Slide 1

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 2

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 3

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 4

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 5

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 6

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 7

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 8

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 9

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 10

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 11

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 12

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 13

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 14

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 15

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 16

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 17

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 18

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 19

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 20

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 21

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 22

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 23

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 24

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 25

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 26

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 27

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 28

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 29

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 30

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 31

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 32

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 33

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 34

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 35

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 36

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 37

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 38

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 39

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 40

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 41

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 42

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 43

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 44

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 45

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 46

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 47

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 48

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 49

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 50

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 51

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 52

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 53

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 54

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 55

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 56

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 57

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 58

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 59

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 60

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 61

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 62

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 63

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 64

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 65

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 66

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 67

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 68

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 69

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 70

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 71

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 72

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 73

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 74

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 75

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 76

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 77

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 78

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 79

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 80

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 81

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 82

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 83

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 84

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 85

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 86

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 87

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 88

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 89

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 90

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 91

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 92

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 93

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 94

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 95

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 96

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 97

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 98

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 99

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 100

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 101

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 102

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 103

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 104

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 105

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 106

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 107

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 108

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 109

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 110

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 111

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 112

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 113

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 114

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 115

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 116

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 117

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 118

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 119

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 120

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 121

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.


Slide 122

X
(Elementlar fizik kattaliklari)

B

Yarim metallar

Muallifdan

H

(H)

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Ts

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

110 111 112 113

Namuna
Mo

H

Metallar va metalmaslar chegarasi
Ce

Pa

Nd

Pm Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pr

U

Np

Am Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

s -elementlar

Cl

Pu

p-elementlar

Ti

d -elementlar

Ho

f -elementlar

O’zbekiston Respublikasi OO’MTV Sirdaryo viloyati KHTB Boyovut SK O’q. G’.Umonqulov. Tel. 62 14 91

1776 yilda Kavendish
tomonidan kashf
qilingan. Borliqda eng
ko’p tarqalgan element.
Ucta izotopi bor. Boshqa
barcha elementlar
vodorod elementi yadrosi
birikishidan hosil bo’lgan
deb qarash kerak.
Vodorod nomini Lauazi
tomonidan –hidroginium
, yani “suv hosil qiluvchi”
deb atalgan

Geliy nomi -“Helios”,
“Quyosh” suzidan
olingan bo’lib birinchi
marta Quyosh
spektridan Janssen
tomonidan kashf
qilingan. 1895 yilda
Ramzay Uran minerali
emirilishi natijasida
hosil bo’lishini kashf
etdi. 1907 yilda
Rezerford alfa
zarrachalari heliy
elementinig yadrosi
ekanligini aniqladi.

Litiy – “Lithos”
yani, tosh degan
suzdan olingan.
камень) 1817 yilda
Arfredson
tomonidan kashf
qilingan metall
bo’lib suvdan ikki
bobrobar yengil
metall.

Berilly “Glykys”,
shirin degan ma’no
beradi.1798 yilda
zumrad tarkibida
Vaukulin
tomonidan kasf
qilingan. 1828 yilda
Vyoler va Bussi
toza berilliy metali
ajratib olingan.

Bor –bura
menerali tarkibida
mavjud bo’lib
1000 yillar
davomida
ishlatilib kelingan.
1808 yildagina Х.
Дэйви и Gey –
Luyussak
tomonidan toza
bor ajratib
olingan.

Uglerod –lotincha
“carbo” ko’mir
degan ma’noni
beradi. Uglerod
qadimdan ma’lum
bo’lib, organik va
noorganik
birikmalar
tarkibida uchraydi.
Grafit va olmos
ko’rinishdagi
allotropik
shakllarga ega.

Azot – Nitrogiunim
nitro sodasi nomidan
olinfan. 1772 yilda
Daniel Ruterford
tamonidan havodan
ajratib olingan Azot,
yani, “hayotga
qarshi” deb
nomlangan. Sheyeli
va Kavendish azotni
o’rganib “kislorodsiz
habo” deb nomlagan.

Kislorod – lotincha
Oxyginium ,”Oxys”,
kislota hosil qiluvch
ma’nosiga ega.
Pristli va Sheyeli lar
kislorod
kashfiyotchlari
hisoblanadilar.

Ftor grekcha “fluere”
so’sidan olingan
bo’lib, “oqish”
ma’nosini beradi.
Ya’ni, qadimda ftorni
kislotasi shishani
eritib oqizgan. Faqat
1866 yilda Moissan
tamonidan toza ftor
ajratib olinadi.

Neon –”neos” “yangi”
suzi ma’nosini beradi.
Birinch marta Ramzay
va Travers tamonidan
1898 yilda havo
tarkibidan ajratib
olingan

Natriy –lotincha
natrium, ivrit tilida
“Neter” biqirlash
co’zidan kelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi kaustik
sodani elektroliz
qilib toza natriy
metalini olgan.

Magniy, lotincha
nomi magnium
magneziya deb
ataluvchi joy nomiga
qo’yilgan. Magniy
element sifatida 1755
yilda Deyvi element
sifatida tan olindi.
1808 yilda Bussi,
nisbatan toza magniy
ajratib olingan.

Aluminiy, lotincha
nomi aluminum
lotincha “alumen”
achchiq tosh
so’zidan olingan.
1825 –1827 yillarda
Erstedi co’ng
Vyoler gildan
ajratib olganlar.

Kremhiy nomi
lotincha silitsiy
“silicos” kvars,
“chaqmoq tosh”
ma’nosini bildiradi.
1811 yilda Gey –
Lyussak va Tenard
nisbatan tozaroq
kremniyni ajratib
oldilar.

Fosfor lotincha
Phosphorium
“phosphorus” nur
tashuvchi ma’nosini
bildiradi. 1669 yilda
Marka birinchi marta
siydik tarkibidan oq
fosfor ajratib oldi.
Fosforning 11 ta
allatropik shakli
mavjud bo’lib undan
ych xili oq, qizil va
qora fosfor ko’proq
ishlatiladi.

Oltingugurt, lotincha
nomi sulfur –”och –
sariq” so’zi
ma’nosini beradi.
Qadimdan ma’lum.

Xlor, lotincha nomi
chlorum –yashil –
sariq co’zi ma’nosini
beradi.1774 yili
Seyeli kasf qigan,
lekin kislorod deb
o’ylagan. 1810 yilda
Deyvining taklifiga
ko’ra element
hisoblangan.

Argon grekcha
“argos” “yalqov”
“faolsiz” so’z nomi
bilan nomlangan.
Havo tarkibida
argon borligini 1785
yilda kavendish
tamonidan taxmin
qilingan.1785 yilda
Reyleyom pamzay
tomonidan hovodan
ajratib olingan.

Kaliy –lotincha nomi
Kalium, arabcha “gali”,
ya’ni, kul so’zidankelib
chiqqan. 1807 yilda
Deyvi KOH ishqorini
elektroliz qilib olgan.

Kalsiy lotincha “calx”
oxak so’zi bilan
nomlangan. 1808 yilda
Berseluis va Pontin
была обнаружена до
1808. После изучения,
что Berzelius и Pontin
tayyorlagan eritma
Deyvi tomonidan
elektroliz qilinib Ca
metalining Hg bilan
aralashmasi olingan.

Skandiy Skandinaviya
nomi asosida atalgan
element. 1871 yilda
Mendeleyev oldindan
boshorat qilgan,
taxminiy atom massasini
aytgan. 1879 yilda nilson
tomonidan kashf
qilingan.

Titan, lotincha –titanium
qadimgi afsonalar
bo’yicha er farzandlari
“titanlar” nomidan kelib
chiqqan. 1871 yilda
Gregor tomonidan kashf
qilingan, 1795 yilda
Klaprot tomonidan
nomlangan, 1887 yilda
Nilson va pettirson
tomonidan titan
aralashmas, 1910 yilda
Hunter tomonidan 99.9%
li toza metall olingan.

Vanadiy Skandinav
xaqlari afsanoviy
xudosi Vanadis
nomiga qo’yilgan.
Dastlab del Rio
tomonidan olingan,
lekin xrom metali deb
o’ylagan. 1830 yilda
Sefstrom, tomonidan
qayta kashf qilingan
va vanadiy deb
nomlangan. Toza
vanadiyni 1867 yilda
Roskoe ajratib olgan.

Xrom –rangli
mo’nosidagi so’zdan
kelib chiqqan. 1797
yilda Vaukulin
tamonidan kashf
qilingan.

Marganes, lotincha
“madnes” so’zidan
olingan bo’lib magnit
ma’nosini beradi.
Sheyele va bergman
tamonidah e’tirof
qilingan, 1774 yilda
Gani tomonidan toza
marganes olingan.

Temir, lotincha nomi
ferrum temir ma’nosini
beradi va kishiliktarixida
qadimdan ma’lum.

Kobalt, nemischa –
”cobalos” so’zidan
olingan bo’lib, “yovuz
ruh” ma’nosini beradi.
1735 yilda Brant
tomonidan kasf qilingan.

Nikel, nemischa “Qari
Nik” “Qari Shayton”
ma’nosini beradi.
1751 yilda Kronsted
tamonidan kashf
qilingan.

Mis lotincha cuprum –
Kipr oroli nomiga
atalgan. Kishilik
tarixida 5000 yildan
buyn ma’lum

Pux, Lotincha
zinkum qadimdan
ma’lum bo’lib
so’zining kelib
chiqish ma’nosi
aniqlanmagan.

Galliy , lotincha gallia,
fransuzcha “gallus”
“xuroz” ma’nosini
beradi. Dastlab
mendeleyev tamonidan
bashorat qilingan va
ekoaluminiy deb
nonlangan. 1875 yilda
Boisbaidan
eritmasidan elektroliz
yo’li bilan olingan.

Germaniy, lotincha
germanium,
Germaniya mamlakati
nomiga qo’yilgan,
Mendeleyev
tamonidan ekosalitsiy
nomi bilah bashorat
qilingan. 1871 yilda
Venkler tamonidan
kashf qilingan.

Mishyak, lotincha
arsenium grekcha
“arsenkon”
arabcha “oltin
rang” degan
ma’nodan kelib
chiqqan.

Selen –grekcha
“Selena” Oy
nomi berilgan,
1817 yilda
Berselius
tomonidan kashf
qilingan.

Brom, grekcha
“bromos”
“qo’lansa” so’zi
ma’nosini beradi.
1826 yilda Balard
tamonidan kashf
qilingan.

Kripton grekcha
“kriptos”
“yashirin”
ma’nosini
beradi.1898 yilda
Ramzay va Travers
suyuq havo
tarkibidan
topilgan.

Rubidiy, laotincha
“rubidis” “to’q qizil”
ma’nosini anglatadi.
1861 yilda Bunsen va
Kirchov
spektroskopiya yo’li
bilan kashf qilingan.

Stronsiy,
Shotlandiyaninig
Strontian shahri
nomiga qo’yilgan.
1808 yilda Davey
tomonidan
elektroliz uo’li
bilan olingan.

Yttiriy Svetsiya
mamlakatidagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan,
1794 yilda Gadolin
tamonidan kashf
qilingan. Bu
qishloqning
nomidan yana uch
elementning nomi
kelib chiqqan.

Sirkoniy, forscha
“zargun” ya’ni
oltinsimon so’zidan
kelib chiqqan. 1824
yilda Berseluis
tamonidan
birikmalaridan
natriy bilan
qaytarib olgan.

Niobiy, mifologik
Ttantal xudosining qizi
Niobe homi bilan
nomlangan 1801 yilda
Hatchet tamonidan
kashf qilingan. 1850 yil
ximiklar kongresi
qarori bilan
nomlangan. Lekin
ko’p metalurglar
kompaniyasi metalla
nomini kolumbium
deb nomlaydilar.

Molebden grekcha
“molebdos” yani
“yo’l boshchi”
ma’nosin beradi.
Birinchi 1778
Sheyeli metalning
mavjudligini e’tirof
etgan, 1782 Hjlim
tomonigan toza
bo’lmagan
namunasi olingan.

Texnitsiy, grekcha
“technitos” so’zi, ya’ni
“sun’iy” ma’nosini beradi.
Dastlab metallmasurium
deb nomlangan. 1937 yilda
Italiyada perrier va Segre
berkley elementini
siklotronda deytriy bilan
bombardimon qilb hosil
qilingan. Shunday qilib
texnitsiy yadro reaksiyalari
yo’li bilan olingan birinchi
sun’iy element bo’ldi.

Rutuniy, lotincha
Ruteniya russiya
mamlakati nomi bilan
atalgan.1827 yilda
Berselius va Osannn
platina metali
qushimchasini analiz
qilib uchta yangi
metall kasf qildi va
birining nomini
rutuniy deb nomladi.

Rodiy, grekcha
“rhodon”so’zidan
olingan bo’lib
“osilgan” degan
ma’no beradi. 1803
–1804 yillarda
Wollaston platina
rudasidan
qo’shimcha
ravishda ajratib
olgan.,

Palladiy—pallas
samoviy jism nomiga
quyilgan. Pallas nomi
esa, grek
mifologiyasida
donishmandlik xudosi
nomi. 1803 Wollaston
tomonidan Palladium
platina qatori
elemenlari kabi oltin
ba platina konlari
rudalaridan topilgan.

Kumush ingliz –
sakson tilida
seolfur, lotincha
argentum deb juda
qadimdan
nomlangan.

Kadmiy –grekcha
“kadmiya” rux
karbonati nomi
“calamini”nomi bilan
ataladi. Cadmiy
metalini 1817 yilda
Stromeyer rux
kabonati rudasi
qo’shimchalaridan
ajratib olgan,
birikmalari o’ta
zaxarli modda.

Indiy –indigo buyog’I
rangida spektr
chizigiga ega
bo’lganligi sababli
Reich va Richter
tomonidan kashf
qilingan va
nomlangan.

Qalay –lotincha
stannum qalayning
qadimgi nomi..

Surma –grekcha
“antimonos” nomi
bilan atalib,
“antimetall” nomi
bilan nomlanadi,
surmaning sulfid tuzi
pardozda ishlatilgani
uchih ham arabcha
uzakli surma nomi
bilan nomlangan
qadimiy element.

Tellur –lotincha
“tellus” Yer nomiga
quyilgan. 1782 yilda
Myuller tomonidan
aniqlangan,1782 yilda
Klaprot tomonidan
olingan va nomlangan
element.

Yod –grekcha
“iodos” binafsha
rang so’zidan
nomlangan. 1811
yilda Kourtois
tomonidan
aniqlangan.

Ksenon –grekcha
nomalum degan
ma’noni beradi. 1898
yilda Ramzay va
Travers tamonidan
havo rektifikatsiyasi
yo’li bilan topilgan.

Seziy –lotincha
“casius” osmon,
havorang degan
ma’noni beradi. 1860
yilda Bunsen va
Kirhhoff tamonidan
spektroanaliz yo’li
bilan topilgan.

Bariy –grekca “barys”
ya’ni “og’ir” ma’noda
nomlangan. 1774 yilda
Sheyele 1808 yilda
Deyvi tamonlaridan
bir biridan xabarsiz
ravishda kashf
qilingan..

Lantan – grekcha
“lanthanein” “yashirin
yotish” ma’nosida
nomlangan. 1839 yilda
Mosander seriy nitrat
qushimchasini analiz
qilib lantan metalini
ajratib olgan.

Seriy –Seres astroidi
nomi bilan atalgan
element. 1801 yilda
Klaprot , 1803 yilda
Berseluis va Hisinger
tomohlaridan
kashfqilgan. 1875 yilda
hillebrand va Nortnlar
toza metall oldilar.

Prazeodim –grekcha
“prasios” –
”yashil”,”didymos”
“egizak” ma’nosida
nomlangan. 1841yilda
Mosander, 1879 yilda
Boisbaudran
buelement
birikmalarini kashf
qildilar. 1885 yilda,
фон Velsbach
spektroanaliz
yo’libilan kashf qildi.

Neodim –grekcha
“neos” –yangi,
“didymos”- egizaklar
ma’nosini beradi. 1841
yilda mosander
element \ning oksidi
ajratib olingan. 1925
yildagina toza metall
ajratib olingan.

Prometiy –grek
mifologiyasi odamlarga
olov o’g’irlab bergan
qahramon Prometiy
nomiga qo’yilgan.
1902 yilda Banner bu
element ning mavjudligini
va davriy jadvaldagi
o’rnini aytdi. 1914 yildfa
Moseley tamonidan
tasdiqlandi.1941 yila Ogayo
universiteti ilmiy xodimlari
neodim prazodim neytron
va deytron, alfa
zarrachalar bilan
bombardimon qilib 62
elementni hosil qildilar

Samariy – rossiya
polkovnigi Samarskiy
nomiga qo’yilga
element. 1879 yilda
Boisbadran samarskiti
minerali tarkibidan
topgan.

Yevropiy –Evropa
qit’asi nomiga
qo’yilgan. 1890 yilda
samariy va gadoloniy
aralashmasini
fraksiyalab yangi
element spektrini
kuzatgan. Evropiy
elementining kashf
qilgan olim Demarkay
hisoblanadi. Chunki
1901 yilda toza metalni
oldi.

Godoloniy –fin olimi
Gadolin nomiga
atalgan gadolinit
mineralidan ajratib
olingan.1880 yilda
Marignak va
Boisbaudranlar
tamonidan bip –bidan
xabarsiz xolda
oksididan ajratib
olingan.

Terbiy –Svedsidagi
qisloq karyeridagi
rudadan
topilganligi
terbium deb
nomlangan.1843
yilda mosander
tamonidan
aniqlangan.

Disproziy –grekcha
“dysprositos” so’zidan
olingan bo’lib, “etish
qiyin” degan ma’noni
beradi. 1886
Boisbaudron
tamonidan aniqlangan,
lekin, ajratib
olinmagan. eИстория
1950 yilda Spedding
metallni metallografik
usulda olgan.

Golmiy –lotincha
Stokgolm shahri
nomiga qo’yilgan.
1878 yilda
Svetsariyalik olimlar
Delafontain va Soret
lar mavjudligini
aytganlar. 1911 yilda
Homberg metall
oksididan ajratib
olgan.

Erbiy – Svetsiyadagi
Yttetby qislog’I
nomiga qo’yilgan.
1905 yilda Urbain и
Джеймsу bir –biridan
bexabar erbiy oksidini
ajratib oldilar. 1934
yilda Klemm и
Bommer, toza metalni
oldilar.

Tuliy –Svedcha
Skandinaviyaning
qadimgi nomi. 1879
yilda Sleve
tamonidan e’tirof
qilingan

Itterbiy –
Svetsiyadagi
Ytterby qishlog’I
nomiga qo’yilgan
to’rtinchi element.
1878 yilda
Marignak
mavjudligini e/tirof
qilgan, 1907 yilda
Urbanelmentni
olgan va
neoytterbia deb
nomlagan.

Lyutetsiy –Parij
shahrinig qadimiy
nomi bilan
nomlangan. 1907
yilda Urban lyutetsiy
to’g’risida daslabki
ma’lumot berdi.
Marignak element
xossalarini o’rgandi
elementning nomi
1949 yilda qo’yildi.

Gafniy –
Kopengagen
shahrining lotincha
nomi Hafinia
so’zidan
olingan.Koster va
Hevasiy tomonidan
1932 yilda kash
qilingan.

Tantal – grek
mifologiyasi
qahromoni nomiga
qo’yilgan.1802 yilda
ekaberg tomonidan
e’tirof rtilgan. 1844
yilda Rove, 1866 yilda
Maregak tantal va
niobiy hosil qilgan
kislotalarni farqlagan.
Dastlabki toza metallni
1903 yilda Bolton
olgan.

Volfram –shvedcha
og’ir tosh ma’nosini
beradi 1779 yilda Piter
Boylf volframit
tarkibida yangi
element mavjud
bo’lishini taxmin
qilgan. 1758 yilda
Sheyeli volframit,
hozirgi kunda sheyelit
volfram kislotasini
olganlar 1783 yilda
elementni ajratib
olganlar.,

Reniy –Reyn
daryosi nomiga
qo’yilgan. 1925
yilda Noddask
Taske ptaninali
ruda tarkibidan
topganlar

Osmiy –grekcha
“osme” hid
manosini beradi.
1803 yilda
Tennant platina
rudalaridan
ajratib olgan eng
og’ir metall.

Iridiy –lotincha
“ayric” kamalak
ma’nosini beradi.
Chunki bu element
ruzlari rangbarang
korinishga ega.
1803 yilda Tenant
tomonidan platina
rudasi qoldig’idan
ajratib olingan.

Platina –
kumushning
ispancha
nomidan kelib
chiqqan.
Qadimdan
ma’lum, nodir
element

Oltin – lotincha
aurum so’zidan
olingan
qadimdan
ma’lum metall

Simob –lotincha
“hidrargerum” ,
ya’ni “suyuq
kumussh
ma’nosini
beradi.
Qadimdan
ma’lum element.

Talliy –grekcha
kamon o’qi yoki,
xivich ma’nosini
beradi. Talliy 1861
yilda Krooke
spektro analiz yo’li
bilan topilgan. 1862
yilda Krooke va
Lame tamonidan
toza holda ajratib
olingan.

Qo’rgoshin –
plumbim anglo –
sakson tilida
“ilg’or” “yo’l
boshchi” ma’nosini
beradigan juda
qadimdan ma’lum
element.

Vismut –grekcha
“Bisimutum” oq
massa ma’nosini
beradi. 1753
Геоффрой , va
Yunger metalni
olganlar lekin bu
metallni dastlab
qalay deb
o’ylaganlar.

Poloniy – Mariya
Kyure batani polsha
mamlakati lotincha
nomi asosida
yaratilgan. Element
birinchi marta olima
mariya Kyure
tamonidan 1898 yilda
radiaktiv moddalarni
o’rganish jarayonida
kashf qilingan

Astat grekcha
“astotos” co’zidan
olingan bo’lib, beqaror
degan ma’noni beradi.
1940 yilda Korson,
Makkenze, Segre,
kaliforniya
universitetida bismut
yadrosini alfa
zarracha bilan
bombardimon qilib
cun’iy ravishda
olganlar.

Radon –1900 yilda
Dorn tamonidan
kasf qilingan.
Radiaktiv nur
chiqarish uchun
radon deb
nomlangan. 1908
yilda Ramzay va
Gray moddani
ajratib oldilar va
eng og’ir gaz
ekanligini
aniqladilar.

Fransiy – fransiya
mamlakati nomiga
qo’ylgan. 1939 yilda
Marrgarit Periy
tamonidan aktiniy
elementini alfa
parchalanishi
natijasida kashf
qilingan eng og;ir
ishqoriy metall.

Radiy –padius, nur
degan so’z
ma’nosiga
qo’yilgan. 1898
yilda mariya Kyuri
tamonidan uranit
mineralidan ajratib
olingan.История

Aktiniy –grekcha
“aktinos” nur
ma’nosini beradi.
1899 yilda Andre
Dberne 1902 yilda
bir –biridan
habarsiz holda
Giesel tmonidan
aniqlangan.

Toriy –
skandinaviya
mifologiyasi
urush xudosi
nomiga
qo’yilgan. 1828
yilda Berseluis
tomonidan kasf
qilingan.

Protaktiniy –
grekcha “protos” ,
dastlabki degan
ma’noni beruvchi
so’zdan olingan.
Fajans va Gohring
1913 yilda Uran
elementi emirilishi
mahsulotlari
tarkibidan topgan.

Uran –shu nomli
planeta nomiga
qoy’lgan. 1789
yilda Klaprot
element
mavjudligini
eterof qilgan.
1841Peligot
tamonidan
dastlabki uran
olingan.

Neptun –palaneta
nomi bilan atalgan.
1940 yilda
Makmillan va
Abelson
Kaliforniyada uran
elementini
siklotronda neytron
bilan bombardimon
qilish natijasida
hosil sun’y hosil
qilingan.

Plutoniy –planeta
nomiga qo’yilgan
element. 1940 yilda
Seborg, Makmillan,
Kennedi, va Uollar
tamonidan
siklotronda uran
elementini deytiy
bilan bombardimon
qilib olingan.

Ameritsiy –amerika
mamlakati nomiga
qo’yilgan bo’lib,1944
yilda Seborg, Jeyms,
Morgan Chiorsolar
tamonidan Chikago
universiteti
laboratoriyasida
plutoniy izotoplarini
neytron bilan
bombardimon qilib
hosil qilingan.

Kyuriy – Peer va
Mariya Kyurelar
nomiga qo’yilgan
element. 1944 yili
Siborg rahbarligidagi
amerkalik olimlar
berkliy elementini alfa
zarrachasi bilan
tuqnashtirib hosil
qilingan.

Berkliy –olim
Kaliforniya
universiteti nomi
Berkliy nomiga 1949
yilda Tomson
Chiorso,Siborg
Amiritsiy 241
izotopini alfa
zarrachasi bilan
to’qnashtrib
olingan.

Kaliforniya
kaliforniya shtati va
uneversiteti nomiga
qo’yilgan. 1950 yilda
Tomson Chiorso,
Siborglar
tomonidankyuri
izatopi bilan alfa
zarracha
tuqnashtrilib sentez
qilingan.

Eynshteyniy –
Albert Eynshteyn
nomiga qo’yilgan,
1952 yilda Chiorso
va uning shogirdlari
Tinch okeanidagi
termayadro
portlashidan hosil
bo’lishi kozatilgan.

Fermiy –Erniko
Fermiy nomiga
qo’yilgan
element. 1952
yilda Tinch
okeanidagi
termayedro
portlash
natijasida hosil
bo’lganligi qayd
qilingan.

Mendeleviy –
D.Mendeleyev
nomiga qo’yilgan
element. 1955 yilda
Chiorso, Xarvi,
Choppin, Siborglar
tamonidan 0.001 mg
sun’iy hosil qilingan
amiritsiy elementini
alga zarrachasi
bilan tuqnashtirilib
hosil qilingan.

Nobeliy Alfred nobel
nomiga quyilgan va
1958 yilga Berkliy
universitetida Chiorso,
Sikiland, Vatson
Siborglar tamonidan
yangi metodda, ya’ni
akselatorda kyuriy
izotoplari aralashmasini
uglerod atomi yadrosi
bilan bombrdimon qilib
sintez qilingan.

Lourensiy –Ernest
Lorens nomi bilan
atalgan element.
1961 yilda Chiorso
Sikkealand,
Latemerlar
tamonidan
kaliforniy elementi
izotoplarini yadro
to’qnashuvlaridan
hosil qilingan.

Rezerfordiy –olim
nomiga qo’yilgan.
1964 yilda Dubna
shaharchasida
sobiq ittigoq
olimlari plutoniy
elementi neon
ionlari bilan
toqnashtilib
sintez qilganlar.

Dubniy –sobiq
Ittifoq atom yadro –
fizika markazi
noniga atalgan
element. Flerov va
boshqalar
tamonidan 243Am
izotopini 22Ne
izotopi yadrosi bilan
bombardimon qilib
olingan.

Amerkalik olim
Glenn Seaborg
nomiga qo’yilgan
element. 1974
yilda Dubna
yadro tekshirish
institutida sintez
qilingan.

Boriy –sobiq
Ittifoq Dubna
yadro tekshirish
markazi olimlari
sintez qilgan
element. Olim
Nils Bor nomiga
qo’yilgan.

Hassiy –lotincha
“hess” nemislar
davlatining qadimgi
nomidan kelib
chiqqan. 1984 yilda
Peter Armbruster,
Gotfred Munzenber
Darmstatlar
tamonidan
Germaniyada sintez
qilingan.

Meytneriy –fizik
matematik olim
nomiga qo’yilgan,
1982 yil Germaniya
ogir ionlar ilmiy
tekshirish instituti
labaratoriyasida
bismut 209
izatopini 58Fe
izotopi bilan
to’qnashtirilib
olingan.

Yarim metallar
xossalari
jihatidan
metallar va
metallnaslar
xususiyatini
namoyon
qiladilar.

B
Si

Ge

As
Sb

Te

s – elementlar
atomlari
elektronlari l=0,
yoki s –energetik
pog’onachadan
to’lib boruvchi
elementlar.

He

H
Li

Be

Na

Mg

K

Ca

Rb

Sr

Ce

Ba

Fr

Ra

p –elementlar
atomlari
elektronlari l=1, p
energetik
qavatdan to’lib
boradigan
elementlar.

B

C

N

O

F

Ne

Al

Si

P

S

Cl

Ar

Ga Ge As Se Br Kr
In Sn Sb Te
Tl

Pb Bi

I

Xe

Po At Rn

D –elementlar
atomlar
elektonlari l=2,
d –energetik
pog’anachadan
to’lib boruvchi
elementlar

Sc

Ti

V

Cr Mn Fe Co

Y

Zr

Nb Mo Ts Ru Rh Pd Ag Cd

La

Hf

Ta

Ac

Rf Db Sg Bh Hs Mt

W

Re Os

Ir

Ni

Pt

Cu Zn

Au Hg

f –elementlar atomlarida elektronlar (l=3) f –
energetik pog’onachadan tugallanib to’lib
boraigan elementlar: lantanoidlar va
aktinoidlar.

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Muallifdan
• Ushbu elektron jadval kimyoviy elementlar fizik kattaliklarini tez
va oson topish imkoniyatini beradigan sodda dastur asosida
tuzilgan bo’lib, ma’lumaotlar eng so’ngi adabiyotlar: David
Oxstobe va boshqalar. “Principles of Modern Chemistry” 2000 yil
New York, T. Do’stmurodov va boshqalar. “Kimyo atamalari
lug’ati” Toshkent –”Ozbekiston” –2003,
M.X.
Karapetyans va boshqalar. “Общая и неорганическая химия”
Москва 1981 “Химия” va boshqa manbaalar asosida
tayyorlangan, kimyo o’qituchilari, talabalar va o’quvchlar
foydalanishi uchun mo’lljallangan.
• Manzil: Sirdaryo viloyati, Boyovut shaharchasi, Boyovut sanoat
kolleji. tel. 621491

110 --element
• 9 noyabr 1994 yil soat 4:39 da 110
element yadrosining topilganligi
to’g’risida Germaniyadagi
Darmshtat shahri yadro ilmiy
tekshirish laboratoriyasi axborot
bergan.

111 –element
• 1994 yild nemis olimlari:
S. Hofmann, V. Ninov, F.P.
Hessberger, P. Armbruster, H.
Folger, G. Munzenberg, H.J. Schott,
va boshqalar tomonidan kash
qilingan, lekin nomlanmagan.

112 -element
• 9 fevral 1996 yil, soat 10:37da
Darmshtatdagi laboratoriyada nemis
olimlari tamonidan aniqlangan eng
og’ir atom massali (227), hozircha
nomlanmagan element.

113 va boshqa elementlar
• 113, 114, 115, 116, 118 elementlarni
yadro sintezlari to’g’risida
ma’lumotlar etarli emas. Bu
elementlar sintez qilinishi mumkin
va yangiliklarni kutamiz.

D.I. Mendeleyev
• Dimitriy Ivanovich Mendeleyev 27 yanvar 1834 yilda
Rusiyaning Tobolsk shaharida tug’ilgan,
gimnaziyani tugatib, Peterburg pedagogika
institutida o’qigan va 1855 yilda oltin medal bilan
tomomlagan. 1859 yilda magisterlik
dissertatsiyasini yoqlagan. Juda ko’plab ilmiy
tadqiqotlar qilgan. Olamshumul tadqiqotlaridan biri
kimyoviy elementlar davriy qonunini va davriy
sistemasini 1869 yilda, 35 yoshida kashf qilgan.
1907 yilda vafot qilgan.