
południowych stokach Gór Świętokrzyskich;
na Niżu zaś: iły poznańskie; - neogen
Gubałówka zbudowana z
fliszu podhalańskiego
Bursztyn trzeciorzędowy z inkluzją jaszczurki sprzed 40
milionów lat
czwartorzęd
W czwartorzędzie na teren Polski od północy
kilkakrotnie nasunął się lądolód; ocieplenia klimatu
powodowały topnienie i wycofywanie się lądolodu,
w okresach zimniejszych lądolód posuwał się na
południe
na początku holocenu klimat był jeszcze zimny i
suchy, przejściowo panowała roślinność tundrowa;
na północy Polski w ciągu kilku tysięcy lat
ukształtowało się Morze Bałtyckie, na rozległych
powierzchniach piaszczystych pozostawionych
przez lądolód powstawały wydmy; jednak klimat
stopniowo się ocieplił i formy terenu ukształtowane
przez lądolód i lodowce w górach zaczęły ulegać
powolnemu niszczeniu;
Cyrk polodowcowy
Rzeźba gór w Polsce jest wynikiem działania
lodowców, erozji wywołanej wodami i wietrzenia.
Ostatnie lodowce ustąpiły ok. 10 000 lat temu.
Typowymi formami polodowcowymi w górach są
U-kształtne doliny oraz np. cyrki lodowcowe, żłoby
i mutony.
Rzeźba Tatr Zachodnich
Wielkie jednostki geologiczno-tektoniczne w Polsce
Na obszarze Polski stykają się
trzy zasadnicze jednostki
struktury geologicznej
kontynentu:
• platforma
wschodnioeuropejska,
• paleozoiczna strefa fałdowa ,
• alpejskie pasmo fałdowań.
Platforma prekambryjska
Kompleksy skalne
górotwórczości hercyńskiej
Monokliny platformy paleozoicznej
Wały i niecki platformy paleozoicznej
Intruzje granitowe różnego pochodzenia na
powierzchni
Pokrywa osadowa (mezozoik) orogenezy alpejskiej
Fliszowe kompleksy skalne (
kreda-miocen), o. alpejska
Kompleksy skalne orogenezy kaledońskiej
przekształcone podczas fałdowań hercyńskich
Zapadliska kenozoiczne orogenezy alpejskiej
Podział Polski na jednostki
geologiczno-tektoniczne
a)jednostki platformy wschodnio-europejskiej
-wzniesienie Łeby
-obniżenie perybałtyckie
-niecka Brzeźna
-wzniesienie mazursko-suwalskie
-obniżenie podlaskie
-wzniesienie podlaskie (Sławatycz)
-obniżenie nadbużańskie
b)jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej
-wał kujawsko-pomorski
-niecka łódzka
-niecka miechowska
-niecka mogileńska
-niecka szczecińska
-monoklina przedsudecka
-monoklina śląsko-krakowska
c)obszary fałdowań alpejskich
-zapadlisko przedkarpackie
-Karpaty
-Pieniny
-Tatry
Platforma wschodnioeuropejska

Jest najstarszą i największą jednostką Europy
 W Polsce obejmuje obszar od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Radzyń Podlaski,
Zamość po wschodnią i północna granicę Polski
 Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych ( głównie
gnejsy, granity i łupki krystaliczne). Na cokole platformy spoczywa pokrywa
utworzona z paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych( wapienie, piaskowce,
gliny, piaski). Powierzchnia cokołu platformy wschodnioeuropejskiej jest
zróżnicowana, tworzą ją wzniesienia i obniżenia. Przykładem wzniesień są: Sławatycz i
wyniesienie mazursko- suwalskie. Natomiast do obniżeń należą : podlaskie,
nadbużańskie i nadbałtyckie.
 Na południowym zachodzie podłoże platformy zapada się kilkoma uskokami. Jest to
strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. Ta dyslokacja stanowi geologiczną
granicę pomiędzy najstarszymi prekambryjskimi skałami Europy a młodszymi
kaledońskimi i hercyńskimi strukturami kontynentu. Dyslokacja ta nazywa się strefą
Teisseyre’a – Tornquista (T - T).
Strefa paleozoiczna fałdowań górskich









Obejmuje północno – zachodnią i środkową Polskę oraz pas gór (Sudety i Przedgórze Sudeckie)
oraz wyżyny.
Zachodnia część Polski została uformowana w paleozoiku. Stanowi ona platformę paleozoiczną.
Ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska
(wschodnioeuropejska). Obejmuję strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich.
Na terenie Polski struktury kaledońskie odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach i są silnie
zdegradowane:
w Sudetach są najwyraźniejsze (głównie G. Kaczawskie i okolice Kłodzka)
w G. Świętokrzyskich (głównie południowej ich części)
Na obszarze Polski w orogenezie hercyńskiej:
powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim
sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
nastąpiło morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich
Ruchy górotwórcze doprowadziły do powstania głównych jednostek geologicznych Polski
północno - zachodniej i środkowej. Są nimi:
wał kujawsko - pomorski zwanym często środkowopolskim (wzdłuż linii Kołobrzeg-BydgoszczWłocławek-Opoczno), który w trzeciorzędzie został poddany silnej denudacji, stąd nie widać go w
dzisiejszej rzeźbie terenu
system niecek obrzeżających wał (niecka brzeżna, położona wzdłuż północno-wschodniego stoku
wału oraz niecka szczecińsko-mogileńsko-łódzko-miechowska położona wzdłuż południowozachodniego stoku wału)
monoklina przedsudecka
Wszystkie wyżej wymienione jednostki są obecnie przykryte osadami kenozoiku.
Fałdowania alpejskie
 Są najmłodszymi jednostkami geologicznymi na terenie Polski
 Orogeneza alpejska w Polsce :
 Tatry
 niecka Podhala
 Pieniny
 Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) - Beskidy wraz z pogórzami
oraz Bieszczady
 Zapadlisko Przedkarpackie
 doszło do odmłodzenia Sudetów i kolejnego odmłodzenia G.
Świętokrzyskich.
Położenie Polski na tle budowy geologicznej Europy
 Archeoeuropa















Część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej
Od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę Polski
Platforma paleozoiczna
Paleoeuropa
Część Sudetów
Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika
Południowa część Gór Świętokrzyskich
Mezoeuropa
G. Świętokrzyskie
Sudety
Zapadlisko śląsko-krakowskie
Tereny leżące na północ od wyżej wymienionych jednostek nie wchodzące do archeoeuropy
Neoeuropa
Karpaty
Zapadlisko przedkarpackie
Era
Okres
geologiczny
Czas w
mln lat Główne
wydarzenia
w Polsce
Geologiczne
dzieje
Polski
kenozoiczna
czwartorzęd
2 do dziś
Zlodowacenia, które ukształtowały rzeźbę obecnej powierzchni kraju,
ukształtowało się Morze Bałtyckie
trzeciorzęd
65-2
Alpejskie ruchy górotwórcze, powstały Karpaty i Zapadlisko
Przedkarpackie; powstanie złóż węgla brunatnego, siarki, ropy naftowej i
gazu ziemnego,
kreda
140-65
Powstały pokłady wapieni, margli i kredy piszącej, wypiętrzenie Wału
pomorskiego-kujawskiego
jura
195-140
Transgresje i regresje morskie, ciepły klimat, powstała Jura Krakowsko –
Częstochowska, Pieniny
trias
230-195
Znaczny obszar Polski zajmowała pustynia
perm
290-230
Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż soli kamiennej, ropy
naftowej i gazu ziemnego, rud cynku i miedzi
karbon
360-290
Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż węgla kamiennego,
powstawanie Sudetów Zachodnich oraz kolejne wypiętrzenia Gór
Świętokrzyskich, Karkonosze
dewon
395-360
Hercyńskie ruchy górotwórcze, sfałdowane zostało podłoże krystaliczne
Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
sylur
435-395
ordowik
500-435
Kaledońskie ruchy górotwórcze, powstawanie Sudetów Wschodnich i
fałdowanie niektórych części Gór Świętokrzyskich, sfałdowanie Gór
Kaczawskich oraz wydźwignięcie granitowo-gnejsowe Gór Izerskich,
Bystrzyckich, Orlickich i Masywu Śnieżnika.
kambr
570-500
Kaledońskie ruchy górotwórcze
2600-570
Powstanie atmosfery z tlenem, formowanie się Gór Sowich w Sudetach
4600-2600
Początki Ziemi – brak śladów życia
mezozoiczna
paleozoiczna
Prekambr( Era archaiczna i
proterozoiczna)