Transcript Birlesik Kipli Fiiller
BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER
BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER
Türkçede fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş ve kılış, konuşmacıya göre temel zaman ve dilek kavramı dışında, ek olarak yine zaman ve dilek ekseninde kayabilir.
Basit kipli fiillerde kip eki seçilirken, “konuşma anı” temel olarak, daha doğrusu “mutlak zaman” olarak alınıyordu.
Bu kiplerde “konuşma anı” mutlak ifade ölçütüydü.
Ancak, ifade ölçütü tekrar zaman ekseninde geçmişe kayabilir veya ifade biçiminde değişme olabilir.
Demek ki, Türkçede birden fazla kipli fiiller de vardır.
Birleşik kipli fiiller, aslında, ek-fiilin yardımıyla yapılırlar.
Çoğu zaman bu ek-fiil düşer ve ardından gelen ekler doğrudan doğruya önceki kip ekine gelir.
Birleşik kipli fiillerden bahsederken, bu çekim genelde iki kip ekiyle olur, ancak bazen üç kip eki de görülebilir.
I. BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER
Birleşik kipli fiilleri oluşturan ek-fiilden sonra sadece üç kip eki gelebilir.
Bundan hareketle, birleşik kipli fiiller üçe ayrılır: 1. Hikaye Birleşik Kipli Fiiller (H); 2. Rivayet Birleşik Kipli Fiiller (R); 3. Şart Birleşik Kipli Fiiller (Ş).
1. HİKAYE BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER
Bir kip eki almış temel bir fiile ek-fiilinin belirli geçmiş zaman şekli getirilerek yapılır.
Ek-fiil çoğu zaman düşer ve ardından gelen tüm diğer ekler, doğrudan doğruya önceki fiile gelir.
Bu sırada, birinci fiil ünlüyle biten bir kip eki almışsa, bu kip eki ve düşen ek-fiilden sonra gelen /-Dİ/ eki arasına, hiç gerek olmadan, bir “y” ünsüzü girer.
1. HİKAYE BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER
Hikaye birleşik kipli fiillerde, ikinci kip birinci kipteki zamanı veya biçimi geçmişte belirli bir zamana kaydırır.
Yapılışları şöyledir: [FİİL + ke] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düşerse, yapılışları şöyledir: FİİL + ke + /-Dİ/ + şe Analizde, önceki kip söylenir, ardından da “hikaye” (“hikayesi”) kelimesi veya “H” kısaltması eklenir.
Emir kipi dışında, tüm diğer kiplerden hikaye yapılabilir.
a) BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, B
siz
GZH
Belirsiz bir geçmiş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir.
Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-mİş/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-mİş/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: almışlardı.
a) BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, B
siz
GZH
İkinci kip ekinin kısaltması: B siz GZH.
Örneğin: Yeni bir araba almıştık. ( idiniz) ( ( li Belirli bir geçmiş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir başka geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-Dİ/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-Dİ/ + /-Dİ/ + şe li İkinci kip ekinin kısaltması: B li GZH. Örneğin: Evimizi ertesi gün sattıydık. ( ( ( c) ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ Şimdiki zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Daha doğrusu, “şimdiki” zamanı geçmişte ifade etmeye çalışır. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-yor/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-yor/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: geliyorlardı. c) ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ İkinci kip ekinin kısaltması: ŞZH. Örneğin: Gazetemi her sabah okuyordum. ( ( ( ç) GENİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ ş Geniş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-r/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-r/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: bakarlardı. ç) GENİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ ş İkinci kip ekinin kısaltması: G ş ZH. Örneğin: Sabahın erken bir saatinde gelirdim. Bana hep gülümserdin. Akşam geç yatardı. ( Bu diziyi siz de takip ederdiniz. Geçlere kadar oynarlardı. ( d) GELECEK ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ k Gelecek zamanda yapılacak olan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-AcAk/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-AcAk/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: bineceklerdi. d) GELECEK ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ k İkinci kip ekinin kısaltması: G k ZH. Örneğin: Hani sen evlenecektin? ( ( İstek biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-A/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-A/ + /-Dİ/ + şe İkinci kip ekinin kısaltması: İH. Örneğin: Kahve falan sataydım. Bari sen geleydin. ( ( ( ( Gereklilik biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-mAlİ/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-mAlİ/ + /-Dİ/ + şe İkinci kip ekinin kısaltması: GH. Örneğin: Kitabımı dün bitirmeliydim. Beni yanaktan öpmeliydin. Bu yanlışı yapmamalıydı. Kek falan yapmalıydık. ( ( ( Dilek-şart biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-sA/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-sA/ + /-Dİ/ + şe İkinci kip ekinin kısaltması: DŞH. Örneğin: Seni daha önce görseydim, mutlaka söylerdim. ( ( Pasaportu dün alsaydık, bugün yoldaydık. ( ( ( görmüştüm < gör-müş[#i-]di-m !{F k -B siz GZ ke [#F k -]B siz GZH-1T şe } verirdiniz < ver-(i)r[#i-]di-niz !{F k -(Y)G ş Z ke [#F k -]G ş ZH-2Ç şe } başlamasaydılar 1. 2. 3. Hem bu sefer gecikmemeliydi kahveler, bak ona göre... Sektördeki deneyimlerimin başka bir müşterinin işine aratma ihtimalinin olup olmadığını öğrenmeliydim. Biri gelmeden bitirmeliydim işimi. (Celil Öker, “Kramponlu Ceset”) b) BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ , B
GZH
b) BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ , B
GZH
, ŞZH
, ŞZH
, G
ZH
, G
ZH
, G
ZH
, G
ZH
e) İSTEK KİPİNİN HİKAYESİ, İH
e) İSTEK KİPİNİN HİKAYESİ, İH
f) GEREKLİLİK KİPİNİN HİKAYESİ, GH
f) GEREKLİLİK KİPİNİN HİKAYESİ, GH
g) DİLEK-ŞART KİPİNİN HİKAYESİ, DŞH
g) DİLEK-ŞART KİPİNİN HİKAYESİ, DŞH
ÖRNEK ÇÖZÜMLEME
Aşağıdaki cümlelerde hikaye birleşik kipli fiilleri bulunuz:
BUGÜNLÜK BU KADAR.
HAFTAYA ARA SINAVDA BAŞARILAR DİLERİM.