Slide 1

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 2

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 3

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 4

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 5

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 6

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 7

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 8

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 9

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 10

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 11

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 12

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 13

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 14

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 15

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 16

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 17

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 18

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 19

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 20

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 21

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 22

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 23

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 24

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 25

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 26

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 27

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 28

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 29

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 30

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 31

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 32

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 33

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 34

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 35

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 36

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 37

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 38

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 39

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 40

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 41

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 42

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 43

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 44

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 45

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 46

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 47

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 48

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 49

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 50

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?


Slide 51

Il-Ħarruba bħala
Bonsaj
taħdita minn
Jos.F.Cachia

X’qalu dwarha
 “…Il-ħarruba hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj, siġra li
tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq, li huma l-punt
dgħajjef ta’ din is-siġra sabiħa minħabba li huma
delikati ħafna. Meta tkun żgħira, hija sensittiva ħafna.
Ladarba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kważi kollox.
Fuq kollox, in-nuqqas ta’ ilma…”
 Aguilas, Murcia, Spanja

 “…Jeżistu bosta speċi ta’ siġar, il-ħarruba hija siġra
oħra b’weraq u frott kbar li mhix tajba ħafna għallbonsaj…”
 Marcus, Ingilterra

Fuq l-internet
 Fil-Google insibu madwar 1660 riklam li
jbigħu l-ħarruba jew żerriegħa tagħha
bħala bonsaj.

Bonsaj f’San Ġiljan?

Dettalji xjentifiċi






Isem botaniku:
Familja:
Ġeneru:
Ismijiet komuni:
Bl-Ingliż:

Ceratonia siliqua
Leguminosae
Ceratonia
Ħarruba
Carob, St.John’s
Bread, Locust*,
Locust* Bean, Black
Gold

 *Locust kienet tintuża għall-ħarruba ferm qabel ma
bdiet tintuża għall-ġurati

F’pajjiżi oħrajn:
 Sqallija: carrubbi,
carruo
 Italja:
carrubio
 Kampanja:carruba,
sciuscella
 Kalabrija: garrubaro,
garrubo
 Spanja u Gwatemala:
algarrobo
 Katalan: garrofer jew
garrover
 Franċiż: caroubier

 Ġermaniż:
Karubenbaum
 Portugiż: alfarrobeira
 Tork:
charnup
 Grieg:
charaoupi
 Iżrael:
charruv
 Għarbi:
kharrub
 Ċiniż:
Chiao-toushou
 Malasjan: gellenggang

Bidu u Tixrid
 Bdiet fil-Lvant Nofsani, aktarx Anatolja, Sirja u
ċirenajka, sa mill-eqdem żminijiet.
 Il-Griegi xerrduha lejn l-Grecja u l-Italja.
 L-Għarab stmawha ħafna u xerrduha lejn ixxtut tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja u l-Portugal.
 L-Ispanjoli ħaduha magħhom lejn l-Amerika ta’
Fuq, ċentrali u ta’ isfel: Kalifornja, Messiku, Ċili
u Arġentina.
 Emigranti mill-Mediterran ħaduha lejn lAwstralja u l-Ingliżi ħaduha l-Afrika ta’ Isfel u flIndja.

 Per eżempju fl-1856, tmint elef xitla talħarrub minn Spanja tqassmu fin-naħa ta’
isfel tal-Istati Uniti.
 Fl-1859 ġew impurtati ħafna żerriegħa
mill-Iżrael.

Il-Karat
 Is-siġra tal-ħarruba tat
ukoll il-kejl tad-deheb u
d-djamanti fejn il-kelma
“karat” tintuża millġojjelliera.
 ‘Karat’ tirreferi għażżerriegħa tal-ħarrub
peress li qabel linvenzjoni tal-imwieżen
preċiżi, din iż-żerriegħa
kienet tintuża għall-użin.

 Deheb pur huwa meqjus
bħala ta’ 24 karat.
 1 karat jiżen 200
milligramma.
 Iż-żerriegħa tal-ħarruba
ma tantx tvarja fid-daqs
– hija kważi kollha listess u faċli ssibha.

Is-Sessi tal-Ħarruba
 Is-sess tal-ħarruba tista’ tkun raġel, mara
jew ermafrodita (żewġ sessi f’salt).
 In-nisa jagħtu l-imwieżed kannella ħelwin,
ta’ daqs li jvarja imma li jaf jilħaq pied.

Il-ward
 Il-ward nisa huma ħomor żgħar, waqt li lmiżwed taħthom ikun bajdani fl-isfar ċar,
u jingħaraf minn kmieni x’ser isir.
 Dawk irġiel jibdew bħal donnhom
imsiemer ħomor fl-oranġjo, li ma jdumux
ma jiswiedu u jinxfu.
 Ta’ min isemmi li ż-żewġ tipi ta’ fjuri
jinstabu fuq siġar differenti u ġieli anke
fuq l-istess siġra.

Ward tal-ħarrub

Għoli
 Is-siġra tal-ħarrub taf
tilħaq sa 50 – 55 pied
(minn 15 sa 17-il metru)
fil-għoli.
 Ta’ tmintax-il sena, iz-zokk
ikun fih sa 85 ċm
f’ċirkonferenza.
 Il-friegħi ikunu magħmulin
minn 6 sa 10 werqiet
żgħar marbutin flimkien,
dejjem iħaddru.
 Dawk żgħar ikunu demm
li jsiru lewn ir-ramm u floranġjo qabel jiħdaru.

Ix-xemx u l-ilma
 Il-ħarruba hija siġra Mediterranja u tħobb
ħafna x-xemx.
 Tiflaħ ukoll ċertu ammont ta’ għatx,
għalkemm jekk trid ħarruba ta’ kwalita’
trid issaqqi iktar.
 Taf tgħix fejn jinżlu minn 6 sa 15-il pulzier
ilma fis-sena għalkemm 30 pulzier huma
l-ideali.

Il-Ħamrija
 Bħala ħamrija tgħix f’ħafna tipi, imma trid
ħafna mnejn tnixxi, jiġifieri l-għeruq ma
jistagħdrux.
 Tobgħod ħafna l-ħamrija aċiduża kif ukoll
dik mifqugħa.
 F’Nikosija ~ipru tħawwlu ħafna siġar billi
sparaw il-ġelatina u ħawwlu is-siġar fixxquq fuq il-blat li jixbah ferm lil ta’ Malta.

Iż-żerriegħa
 Iż-żerriegħa ma tantx hu diffiċli biex tnissel minnha.
 Wara li tinħareġ mill-ħarruba, aħjar jekk tinbarax jew
titnaqqax imbagħad titħalla tixxarrab fl-ilma jew anke flaċidu sakemm tibda tinfetaħ.
 F’Ċipru, iż-żerriegħa l-ewwel tintradam ġor-ramel
imxarrab, titqiegħed fil-qsari, il-ħmejjel jew katusi talfuħħar li jkunu maqsumin min-nofs.
 Meta z-zkuk jeħxienu daqs lapes, jistgħu jiġu mlaqqmin
bl-għajn.

Mwieżed tal-Ħarrub

Il-Ħarrub
 Il-ħarrub jieħu daqs ħdax-il xahar sabiex isir, filfatt nistgħu ngħidu li l-ħarruba hija siġra li
dejjem ikollha l-frott fuqha.
 Siġra ta’ sitt snin, msoqqija tajjeb, tagħti mal2.25 Kg, waħda ta’ 12-il sena tagħti 45 Kg,
filwaqt li siġra ta’ 30 sena taf tagħmel 90 Kg.
 Fl-Iżrael hemm siġar li taw ‘il fuq minn 200 Kg
ta’ ħarrub, filwaqt li fil-Mediterran qrajna
b’oħrajn li jagħtu elf jew iktar!

Il-Ħarruba bħala ikel
 Dan il-ħarrub jinħarat (jinqata’ ) f’Awwissu
(wara Santa Marija). Wara li jitnixxef sew
fix-xemx, jintrefa fil-frisk ħalli jintuża bħala
għalf għall-bhejjem u għal użi oħrajn.
 San {wann għex fid-deżert billi kiel ilħarrub. Illum għadu jintuża f’ħafna
ħlewwiet u ġelati. Dan għaliex il-ħarrubu
fih iktar minn 50 % zokkor.

Il-Ħarruba bħala ikel
 Fl-aħħar gwerra, nofs ħarrubu kien jinbigħ sold.
 Fost ħafna użi, il-ħarrub jintuża flok kokotina filproduzzjoni taċ-ċikkulata.
 Fil-{ermanja, iż-żerriegħa inkaljata ġieli serviet
flok kafe’ waqt li Spanja titħallat mal-kafe’.
 Iż-żerriegħa mitħuna tintuża bħala stabiliser
mill-furnara, tintuża fil-produzzjoni taz-zlazi,
ġobon, salami, laħam u ħut preserve, fil-jelly,
fil-ġelati, mustarda u ikel ieħor.

Ikel mill-ħarrub

Il-Ħarruba bħala ikel
 Mill-fdal taż-żerriegħa mitħun, isir lamtu li
huwa sugarfree għad-dijabetiċi.
 Mill-qalba ratba tal-ħarrub, isir fungal
protein li jintuża biex jiffermenta l-birra u
xorb alkoħoliku.
 Iż-żwiemel, il-baqar, majjali, mogħoż u
fniek ilkoll iħobbu l-ħarrub (ma jridx
jaqbeż l-10 %).

Il-Ħarruba bħala ikel
 Għat-tiġieġ mhux tajjeb, imma jsiru
gallettini għall-klieb.
 Ħafna ħarrub jinbigħ lill-Istati Uniti biex
jagħti togħma itjeb lit-tabakk.
 F’Malta, minbarra ħelu li jsir mill-ħarrub,
isir ġulepp tal-ħarrub li huwa tajjeb għassogħla.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Taħwil ta’ żerriegħa isir
f’Marzu jew
f’Settembru.
Iż-żerriegħa tista’
“tinħasel” bil-misħun
qabel tinżera’.
Personalment sibnieha
eħfef li tiġbor limwieżed u
tordomhom, kemm taħt
il-wiċċ tal-ħamrija u
żżomm l-art niedja.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj






Meta din ittella’ minn tnejn sa sitt weraq,
għandha tinqala’ bil-għerq sħiħ, u tiġi mħawla
ġo xi pot żgħira, tazza tal-yoghurt, nofs
flixkun tal-plastik, eċċ
Biex ikollok iktar suċċess, qiegħdhom tnejn
tnejn, mbagħad tnaqqi l-inqas waħda
b’saħħitha.
Dan tinduna bih għax tarahom qegħdin
itellgħu weraq żgħar, ħomor għall-ewwel, li
jiħdaru wara xi żmien.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj





Mit-tirqid fl-art, aħna sal-lum għadna
qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.
Ittantajna nraqqdu zkuk fl-arja (air
layering) pero ma rnexxietx.
Meta ppruvajna nħawwlu xi bgħula li
ħarrub fl-għelieqi jtellgħu, ftit kellna
suċċess.
L-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel ilħarrub huwa billi tiżra ż-żerriegħa.

Tnissil tal-Ħarrub fil-Bonsaj


Waqt li nfakkru lil
kulħadd li huwa kontra
l-liġi (u kontra limħabba lejn l-ambjent
naturali li l-għaqda
tagħna tħajjar lil
kulħadd sabiex ikollu),
illi ħarrub u siġar ieħor
ma jinqalgħux misselvaġġ u mingħajr
permess, ngħidu li ftit
hemm ċans li ħarrub
maqlugh hekk, jgħix.

Nota




Nagħlqu billi ngħidu li
jekk wieħed jiltaqa’ ma’ xi
siġra li tkun inqalgħet jew
ser tinqered bl-iżvilupp
ta’ x’imkien, m’hemmx
telf billi wieħed iħawwilha
malajr, kemm jista’ jkun
f’taħlita ta’ ħamrija, peat,
gritt (jew żrar tal-qawwi)
u ramel fil-qisien ta’ 50
%, 20 %, 20 % u 10 %
rispettivament.
Tfissidx il-ħarrub. Aħjar
inqas milli iktar ilma!

Kura tal-Ħarrub
 Ilna iktar minn 24 sena nkabbruha bħala
bonsaj.
 Il-ħarrub għandu ħabta jnixxef zkuk sħaħ
mingħajr raġuni ċara.
 Jekk toqgħod attent, zkuk bħal dawn
jagħtu dehra isbaħ u iktar matura lissiġra.

Kura tal-Ħarrub
 Iz-zkuk tagħha huma fraġli ħafna u
jinqasmu mix-xejn.
 Il-friegħi jistgħu jitgħawwġu bil-”wire”
meta jkunu ħodor.
 Biex tagħti s-sura li trid lill-ħarruba, tista’
wkoll tagħmi l-friegħI ġodda malli
jispontaw.

Ħarrub fil-Mużew ta’ Marbella

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Difett kbir tal-ħarruba hija d-daqs kbir talweraq.
 Diffiċli jkollok siġra folta għax il-weraq
jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn
twal bejn werqa u oħra.
 Għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta
jitkabbar daqsxejn.
 Ma tantx nirrakkomandah għall-”mame”

Weraq tal-Ħarrub

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Ejja ngħidu li siġar
żgħar ta’ tlieta, erba’
snin għandhom jiġu
ripottjati kull sena.
 Dawk ixjeħ jifilħu
anke kull tliet snin.
 L-aħjar żmien għal
dan ix-xogħol huwa
minn Diċembru sa
Frar.

Kura tal-Ħarruba bħala bonsaj
 Bħala mard, il-ħarrub ftit li xejn jimrad,
ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma.
 L-iktar insett li jattakaha huwa l-mell dqiq
(woolly aphid) li jinġarr min-nemel u jerda’
s-sugu minn bejn l-għekiesi.
 Dan jitneħħa malajr jekk wieħed jimsħu
b’tajjara mxarrba fl-ispirtu (jew alkoħol).

Harrub il-Mellieħa

Harrub fis-selvaġġ

Barra minn Malta

Inixxi d-demm!

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

L-iktar ħarruba qadima?

Siġar tal-Ħarrub

Liema l-isbaħ?

Il-ħarruba tagħmel parti millpajsaġġ tipiku Malti

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

Ħarrub Bonsaj

ĦAJR






Stephen Cachia
Charles Galea
Carmelo Briffa
Dr.Alfred Grech
Claude Sciberras

Għad-Dell tal-Ħarruba?