Slide 1

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 2

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 3

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 4

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 5

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 6

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 7

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 8

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 9

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 10

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 11

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 12

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 13

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 14

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 15

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 16

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 17

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 18

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 19

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 20

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 21

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 22

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 23

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 24

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 25

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 26

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 27

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 28

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 29

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 30

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 31

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 32

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 33

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.


Slide 34

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA
Jean Giono (1895-1970)

Jean Gionoren kontakizun hau hamalau hizkuntzatara itzulia izan da. Tartean
daniera, finlandiera, suediera, norvegiera, ingelesera, alemanera, errusiera, txekiera,
hungariera, espainiera, italiera, yiddishera, poloniera eta euskarara.
Aurkezpen hontako euskarara itzulpena: Nekane – Erabilteko baimenik ez da behar

Orain berrogei urte gutxi gora-behera, ibilaldi luze bat hasi nuen oinez, turistentzat
guztiz ezezaguna zen eremutik, Proventzan sartzen den alpeetako paraje hain
zaharrean zehar.

Lurraldearen mugak:

Hegoaldetik eta
Ego-ekialdetik Duranza
ibaiaren erdi aldea,
Sisteron eta Mirabeau
artean;

Iparraldean Drom
ibaiaren goi aldea,
ibaiaren sorreratik
Dieraino
eta Mendebaldetik
Avignongo lautadak eta
Ventosoren inguruko
mendiak.
Behe Alpeen Iparraldeko
sail osoa hartzen du,
Dromen Hegoaldeko
saila eta Vaclusaren zati
txiki bat.
Basamortu lehor eta aspergarri haietatik hasi nuen nire ibilbide luzea, 1.200 edo
1.300 metrotako garaieran, basa-izpiliku landarea, ez besterik, hasten zen tokietatik.

Lurralde lehor eta aspergarri haietan hiru egunez ibili ondoren, horma
soiletan aurkitzen zen herri huts baten ondoan kanpatu nuen. Aurreko
egunean ahitu zitzaidan ura eta aurkitu beharra zegoen. Elkarren ondoan
eraikitako etxe haiek, naiz eta hondatuta egon, iturri bat behar zuten ez oso
urrun. Eta bai, bazegoan iturria, baina urik ez.

Teilatu bako bospasei etxe haiek, haizeak eta euriak hondatuak, eta dorrea
eroritako baseliza txikia, herri bizien antzera zeuden eraikirik. Baina han ez
zegoen bizirik.
Ekaineko egun bikain eta eguzkitsua zen, baina babesik bako lurralde garai
hartan, haizeak izugarri bortizki joten zuen. Haren marrumak janaria kendu
zaion piztiarena zirudien, eraitsitako etxeen artetik igarotzean.

Kanpamendua bildu eta handik
atera nintzen. Bost ordu oinez ibili
eta gero, oraindik ur aztarnarik ez
eta aurkitzeko itxaropena galdua
nuen. Bazter guztiak lehor zeuden
eta zurezko landareak ziren
nagusi. Urrutian zutik, irudi ilun bat
antzeman nuen zuhaitz enbor
baten itxuran, eta hara joan
nintzen. Artzain bat zen. Inguruan,
hogeita hamar bat ardi lur soro
kiskalian etzanik.

Bere kantinploratik eman zidan ura, eta
geroxeago muin gaineko lautadan
zeukan txabolara eraman ninduen.

Ura -berebizikoa!-, putzu sakon batetik
ateratzen zuen eskuz egindako tornu
xume batez.

Hitz gutxiko gizona zen
bakardadean bizi diren beste
zenbait legez, baina bere buruaz
segurua eta hori ez ohikoa zen
lurralde antzu haietan. Ez zen
txabola batean bizi, harrizko etxe
baten baizik. Nabari zen gizon
hark egindako lana bertara
heltzean, hondatuta aurkitutako
etxea berriz jaso eta atontzen.
Sabaia trinko eta ondo estaldua.
Haizearen hotsak teilatuan
itsasoko uhinen soinua
gogoratzen zuen.

Etxea txukun: gauza bakoitza
bere tokian, platerak garbi, lurra
erratza pasata, fusila koipeztatuta
eta sopa borbor su-gainean.
Nabaritu nion aurpegiko bizarra
kendu berri zuela, botoi guztiak
ondo josita eta arroparen
adabakiak lan finez itsatsita.

Berarekin afaldu ostean tabako
zorroa eskaini nion. Ez zuela
erretzen esan zidan.
Txakurra, jabea bezala isila,
lagunkoia zen gehiegikeri gabe.

Hasieratik argi zegoen gaua bertan
igaroko nuela. Egun bat eta erdira
aurkitzen zen oinez herririk hurbilena.
Gainera, ongi ezagutzen nituen inguru
haietako herriak. Lauzpabost herri, oso
sakabanatuak mendi hegaletako
lautadetan, gurdibide amaieretako
abarrategietan.

Egur ikazkinak bizi ziren han. Eguraldi giro
zakarra zein udan, zein neguan. Bizitza gogorra
eta txiroa zeramaten, eta bizikidetza ez zen
hobea. Lau horma arteko familia itxiak, non
norberekeria eta handik ihes egiteko amets
apurtuak ziran nagusi.

Gizonak, euren kamioiekin joan-etorrietan ikatza hirira eramateko, nortasunik
sendoenak hondoratzen diren eguneroko egoera latzean aurkitzen ziren.
Emakumeak gorrotoz bizi ziren. Dena zen leia, ikatzaren salmenta, elizako
eserlekuak, bertuteak nahiz bizioak zirela... Etengabeko haize narritagarriak
izurriteak eta eromenak erakartzen zizkien eta norbere burua zein besteena hiltzera
bultzatzen zituzten.

Berea zela lan hori esan zidan.
Nolako arreta jartzen zuen
ikusita, ez nion erantzun. Hori
izan zen gure solasaldi guztia.
Zindoen aldean kopuru handia
lortu zuenean, hamarnaka pilatu
eta bertatik txikiak edo sartatuak
kendu zituen, harik eta ehuneko
multzoa lortu zuen arte.

Artzainak, ezkurrez beterik zeukan zorro bat
ekarri eta hustu zuen mahai gainean.

Arreta handiz banan-banan aztertu
eta onak eta txarrak bereizteari ekin zion.
Nik, pipan erretzen ari
nintzala, laguntza eskaini nion.

Orduan, lotara joan ginen.

Bakea sortzen zidan bere ondoan
egoteak eta hurrengo egunean baimena
eskatu nion bere etxean beste egun
batez atsedena hartzeko. Ohikotzat
hartu zuen. Are gehiago, bazirudien ez
zegoela ezer asaldatuko zuenik.
Jakingura zen, ez atseden beharra, han
egotea eragin zidana. Artaldea atera eta
larrera eraman zuen. Irten aurretik ur
ontzi batean sartu zuen ezkur zorroa.

Burdinazko makila bat zeraman
eskuan, metro eta erdi luze eta
erpuruaren lodierakoa. Berorren parez
pare nindoan, ibilaldia egitearen itxurak
eginaz. Sakonune bateko larrean utzi
zituen ardiak txakurraren kontura eta
niregana etorri zen. Haserre egingo
zidala uste nuen berari jarraitzeagatik,
baina oker nengoen, bere bidea zen.
Beste asmorik ez banuen lagundu nahi
nion itaundu zidan. Mendixkara zihoan,
berrehun metro aurrerago.

Hara heltzean burdinazko makilaz
zuloak egiten hasi zen. Zuloa egin,
ezkurra bota barrura eta lurrez
estaldu. arteak landatzen ari zen.
Lurra berea zen itaundu nion; berak
ezetz. Ez zekien nor zen jabea.
Herriarena edo ardurarik gabeko
norbaitena?
Ez zion axola eta ez zen jakiteaz
arduratu. Kontu handiz landatu zituen
bere ehun ezkurrak.

Jan eta gero berriz hasi zen haziak bereizten. Hainbeste bider itaundu nion eta
azkenean erantzun zidan. Hiru urte zeramatzan zuhaitzak landatzen
bakardade hartan. Ehun mila landatu zituen. Ehun milatik hogei mila erne

ziren. Hogei mila haietatik erdiak galdutzat jo zituen karraskariengatik nahiz
gerta beharreko beste edozergatik. Beraz, hamar mila arte hasiko ziran lehen
biluzik egoan bazter hartan.

Bere adinaren jakin nahia sortu
zitzaidan orduan. Berrogeita hamarretik

gora ematen zuen. Berrogeita
hamabost, esan zidan. Elzéard Bouffier
zuen izena. Antzina lautadan bizi izan
zen, baserrian.

Bertan galdu zuen seme bakarra,
eta geroago emaztea. Orduan joan
zen bakardadera bere txakur eta
ardiekin bakean bizitzera. Ez zuela
beste egitekorik, eta eskualdea
zuhaitz beharrean hiltzen zegoela
ikusirik, egoera hori aldatzea

erabaki zuen.

Sasoi hartan, nahiz eta gaztea izan,
bakar zalea nintzen eta ondo ulertzen
nituen izpiritu bakartiak. Hala ere,
gaztea izateagatik hain zuzen ere, nire
ikuspegitik begiratzen nuen etorkizuna,
zoriona jo mugatzat harturik. Esan nion
hogeita hamar urte barru ikusgarriak
izango zirela hamar mila arte horiek.
Oso apal erantzun zidan hogeita hamar
urte buruan, Jainkoa lagun, hainbeste
zuhaitz izango zituela landatuta non,
hamar mila hoiek ur tanta bat izango
zirela itsaso zabalean.

Jarraitu zuen esaten pagoen ugalketa
ikertzen zebilela eta bere etxetik
hurbil pagatxen mintegi txiki bat
zuela. Ederrak ziran benetan hesi
batez ardiengandik babestuta
zeuzkan pagatxak. Buruan zebilen
urkiak landatzeko asmoa ere.
Begiztatua zeukan toki bat hezetasun
apur bat gordetzen zuena lur azpian,
azaletik metro gutxitara.
Hurrengo egunean banandu ginen.

Urte bete geroago hamalauko gerra
hasi zen, eta zerrendan egon nintzen

bost urtez. Infanteriako soldadu
batek ezin du zuhaitzez pentsatzen
egon. Egia esan, ez zuen nigan
eragin handirik izan. Zaletasun

soiltzat hartu nuen, seilu
bildumazaleen antzerakoa, eta
ahaztu egin nuen.

Guda ostean, ordain sari txiki bat
jaso nuen.
Haize garbia hartzeko irrikatzen
nengoen, eta asmo horrekin, arestiko
lurralde bakartira hartu nuen bidea.

Hasieran paisaia ber-bera zen. Baina
hilik aurkitutako herrixkatik haratago,
urruinean, mendixkak laino arre batez
estaldurik agertzen ziren. Aurreko
egunean, berriz oroitu nintzen
zuhaitzak landatzen zituen artzain
harekin. “Egia esan, hamar mila artek
toki handia hartzen dute”, esan nion
neure buruari.

Azkenengo bost urteetan jende asko ikusi
nuen hiltzen, eta iruditu zitzaidan Elzéard
Bouffier hilik zitekeela. Are gehiago hogei
urteko gazte batek zahartzat eta laster
hiltzekotzat hartzen ditu berrogeita
hamarrekoak. Ba bizirik zegoen,eta itxura
onean. Lana aldatu zuen. Lau ardi baino
ez zuen orain, eta ostera ehun bat
erlauntz, ardiak arriskutsuak baitziren
zuhaitz gazteentzat. Ez zela guduaz
arduratu esan zidan, eta nabari zen;
zuhaitzak landatzen jarraitu zuen eten
gabe.

1910eko arteak hamar urte eginak
zituzten orain eta gu baino
handiagoak ziren. Ikuskizuna
zoragarria zen, hitz barik utzi
ninduen. Eta berak ez zuenez hitzik
egiten basoan zehar igaro genuen
eguna isiltasunean. Hamaika
kilometro inguru zeukan basoak bere
luzeran. Gizon hark laguntza tekniko
barik bere esku eta bihotzarekin egin
zuena ikusirik, gizakia badela gai
erakusten zuen, ez suntsipenetan
soilik, baizik eta sorkuntza
ekimenetan ere.

Bere asmoak bete zituen, eta
sorbaldaraino heltzen zitzaizkidan pago
zoragarriak, begi bistatik galtzen ziran
aitzinean, Arteak mardulak zeuden, eta
ordurako ez ziren aurkitzen
marraskarien menpe. Zikloiak beharko
ziren egindako lana suntsitzeko. Urkiez
osatutako baso ederrak erakutsi
zizkidan, bost urte lehenago
landatutakoak, Verdúnen gerran
nenbilelarik. Lur azpian ura zegoela
uste zuen toki guztietan sartu zituen.
Tinkoak ziran eta samurrak, nerabeak
bezala.

Hasieran aipatutako herri goibel batzuk
erromatarren herriak izandako tokietan
eraikiak zeuden, non oraino aztarnak
aurkitzen ziren, eta arkeologoak amuak
aurkitu zituzten, hogeigarren mendean urik
izatekotan urtegiak egin beharko ziran
lekuetan.
Gainera, bere ekintzak kate erreakzio bat sortu
zuela zirudien. Ez zion axola, irmoki jarraitu
zuen bere lan apalean. Itzultzean, baserria
igarotakoan, ura zerien borbor aspaldiko
iraganean lehortuta egondako errekatxoei.
Hauxe izan zen erreakzio katearen ondoriorik
ikusgarriena.

Haizeak berak zabaltzen zituen hazi
batzuk. Ura sortzeaz batera sahatsak,
zumeak, zelaiak, lorategiak eta loreak
sortu ziren, eta haiekin bizi-poza.

Baina aldaketa hauek poliki poliki etorri zirenez, ohitura barruan sartu
ziran harridurarik sortu gabe. Basurde eta erbien atzetik oihanera sartzen

ziren ehiztariek nabaritu zuten zuhaitz txikien hazkuntza. Baina lurraren
berezko gorabeherei egotzi zioten. Horregatik ez zen inor sartu Elzéarren
eginkizunean. Susmorik izanez gero, joko zuten beregana, baina artzaina
susmoetatik at aurkitzen zen. Ez jendea, ez agintariek...Nori bururatuko
zitzaion horrelako emankortasuna eta ekimen asperrezina izan
zezakeenik artzain xume batek?

1920tik, urtero joan nintzen Elzéar Bouffier bisitatzera. Inoiz ez nuen ikusi
zalantzan edo gogogabetua. Nik ez nuen bere etsipenen konturik eraman.
Baina horrenbesteko arrakasta lortzeko ezbeharrei hainbatetan aurre egin
beharko zion, eta zenbat aldiz etsipenarekin lehia bizia izango zuen bere
ametsa burutzeko.
Urte batean hamar mila astigar landatu zituen.
Guztiak hil ziran. Hurrengo urtean,
astigarrak utzi eta pagoak sartu zituen.
Eta arteak baino hobeki hasi ziren.

Bere aparteko izaera erabat ulertzeko, ez
dugu ahaztu behar guztiz bakarrik bizi zela.
Hainbeste non, azken urteetan hitz egiteko
ohitura galdu zuen. Hala, ez zuelako horren
beharrik?

1933an basozain baten bisita hartu
zuen. Debekatuta zegoela etxetik
kanpo sua piztea jakinarazi zion,
“berezko” basoaren hazkundea

arriskuan jarri zitekeela eta. Lehen
aldia zen baso oso bat “berez”
hasten ikusten zuena.

Sasoi hartan Elzéar, hamabi kilometro
haratago joaten zen pagoak
landatzera. Hirurogeita hamabost urte

eginak zituen, eta joan etorri luzea
ekiditeko, bertan harrizko etxe txiki bat
egiteko asmoa zerabilen buruan.
Hurrengo urtean burutu zuen.

1935an gobernuaren zenbait
ordezkari heldu ziren “baso
naturala” aztertzera: Ur eta
Basoen Zuzendaritzako
ordezkaria, diputatu bat,
teknikariak...Hainbat hitz hutsal

jaurti zituzten, eta zerbait egin
behar zela erabaki.
Baina zorionez egin zuten gauza
bakarra, Estatuaren babespean jarri
basoa, eta egurra ebakitzea
debekatu. Izan be, zoragarria zen
zuhaitz gazte eta osasuntsu haien
edertasuna. Diputatua bera ere
hunkituta zegoen.

Ordezkarietako bat, baso
kapitaina bera, nire laguna zen.
Misterioa azaldu nion eta
hurrengo astean Elzéar Bouffier

ikustera joan ginen biok. Lanaren
erdian aurkitu genuen buru
belarri, ikusketa egindako tokitik
hogei kilometrora.

Baso kapitaina ez nuen edonolako
laguna, bazekien gauzak
balioztatzen, baita ere isilik egoten.
Hamarretakoa egin genuen opari
gisa eraman nituen arrautza
batzuekin, eta ordu batzuk igaro
genituen isilean inguruari begira.

Gu etorri ginen alderdia sei
zazpi metroko zuhaitzez
estalirik zegoen. 1913an
zeukan itxuraz oroitu nintzen.
Basamortua zen.

Lan lasai eta neurrikoak, mendixketako
aire garbiak, janaldi arinak eta batez
ere izpirituaren baretasunak eman
zioten agure honi berebiziko osasuna.

Neure buruari galdetu nion zenbat
hektarea estaliko zituen oraindik
zuhaitzez.

Joan baino lehen nire lagunak ohar
txiki bat egin zion lur haietan egoki
zitekeezan zuhaitz mota batzuez. Ez
zion birritan esan, zeren, “Gizon
honek nik baino gehiago daki”, esan
zidan geroago. Ordu betez bidean
ibili eta gero, buruan zebilen oraindik
eta gehitu zidan: “Edonork baino
askoz gehiago daki. Bete-betean
asmatu du; zoriontsu izateko bide
zoragarria aurkitu du!
Kapitain honi eskerrak, basoa ez
ezik Elzearren zoriona ere

babestuta geratu zen. Hiru
basozain jarri zituen tokia
zaintzeko. Eta gogor egin zien,
ikazkinen inolako saririk onar ez
zezaten.

Benetako arriskua 1939ko gerran

sortu zen. Garai hartan autoak
gasogenoaz zebiltzan, eta egurra
behar zen erruz.

1910eko arteak mozten hasi ziren, baina
edozein bidetik aurkitzen ziren urruti eta
bertan bera utzi zuten. Artzainak ez
zuen ezer ikusi. Handik hogeita hamar
kilometrora zegoen eta bere lanean
jarraitu zuen lasaitasunez. Ez zuen izan
igarotako 14ko gerraren barri, ez eta
39koarena ere.

1945ko ekainean
ikusi nuen azkenengoz

Elzear Bouffier; 87 urte zituen.
Basamortura bidean jarri nintzen, baina orduan
nahiz eta gerraren eraginez eskualdea
erabat hondatuta aurkitzen zen, autobusa zegoen
Duranz aranetik mendi aldera joateko.
Ez nituen inguruak ezagutu eta autobusaren
abiadurari egotzi nion hori. Baita ere pentsatu nuen, bidea toki barri eta
ezezagunetik egiten genuela. Herriaren izena ikusi nuen arte ez nintzen
konturatu lehenago hutsik eta hondatuta aurkitutako herri bera zela. Autobusak
Vergons-en utzi ninduen.

1913an, hamar-hamabi etxedun herri kaskar horrek hiru biztanle zituen;
asunak ziren nagusi etxe huts haien inguruan. Zaputzak ziren, elkar
gorrotatzen zuten eta harrapagailuekin egindako ehizatik bizi ziren; beraien
egoera etsigarria zen eta izaera morala eta fisikoa ez zen batere ona.

Heriotza zen irten bide bakarra eta horrek ez du batere on bidean
laguntzen.

Dena zegoen aldatuta,
haizea bera ere.
Arestiko haize zakar eta lehorraren ordez,
orain leuna eta usai gozoz betetakoa zebilen.
Ur hots antzeko bat zetorren mendi aldetik:
basoko haizea zen. Txundigarriena,
benetako ur jarioa entzuten zen
askatxo batera ura jaustean.
Iturri bat jarri zuten eta ura borbor zerion. Baina are gehiago hunkitu
ninduen iturriaren alboan landatu zuten ezkiak. Lau bat urte izango zuen
eta sendoa ikusten zen. Berpiztearen seinale garbia.

Gainera itxaropenez
egindako lana erakusten zuen Vergonsek.
Itxaropena itzuli baitzen herrira.
Hondakinak jaso, harresiak bota eta bost etxe
berriztatu zituzten.
Hogeita bost biztanle zeuden orain,
eta haietariko lau bikote gazteak ziren.
Karez zuritutako etxeak baratzez inguraturik zeuden eta lerroetan,
nahasturik, loreak eta barazkiak: azak eta arrosak, porruak eta kuku-prakak,
apioa eta anemonak... Atsegina zen orain berton bizitzea.

Handik oinez jarraitu nuen
nire bidea.
Gerra amaitu berri zegoen eta bizitza ez zen erabat
loratu oraindik, baina bizi aztarna berriak nabari ziren.
Mendi oinetan garagar eta zekaleen soro txikiak ikusi nituen, eta zelai
meharren barnealdetan belarra.
Zortzi urte baino ez dira igaro ordutik, eta osasuntsu ageri da eskualde osoa.
Poza nabari da. 1913an hondamendia zen nagusi, orain bizimodu zoriontsu
eta erosoa erakusten duten etxe garbiak, ondo zarpiatuak, altxatzen dira.
Antzinako iturburuak lurrak batzen dituen euri eta elurren uraz elikatuak,
berpiztuak daude. Ura bideratzeko erretenak egin dira. Lursail bakoitzean,
astigardietan, iturritxoak urez gainezka daude menda zelaietan.

Herrixkak berreraiki dira
apurka-apurka.

Lurra garestiago dagoen lautadetatik etorritako
jendeak gaztetasuna, bizitasuna eta ekimen gogoa
ekarri du.

Bidean zehar ondo elikatutako bizilagunak
eta irri egiten dakiten gazteak ikusten dira;
herriko jaiak antolatzeko gogoa sortu da. Lehengo biztanleak
-ezagutu ezinak bizitza atsegina dutenez gero-, eta etorri berriak zenbatuta,
hamar milatik gora dira beraien zoriona Elzear Bouffierri sor diotenak.

Elzéar Bouffier bakean hil zen 1947an, Banongo babesetxean.

Gizon bakar batek bere esku eta arima hutsez baliaturik, basamortua
Canaango lurra bihurtu zuela ikusirik, pentsatzen dut badela
miresgarria gizakia, edozelan ere. Eta ikusirik, kultura gabeko
baserritar zahar hark, emaitza hori lortzeko behar izan zuen bihotz
ekimenaren garra, eta hain eskuzabaltasun handia, nola Jainkoaren
adinako lana burutu zuen, harenganako begiruneak hartzen dit barru
guztia.