Slide 1

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 2

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 3

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 4

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 5

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 6

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 7

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 8

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 9

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 10

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 11

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 12

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 13

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 14

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 15

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 16

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 17

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 18

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 19

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 20

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 21

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 22

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 23

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 24

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 25

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 26

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 27

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 28

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 29

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 30

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 31

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 32

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 33

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 34

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 35

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 36

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 37

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 38

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 39

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 40

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 41

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 42

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 43

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 44

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 45

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 46

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 47

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 48

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 49

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 50

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]


Slide 51

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн бодлогын ахлах
судлаач Б. Одонгэрэл
(LL.M, Kyushu Japan)

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Удиртгал
 Компанийн гэмт хэрэг
 Монгол улсын өнөөгийн байдал

 Компанийн эрүүгийн хариуцлагын

талаархи онолын ойлголт
 Дэлхийн улс орнуудын жишиг , хандлага
 Дүгнэлт

Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал бол 20 дугаар зуунаас эхлэн
эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсан асуудлын нэг
болоод байна.
Энэхүү ойлголт нь нийтийн эрх зүйн системтэй АНУ,
Англи, Канад зэрэг улсуудад үүссэн бөгөөд эдгээр улс
орнуудад үйлдвэрлэлийн хувьсгалын үйл явц хүчтэй
явагдсантай холбоотойгоор корпорацийн зүгээс
байгаль орчны, залилангийн гэмт хэрэг, хүнсний болон
эмийн хууль бус худалдаа, хээл хахуулийн гэмт хэрэг
ихээр үйлдэгдэх болсонтой холбоотойгоор энэ асуудал
хурцаар тавигдаж эхэлсэн байна.

Компанийн гэмт хэрэг
 Энэ нь зохион байгуулалттай гэмт хэргийн
нэгэн төрөл бөгөөд аливаа нэгэн хуулийн
этгээдийн ашиг олох үүднээс үйлдсэн гэмт
хэрэг хамаардаг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хор

уршиг нь нийгэмд асар их хэмжээгээр хохирол
учруулж байдаг бөгөөд зарим нь шууд нөлөөлж
байдаг бол зарим нь хожим урт хугацааны
туршид бидний хүрээлэн байгаа орчин, хүн
амын эрүүл мэнд, нийгмийн сайн сайханд
нөлөөлж байна.

Компанийн гэмт хэргийн төрөл
 Компанийн гэмт хэрэг нь залилан мэхлэх, албан

татвараас зайлсхийх, байгаль орчинд хохирол
учруулах, авилга, хээл хахууль, хэрэглэгчийн эрх
ашгийг хохироох, хөрөнгийн зах зээлийн эсрэг
зарим төрлийн хэрэг/зах зээлийг төөрөгдүүлэх,
хувьцааны залилан/ зэрэг олон төрөлтэй байна.
 Компанийн гэмт хэргийг цагаан захтны гэмт
хэргийн нэгэн төрөл гэж үздэг ба энэ төрлийн гэмт
хэрэг нь ихэвчлэн эдийн засгийн эсрэг гэмт хэрэг
байдаг.

Монгол улсын өнөөгийн нөхцөл байдал
Манай улсад хуулийн этгээдийн зүгээс үйлдэгдэх
гэмт хэрэг ихээхэн гарсаар байгаа бөгөөд энэ нь
жил ирэх тусам өссөөр байна.

Бид энэ компанийн гэмт хэргийг зогсоон барьж
чадахгүй байгаа шалтгаанаа зөвхөн хувьд хүнд
хариуцлага хүлээлгэж хуулийн этгээд хариуцлагын
гадна үлдсээр байгаа нь ихээхэн учир дутагдалтай
гэж үзэж байна.

Монголын өнөөгийн нөхцөл байдал

Компанийнгэмт хэргийн судалгаа

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

 Сүүлийн жилүүдэд хуулийн этгээдийн зүгээс
ялангуяа экологийн гэмт хэрэг, аж ахуйн эсрэг
гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байгаа ба хүрээлэн байгаа
орчин, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан гэмт
хэргүүд гарсаар байна.

 Гэвч байгаль орчинг үнэлэх үнэлгээ, хохирлыг
тооцох аргачлал дутмаг байгаатай холбоотойгоор
ихэнх хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох, зөвхөн хувь
хүнд хариуцлага хүлээлгэн
компани үйл
ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь харагдаж байна.

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Эрэл компани алт
олборлолт явуулаад 122,9 га газарт нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисноос байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний гарз хохирлыг
учруулсан байна.

Дархан-уул аймгийн Хонгор сумын нутаг дэвсгэрт БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай Мич компанийн буруутай үйл
ажиллагаанаас болж, тус сумын иргэд цианит натри хэмээх
химийн онцгой хорт бодист хордсон.

Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн Азийн чоно компанийн
архинд хордож 15 хүн нас барж, 22 хүн хордсон байна.

Монгол улсын компанийн гэмт хэргийн
шалтгаан, нөхцөл
 Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал,

нийгмийн огцом өөрчлөлт ,
 Төрийн зохисгүй бодлого,
 Тохиромжгүй хариуцлагын механизм болон
компанид хүлээлгэх шийтгэл сул байх,
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэссэн, мөн уул
уурхайн салбар ихээр хөгжих болсон,
 Авилга, улс төрчдийн бохир үйл ажиллагаа,
 Компанийн ёс суртахууны хомсдол буюу
компанийн нийгмийн хариуцлага байхгүй
байх.

Одоогийн хууль тогтоомжийн
“асуудал”
Захиргааны
хариуцлагын тухай Эрүүгийн хууль
хууль
 Захиргааны
хариуцлагын
 8 дугаар зүйл.
тухай хуулийн
Эрүүгийн
дагуу хуулийн
хариуцлагыг
этгээд нь
зөвхөн хувь хүнд
захиргaаны
хүлээлгэнэ.
хариуцлага
хүлээдэг.
 Компанид
 Энэ хариуцлагын
эрүүгийн
систем нь
хариуцлага
компанийн гэмт
хүлээлгэхгүй.
хэргийг зогсоож
чадахгүй байна.

Бусад хууль
• Компанийн
тухай
хууль, Татварын тухай
хууль, Газрын тухай
хуулиар эдгээр хуулийн
дагуу зөрчил гаргасан
тохиолдолд захиргааны
хариуцлагын
субьект
болдог ба компанийн
удирдлага нь компанид
учруулсан
хохирлоо
нөхөн төлдөг.

Хариуцлага, түүний төрлүүд
 Хариуцлага гэдэг нь тухайн харилцаанд
оролцож буй субьект нь тодорхой үйл
ажиллагаа явуулсныхаа төлөө түүний эцсийн
үр дагаврыг өөртөө хүлээх онцгой чадвар юм.
 Хууль зүйн хариуцлага гэдэг нь хууль буюу эрх
зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний төлөө гэм

буруутай этгээдэд эрхийг нь хязгаарлах буюу
цээрлэл үзүүлэх замаар оногдуулж байгаа
төрийн албадлага, нөлөөлийн арга хэмжээний
цогц юм.

Хууль зүйн хариуцлагын төрлүүд
Хариуцлагын төрлүүд нь:
 Сахилгын
 Захиргааны
 Иргэний эрх зүйн
 Эрүүгийн
 Хууль зүйн бусад хариуцлага зэрэг юм.

Эдгээр хариуцлагын төрлүүдээс хамгийн ноцтой,
хүнд хариуцлагын систем нь эрүүгийн хариуцлага
билээ.

Компанийн эрүүгийн хариуцлага
Корпорацийн эрүүгийн хариуцлага гэдэг нь
 Тухайн корпораци түүнийг төлөөлөн хийсэн
өөрийн ажилтны гэмт үйлдэл, эс үйлдлийн төлөө
эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг хэлдэг.
 Өөрөөр хэлбэл, хуулийн этгээд болох компанийн
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн байхад тухайн
компани мөн эрүүгийн хариуцлагын субъект
болохыг хэлнэ.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Зорилго
 Корпорацийн эрүүгийн хариуцлагын гол зорилго

бол ерөнхийдөө эрүүгийн хуулийн зорилготой
адил байдаг гэж үзэж болно. Нэгдэх онцлог шинж
нь гэмт хэргээс хамгаалах; хоёрдугаар нь
цээрлүүлэх буюу гэмт хэрэг хийсэн этгээдэд
учруулсан гарз хохирлынхоо төлөө ял хүлээх,
гуравдугаар зорилго нь хуулийн этгээдийн
эрүүгийн хариуцлага нь тодорхой байх, урьдчилан
таамаглах боломжтой байх, тогтвортой байх явдал
юм. Дараагийн зорилго бол үр нөлөөтэй байх
бөгөөд эцэст нь шударга ёсны зарчмыг мартаж
болохгүй.

Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
болох уу?
 Болохгүй.
 Хуулийн этгээд бол өөрийн бие, санаа, үйлдэл

байхгүй зөвхөн хувь хүний үйлдлээр түүний үйл
ажиллагаа явагдаж байдаг тул түүнд хариуцлага
хүлээлгэх нь буруу мөн хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлагын гол төрөл болох хорих ял, цаазаар
авах ял оногдуулах боломжгүй байгаа учраас
хуулийн этгээд бол эрүүгийн хариуцлага хүлээх
субъект биш гэдгийг харуулж буй хэрэг гэж үздэг
байна.

Үргэлжлэл
 Болно.

Корпораци бол нийгэмд бүхий л төрлийн

үйлчилгээ явуулж байдаг хүчтэй нэгдэл юм.
Иймд энэхүү хүчтэй нэгдлийг хүчтэй
хариуцлагын тогтолцоогоор барьж байх
шаардлагатай, тэр нь эрүүгийн хариуцлага юм.

Тэр ч бүү хэл хорих, цаазаар авах ялыг хуулийн
этгээдэд ногдуулж болно.

Монгол улсад компанид эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх
 Монгол Улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх хэрэгцээ шаардлага байна

уу?
 Компанийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх
хамгийн зохистой арга нь эрүүгийн хариуцлага
мөн үү?

Дэлхийн улс орнууд
Эрүүгийн хариуцлага
Сингапур,Филиппин зэрэг
хүлээлгэж буй улс
Захиргааны
орон:
хариуцлага хүлээлгэж
буй:
 АНУ, Англи, Австрали,
Канад, Ирланд, Энэтхэг,  Герман, Грек, Унгар,
Франц, Швейцари, Япон, Мексик, Швед зэрэг
Хятад, Бельги, Голланд,
Хариуцлага
Дани, Финланд, Индонез, хүлээлгэдэггүй улс
ӨАБНУ, Шинэ Зейланд,
орон:
Нидерланд, Норвег,
 Бразил, Болгар,
Австри, Хонг-Конг,
Люксенбург, Словак
Шотланд,

Эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон
 Эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын хувьд хувь

хүний
гэм
бурууд
үндэслэсэн
эрүүгийн
хариуцлагын зарчмыг баримталдаг учраас эдгээр
улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудал урт хугацааны туршид
шүүмжлэлтэй тулгарсаар бaйгаа юм. Гэсэн хэдий
боловч эх газрын эрх зүйн системтэй орнуудын
хувьд Франц, Швейцари, Дани, Бельги, Норвеги,
Финлянд, Япон, Хятад зэрэг улс хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байна.

Франц улс
 Тухайлбал,

хувьсгалаас хойш Франц улсад
корпорацид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
асуудал хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байсан боловч
1992 оны шинэ Эрүүгийн хуулийн 121-2 дах
хэсэгт энэ ойлголтыг оруулж өгсөн байна.
Хуулийн
заалтад
“...байгууллага
буюу
төлөөлөгчид тухайн хуулийн этгээдийн ашиг
сонирхлын үүднээс үйлдсэн хууль бус
үйлдлийн төлөө хуулийн этгээд эрүүгийн
хариуцлага хүлээнэ.” гэсэн байдаг.

Япон улс
 Эрүүгийн хуулиндаа хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар хуульчилж өгөөгүй
хэдий ч бусад хуулиндаа хуулийн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага ноогдуулах талаар заасан
байдаг. Тухайлбал, Шударга бус өрсөлдөөнөөс
хамгаалах хууль, Компанийн, Татварын хууль зэрэг
хуулиудад хувь хүн болон хуулийн этгээдэд аль
алинд нь эрүүгийн хариуцлагын торгох ялыг
ноогдуулна гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлагын торгох
ялыг харин хувь хүнд мөн торгох, хорих зэрэг
эрүүгийн
бусад
ялыг
ноогдуулж
давхар
шийтгэдгээрээ онцлогтой юм.

БНХАУ
 Хятад улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага

хүлээлгэх асуудал 1979 оноос яригдаж эхэлсэн
асуудал боловч 1997 оныг хүртэл энэ талаар
зохицуулалт байхгүй байсан юм. Хятад улсад
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх
ойлголт нь “нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтоор
илэрхийлэгддэг. БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд
“нэгжийн гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтыг оруулж
ирснээрээ ихээхэн өвөрмөц онцлогтой ба энэхүү
ойлголтод зөвхөн корпораци төдийгүй бусад
этгээдүүдийг хамруулан заасан байдаг.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Үргэлжлэл
 Хятад улсын Эрүүгийн хуулийн 30 дугаар зүйлд
“компани, аж ахуйн нэгж, байгууллага зэрэг
этгээдүүд нийгэмд аюултай гэмт хэрэг үйлдсэн
ба тэрхүү гэмт хэргийг нь хуульд тэдгээр

нэгжүүдийн
үйлдэх
гэмт
хэрэг
гэж
тодорхойлсон бол тэдэнд эрүүгийн хариуцлага
ноогдуулна” гэсэн байна. Хятадын эрүүгийн эрх
зүйн зохицуулалт нь мөн л хуулийн этгээдэд,
хувь хүнд давхар эрүүгийн хариуцлага давхар
хүлээлгэдэг байна.

ОХУ
 ОХУ-ын эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэх талаар ихээхэн анхааран
судалсаар ирсэн төдийгүй 1996 оны шинэ
Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгай бүлэг болгон
оруулж байсан боловч дэмжигдээгүй байна. Гэсэн
хэдий ч эрдэмтэд, судлаачдын дунд нэгэнт
дэмжлэгийг хүлээсэн асуудлын нэг болоод байгаа
билээ. Тухайлбал, Щедрин Н. В, Востоков А. А,
Иванов. Л нарын судлаачид ОХУ-ын Эрүүгийн
хуульд хуулийн этгээдийн эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх тусгай бүлэг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж
байна.

Хуучин ЗХУ-ын зарим улс орнууд
 Манай улстай нэгэн цаг үед шилжилтийн хүнд
үеийг эхлүүлсэн хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан
улс орнуудаас компанид эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх сиситемийг аль хэдийн авсан орнууд

байна. Тухайлбал, Молдав 2002, Латви 2005,
Эстони 2002, Словени 1999, Румын 2004 онд эрх
зүйн системдээ өөрчлөлт хийж эрүүгийн
хариуцлагын субьектаар хуулийн этгээдийг татах
болжээ.

Герман улс
 Германы эрүүгийн эрх зүйд хуулийн этгээдэд

эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь олон
жилийн турш маргаантай байсаар ирсэн ба ихэнхи
эрдэмтэд хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх нь зүй бус, үндэслэлгүй хэмээн үздэг
байсан. Энэхүү үзэл бодлоо "societas delinquere non
potest" /хамтарсан субъект гэмт хэрэгтэн байж
болохгүй/ гэсэн латин хэллэгээр тайлбарладаг.
 Мөн хууль тогтоогчид ХЭ-ийн захиргааны
хариуцлага нь эрүүгийн хуулийн зорилгыг хангаж
чадах төдийгүй бага зардлыг зарцуулдаг давуу
талтай гэж үзсэн байдаг.

Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх онол буюу загвар
 Үүсмэл хариуцлага
 Байгууллагын хариуцлага гэсэн 2 төрөлтэй.

Үүсмэл хариуцлага нь дотроо:
 Төлөөлөн хүлээх хариуцлага /АНУ/
 Адилтгалын хариуцлага /Англи/ гэж хуваагддаг.

Төлөөлөн хүлээлгэх хариуцлага нь тухайн
компани ямар ч ажилтныхаа өмнөөс эрүүгийн
хариуцлага хүлээдэг.
Адилтгалын хариуцлага нь зөвхөн удирдах
түвшний этгээдийн хийсэн үйлдэлд компани
хариуцлага хүлээдэг.
Байгууллагын хариуцлага тухайн компаны
бодлого, эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа, хандлага гэх
мэт зүйлс дээр тулгуурлан тухайн компанид
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байна.

Ямар гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх
 Хуулийн

этгээдийн
хариуцлагыг
хувь хүнийхтэй
адилтган үзэж
ямар ч гэмт
хэрэгт
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

 Зөвхөн хуулинд  Хуулийн

тусгайлан
заасан гэмт
хэргүүдийг
үйлдсэн
тохиолдолд
хуулийн
этгээдэд
эрүүгийн
хариуцлага
хүлээлгэнэ.

этгээдийн
үйлдэж болох
гэмт
хэргүүдийг
жагсаасан
байдаг.

 Нэгдэх системийн хувьд Англи, Нидерланд,
Бельги, Канад, Австрали зэрэг улс орнууд

баримталдаг.
 Хоёрдох нь Франц улс хэрэгжүүлдэг бөгөөд тус
улсын Эрүүгийн хуульд ямар гэмт хэргүүдэд
хуулийн этгээд эрүүгийн хариуцлага хүлээхийг
заасан байдаг.
 Гуравдах тогтолцоог АНУ-ын Эрүүгийн хуульд
заасан байдаг ба АНУ-ын ял шийтгэлийн
зааварчилгаанд ямар гэмт хэрэгт корпораци
эрүүгийн хариуцлага хүлээх талаар жагсаасан
байдаг.

Эрүүгийн хариуцлагыг яаж хүлээлгэх
Хуулийн этгээд болох компанид эрүүгийн
хариуцлагыг хүлээлгэхдээ улс орнууд өөр өөрийн
арга хандлагаар ханддаг.
Тусгай хуультай: Англи
Эрүүгийн хуульд заасан: АНУ, Франц, Австрали,
Хятад
Бусад хууль тогтоомжинд заасан: Япон,
Сингапур

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Ямар ял шийтгэлийг хүлээлгэх?
Одоогийн байдлаар АНУ харьцангуй олон төрлийн
ял шийтгэлийг ноогдуулж байгаараа мөн ямар ч
ажилтан гэмт хэрэг үйлдсэн компани хариуцлага
хүлээж байгаараа ихээхэн онцлогтой. АНУ-ын
Эрүүгийн хуульд торгох, үйл ажиллагааг нь
хориглох, татан буулгах, нөхөн төлбөр төлүүлэх,
эрхийг нь хураах, эрхийг нь хүчингүй болгох гэсэн
6 төрлийн ял шийтгэдэг байна.

Харин Хятад, Япон зэрэг улсуудад хуулийн
этгээдэд зөвхөн торгох ялыг ноогдуулдаг бол
Франц улсын хувьд торгох, татан буулгаж үйл
ажиллагааг
нь
зогсоох,
хугацаатай
ба
хугацаагүйгээр үйл ажиллагааг нь зогсоох,
шүүхийн хяналт тогтоох, тодорхой санхүүгийн
үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, нийтэд тухайн
хуулийн этгээдэд ял оноосон тогтоолыг мэдээлэх,
эд хөрөнгийг нь хураах гэх зэрэг олон төрлийн уян
хатан шинж чанартай ялыг оногдуулдаг.

Авилгын эсрэг конвенц
26 дугаар зүйл. Хуулийн этгээдийн хариуцлага
 1. Оролцогч улс бүр эрх зүйн зарчимдаа нийцүүлэн

энэхүү конвенцийн дагуу тогтоосон гэмт хэрэгт
оролцсон хуулийн этгээдэд хариуцлага тогтооход
шаардлагатай байж болох арга хэмжээг авна.
 2. Оролцогч улсын эрх зүйн зарчмуудаас хамааран
хуулийн этгээдийн хариуцлага эрүүгийн, иргэний буюу
захиргааны байж болно.
 3. Ийм хариуцлага нь гэмт хэрэг үйлдсэн хувь хүний
эрүүгийн хариуцлагыг хөндөхгүй.
 4. Оролцогч улс бүр ялангуяа энэ зүйлийн дагуу
хариуцлага хүлээх хуулийн этгээдэд үр дүнтэй, тухайн
үйлдэлд тохирох, тухайн үйлдлийг хийхгүй байлгах
эрүүгийн буюу эрүүгийн бус шийтгэл, түүний дотор
мөнгөн торгуулийн шийтгэл ногдуулна.

Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх
байгууллагаас гаргасан зөвлөмж
 2 дугаар зүйл b хэсэгт

 Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх,

энэ нь боломжгүй бол иргэний болон захиргааны
хариуцлага хүлээлгэх. Тухайн оронд ийм төрлийн
хариуцлага байдаг бол энэ нь хуулийн этгээдэд
эрүүгийн, иргэний болон захиргааны журмаар
давхар хариуцлага хүлээлгэхээр хэрэг үүсгэхэд саад
болох ёсгүй. Хуулийн этгээд үр дүнтэй, тохирсон
болон урьдчилан сэргийлэх шийтгэлийн арга
хэмжээ авч байх шаардлагатай. Эдгээр арга хэмжээ
нь хувь хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх
үндэс болохгүй.

Судалгааны дүн
Монголын 200 хуульчдаас 2010 онд авсан санал
асуулгын хуудасны дүнгээс үзэхэд 87% нь
манай улсад компанид эрүүгийн хариуцлагын
системийг оруулах нь зүйтэй гэж үзжээ.

Үргэлжлэл
Компанид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд ямар
арга замыг сонгох нь зүйтэй вэ?
Эрүүгийн хуулиар- 69%

Тусгай хуулиар - 6%
Компанийн болон бусад хуулиар - 23%
Дүрэм, журмаар - 2%

Дүгнэлт
Монгол улсад хуулийн этгээд болох компани нь
байгаль орчныг онц их хэмжээгээр бохирдуулж,
ард иргэдийн эрх ашгийг хохироосон олон гэмт
хэргийг үйлдэж, нийгэмд асар их хэмжээний
хохирлыг учруулсаар байна.
 Монгол улсад хуулийн этгээдэд эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндэс байхгүй
учраас зөвхөн хувь хүнд торгох болон бусад ял
ноогдуулж байна. Энэ нь хуулийн этгээдийн
учруулсан
хохиролтой
харьцуулахад
маш
харьцангуй бага ойлголт бөгөөд иймд ялын үр
нөлөө ихээхэн сул байна гэж үзэж болох юм.


 Өөрөөр хэлбэл, манай улс хуулийн этгээд хууль
бус үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байх таатай
боломжийг олгосоор байна.
 Иймд Монгол улс дэлхийн бусад орны жишгийг
даган
хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэх асуудлыг анхаарах, гадаадын улс орны

жишиг, тэдний хууль тогтоомж, практикийг
судалж өөрийн улс оронд тохирсон сайн загварыг
гаргах, түүнчлэн Эрүүгийн хуульд заасан
эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хувь хүнд хүлээлгэх
зарчмын талаар авч хэлэлцэх, өөрчлөлт хийх
шаардлага, тийм цаг үе ирсэн.

ТА ЭНЭХҮҮ САЙТААС
МЭДЭЭЛЭЛ АВЧ БАЙГАА БОЛ
ЭХ СУРВАЛЖАА ДУРЬДАНА УУ.
WWW.CRIMINOLOGY.MN

Анхаарал тавьсанд баярлалаа!
[email protected]