Transcript Sækja PowerPoint glærur

3. hluti – Hverjir ráða
3.2 Lýðræði og vald
Lýðræði og vald (bls. 105)
• Stjórnmál snúast um völd, þau gefa
ákveðnum hópum vald til að úthluta
réttindum og skyldum í samfélaginu.
• Á Íslandi og í öðrum lýðræðisríkjum gilda
lög sem eiga að vernda íbúana gagnvart
valdbeitingu stjórnvalda. Við aðhyllumst
mannréttindi sem segja að allir séu jafngildir.
Hvað er lýðræði? (bls. 105)
• Grikkir voru fyrstir til að nota hugtökin
stjórnmál og lýðræði. Lýðræði þýðir að lýðurinn,
það er fólkið, ræður.
• Lýðræðið í Aþenu til forna var ekkert líkt því
sem tíðkast nú. Aþena var þrælasamfélag og
eingöngu frjálsir menn máttu taka þátt í
stjórnun ríkisins – það er karlar 18 ára og eldri.
Hvað er lýðræði? (bls. 106)
• Þegar átti að taka ákvarðanir í borgríkinu
Aþenu voru karlar boðaðir á þjóðfund þar
sem málin voru rædd og teknar ákvarðanir.
 Þeir karlar sem mættu ekki til þjóðfunda voru
kallaðir ídíótar – en það þýddi einstaklingur sem
var svo upptekinn af sjálfum sér að hann nennti
ekki að mæta.
Hvað er lýðræði? (bls. 106)
• Leiðin að lýðræði hefur verið löng og ströng
á Íslandi sem annars staðar.
• Almúginn fékk ekki að lifa eins og hann
vildi. Á 19. öld urðu vinnuhjú hér á landi, sem
voru um 40% þjóðarinnar, að ráða sig í vist til
eins árs í einu og máttu ekki flytja milli
sveitarfélaga eða landa.
Hvað er lýðræði? (bls. 106)
• Mestallur vinnutími fólks á 19. öld fór í að vinna
fyrir húsbændurna.
• Alþýða manna um alla Evrópu var ómenntuð því
enginn hafði áhuga á að kenna henni að lesa eða
skrifa. Ráðamenn töldu best að fólk kynni sem
minnst.
• Þekking getur alið af sér hættulegar hugmyndir.
Vistarskylda (bls. 106)
• Hér á landi ríkir ferðafrelsi og þegar þú
verður 18 ára ræður þú hvar þú býrð.
• Á 19. öld var veruleikinn annar. Landið var
erfitt yfirferðar og almenningur ferðaðist
yfirleitt ekki langt frá heimilum sínum.
Vistarskylda (bls. 106)
• Ströng lög giltu um vinnuhjú. Allir sem voru
orðnir 16 ára og bjuggu ekki í foreldrahúsum
eða stóðu fyrir eigin heimili urðu að ráða sig í
ársvist hjá bændum og máttu ekki flytja á
samningstímanum.
• Þessi lög voru kölluð vistarskylda eða
vistarband.
Vistarskylda (bls. 106)
• Hvergi annars staðar í Vestur-Evrópu var
hlutfall vinnufólks jafn hátt á 19. öld og hér í
landi.
• Um miðja 19. öldina töldust 40% allra
Íslendinga, 16 ára og eldri, vinnuhjú.
Lýðræði og vald (bls. 107)
• Hugmyndir í Evrópu um almenn mannrétt-
indi komu fram fyrir um 200 árum og leiddu
til byltinga.
• Fyrri byltingin varð í Norður-Ameríku, en
þar varð borgarastyrjöld gegn yfirráðum
breta 1776 og sú síðari í Frakklandi (franska
byltingin) 1789.
Lýðræði og vald (bls. 107)
• Árið 1874 fengu Íslendingar fyrstu stjórn-
arskrána frá Dönum en hún var stórt skref í
átt til lýðræðis hér á landi.
• Við endurreisn Alþingis árið 1845 var
kosningaréttur innleiddur með ströngum
skilyrðum. Bara karlar 25 ára og eldri, sem
áttu eignir, fengu að kjósa.
Lýðræði og vald (bls. 107)
• Kosningarétturinn frá 1845 náði ekki til kvenna og
fátæklinga.
• Við fyrstu kosningarnar hafði innan við 5%
þjóðarinnar kosningarétt en fáir nýttu sér hann því
landið var strjálbýlt og samgöngur lélegar.
• Nú eiga allir Íslendingar 18 ára og eldri rétt á að
kjósa í Alþingis-, sveitarstjórnar- og
forsetakosningum.
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 107)
• Lýðræði merkir að fólkið stjórni. Lengra nær
skilgreiningin ekki.
• Á Vesturlöndum er gengið út frá að lýðræði eigi að
miðast við frjálsar kosningar, almennan
kosningarétt og fleiri en einn stjórnmálaflokk í
framboði.
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 107)
• Menn eru enn þá ekki á eitt sáttir um hvað
sé átt við með fólkið þegar verið er að ræða
lýðræði.
 Er fólkið allir þegnar þjóðfélagsins?
 Hvernig er hægt að komast að hver sé vilji fólksins
meðal hinna ólíku einstaklinga og skoðana þeirra?
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 108)
• Hér á landi og í öðrum vestrænum löndum
er málið um vilja fólksins leyst með reglubundnum kosningum.
 Vilji meirihlutans ræður, en er það lýðræði að
virða ekki skoðanir minnihlutans?
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 108)
• Reynt að koma í veg fyrir að meirihlutinn
kúgi minnihlutann, t.d. með því að skilgreina
borgaraleg réttindi sem stjórnvöld og aðrir
ráðamenn verða að virða.
 Dæmi: eignaréttur, tjáningafrelsi, félagafrelsi.
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 108)
• Hver er munurinn á beinu og óbeinu
lýðræði?
 Í beinu lýðræði eru málefni borin beint undir
alla þegnana sem kjósa um hvaða leið þeir vilji fara.
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 108)
• Í óbeinu lýðræði, sem stundum er líka
kallað fulltrúalýðræði, velur fólkið nokkra
fulltrúa sem taka pólitískar ákvarðanir fyrir
hönd þess.
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 108)
• Þjóðaratkvæðagreiðsla er skilgreind sem
beint lýðræði því að í henni kýs fólk beint um
eitthvert tiltekið mál.
• Á Íslandi eru þjóðaratkvæðagreiðslur
sjaldgæfar og niðurstöður úr þeim ekki
bindandi fyrir stjórnvöld.
Lýðræði er erfitt hugtak
(bls. 108)
• Í mörgum ríkjum heims, hvort sem þau telja
sig lýðræðisríki eða ekki, eru réttindi íbúanna
fótum troðin.
Austur-Kongó (bls. 109)
• Næststærsta landið í sunnanverðri Afríku.
• Íbúafjöldi um 60 milljónir.
• Stríðsástand hefur ríkt þar í rúman áratug
og talið er að allt að 5 milljónir manna hafi
látist frá 1998.
Austur-Kongó (bls. 109)
• Um ein milljón manna á vergangi eða í
flóttamannabúðum eftir að hafa þurft að yfirgefa
heimili sín vegna stríðsins.
• Enn er talið að um 40.000 manns deyi í hverjum
mánuði vegna stríðsástandsins, úr næringarskorti
og sjúkdómum.
• Dánartíðni er 57% hærri þarna en í öðrum löndum
sunnan Sahara; lífslíkur í dag eru um 46 ár.
Mannréttindi í Kína
(bls. 109)
• Kínversk
yfirvöld sviku gefin loforð um
umbætur í mannréttindum í aðdraganda
Ólympíuleikanna 2008 en miklar vonir voru
bundnar við að leikarnir hefðu jákvæð áhrif.
Áhersluatriði (bls. 109)
• Amnesty
International fóru fram á
verulegar umbætur á fjórum sviðum vegna
leikanna, en þau voru:
 Fækkun dauðarefsinga.
 Varðhaldsvist án réttarhalda sem stjórnvöld kölluðu
endurmenntun gegnum vinnu.
 Ritskoðun á Netinu.
 Tjáningarfrelsi.
Lýðveldið Ísland nú á dögum
(bls. 110)
• Hver er munurinn á lýðræði og lýðveldi?
 Lýðveldi er afbrigði af lýðræði vegna þess að þar kýs fólkið
líka æðsta embættismann þjóðarinnar, forsetann.
 Noregur, Svíþjóð, Danmörk og Bretland eru dæmi um
lýðræðisríki en ekki lýðveldi vegna þess að þar kýs
almenningur þingmenn á þing en ekki æðsta
embættismanninn.
Lýðveldið Ísland nú á dögum
(bls. 111)
• Hvað er fulltrúalýðræði?
 Þjóðin kýs ákveðna einstaklinga til að taka ákvarðanir fyrir
sig.
 Á Alþingi mæta 63 þingmenn, eða allir þeir sem hafa verið
kosnir til að stjórna Íslandi í umboði þjóðarinnar.
Lýðveldið Ísland nú á dögum
(bls. 111)
• Hvað er þingræði?
 Kosningar til Alþingis eru að öllu jöfnu á fjögurra ára
fresti, en stundum líður styttri tími á milli vegna reglna um
þingræði.
Lýðveldið Ísland nú á dögum
(bls. 111)
• Hvað er þingræði?
 Þingræði þýðir að meirihluti þingmanna á Alþingi ræður.
Ríkisstjórn verður að hafa meirihluta þingmanna á Alþingi á
bak við sig. Ef hún missir stuðning meirihluta þingmanna
verður hún að segja af sér og fara frá völdum. Í kjölfarið er
svo boðað til nýrra kosninga og ný ríkisstjórn mynduð.
Vald og valdnotkun (bls. 111)
• Vald er eitt af þessum hugtökum, eins og
lýðræði, sem ekki er hægt að skilgreina á einn
ákveðinn hátt.
• Beint vald er þegar einstaklingur eða
hópur getur þvingað fram vilja sinn þrátt
fyrir greinilega mótstöðu.
Vald og valdnotkun (bls. 111)
• Óbeint vald er þegar einstaklingur eða hópur
nær fram vilja sínum með óbeinum hætti.
• Alþingi, ríkisstjórn og dómstólar eru dæmi um
stofnanir sem hafa skilgreind völd. Í lögum
stendur hvaða völd þær hafa og hvaða aðferðum
þær geti beitt til að fá aðra til að lúta vilja þeirra.
Vald og valdnotkun (bls. 111)
• Orðabókarskilgreining: Vald er máttur,
forræði eða yfirráð.
• Stjórnmálafræðin:
1. Vald er að ná fram óskum sínum.
2. Vald er að þvinga fram vilja sinn, þrátt fyrir andstöðu frá
öðrum.
Löglegt vald (bls. 112)
• Í lögum er skilgreint hverjir megi beita valdi
hér á landi og við hvaða aðstæður.
 Lögreglan hefur leyfi til að beita valdi þegar hún er
að handtaka afbrotamann sem sýnir mótþróa.
Löglegt vald (bls. 112)
• Í flestum fyrirtækjum og stofnunum er
valdadreifingin eins og í píramída.
• Foreldrar þínir hafa forræði yfir þér – sem
þýðir að þeir hafa vald yfir þér. Vegna
valdsins getur myndast spenna á milli þín og
þeirra.
Ólöglegt vald (bls. 113)
• Glæpaklíkur eða einstaklingar sem þvinga
og hóta fólki, beita ólöglegu valdi.
 Ofbeldi er augljósasta valdbeitingin sem til er.
 Ef einhver sem ekki hefur til þess leyfi hefur haft í
hótunum við þig eða beitt þig líkamlegu ofbeldi, þá
hefur þú orðið fyrir ólöglegri valdbeitingu.
Ólöglegt vald (bls. 113)
• Oft er erfitt að greina á milli löglegs og
ólöglegs valds og vita hvar mörkin liggja.
 Margir telja að umferðin sé ofbeldisfull vegna þess
að hún rýrir möguleika gangandi vegfarenda til að
ferðast um nánasta umhverfi og hún limlestir og
deyðir fjölda fólks árlega.
 Er raunhæft að banna eða takmarka bílaumferð hér á landi?
Í borðstofunni heima
(bls. 113)
• Út á hvað ganga umræðurnar í sögunni á
bls. 113-114?
• Hvern myndir þú styðja í umræðunum,
hvaða skoðanir komast næst þínum eigin?
Þú getur haft áhrif (bls. 115)
• Á hverjum degi eru stór og smá málefni
rædd og tekin um þau ákvarðanir. Mörg
þessara mála snerta þig beint og þess vegna
eru skoðanir þínar mikilvægar.
• Lýðræðið byggist á þeirri hugmynd að allir
eigi að hafa möguleika á að taka þátt í
ákvörðunum – og það á við bæði þig og mig!
Kafla 3.2 er lokið
• Hér lýkur glósum úr kafla 3.2
• Nú áttu bara eftir að svara spurningunum á
bls. 116.