Transcript Lærebok: Kapittel 3

3
LYRISK DIKTING
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap om
dei viktigaste kjenneteikna ogfunksjonane til lyrikken, samanhengen mellom omgrepa lyrikk, dikt og poesi og dei viktigaste
lyriske verkemidla.
Hanne Borchrevink:
Blå. 2000
Læreplanen seier at du skal kunne
bruke kunnskap om språk og tekst i utforskande og vurderande samtalar
om litteratur ut frå eiga oppleving
,;
tolke og reflektere over innhald, fonn og fOlmål i eit representativt- utval
av samtidstekstar
gjere greie [or eit breitt register av språklege verkemiddel og forklare
kva slags funksjon dei har
sklive tekstar i ulike kreative sjangrar
vurdere [orteUemåtar og verdiar i eit representativt utval av samtidstekstar, samanlikna med tekstar frå nonøn og samisk litteratur, mytar
og folkedikting frå fleire land
gjere greie for mangfaldet av munnlege, skliftlege og samansette sjangrar
og medium i det norske samfunnet i dag, og den rolla dei speler i
samfunnet
40
I
3" Lyrisk dikting
Kva tyder ordet Iyrikl<?
41
I
R IST MED RAUA
me e side brok og me kan alle tliksa
anm'kista, daneehall telTOlista
henge med chicksa og rolla med rizla
pompa capleton og cajun og sizzla
me lyfta tal~e når me ste og miksa
de e en lave limbo når me legge lista
det e hardcore som seperatista
så list med raua til bekkene blista
levere hitsa til alle kidsa
dans som om du ikl~e e på ibiza
dans på golve så heile huse rista
alle går amokk som en flokk med autista
Sjef R. frå Høge brelle, 2004
LYRIKK
Vi veit alle kva lyrikk er, og vi kjenner lett att eit dikt når vi ser det. Likevel
er det ikkje lett å forklare kva det er som kje1meteiknar lytikken . Det finst
nernleg så mange slags dikt og mange ulike faktorar som gjer dei poetiske,
SOlmne dikt er lange og forteljandE+" andre er korte og konsentrert~ Nokre
er komponerte etter faste, kjende mønster, andre er meir usystematisl? oppbygde. Somme dikt bruker spesielle verkemiddel, til dømes lim, medan
andre ikkje gjer det, men vi tvilar likevel ikkje på at dei er dikt.
Det er særleg to trekk som skil lyrikken frå dei andre sjangrane. For det
første er dikt skrivne på vers. Setninga «Eg kyssa ein plins, og han vart til ein
frosk», liknar ikkje på lyt-ikk med ein gong vi les henne. Men set vi teksten
på vers, endrar inntlykket seg. Sjå belTe på dette diktet av Blit Bildøen:
f("v s~, _t v t en/I'l
I'0~
,
_
er (Jf4"f.V (M.itt7'1I1P/J
OM Å KYSSE EIN PRINS
eg kyssa ein plins og han vart
til ein frosk
Dette er [ørste strofe i ein songtekst av rappegruppa Side Brok. Av den grunn
er det lett å forstå at teksten er musikalsk. Men ut frå det vi alt har sagt, kan
vi også slå fast at dette er eit dikt: Det er skrive på vers, og limet er det dominerande verkemiddelet. Rapparane fortel ikl~e ei histOlie, men skIyter på ein
humOlistisk måte over kor flinke dei sjølve er som rapparar, og skaper ei
hektisk, dansbar stemning som passar til dei omgivnadene slike tekstar blir
framførte i.
Dikt er lik musikalitet pluss innsikt, har lytikaren]an Elik Vold hevda:
Det er enkelt, men slett ikl~e dumt sagt. «Rist med raua» er ikl~e av dei mest
innsiktsfulle dikta. Men det treng ikl~e innebere at Vold tek feil når han hevdar at dikt inneheld innsikt. Sjå belTe på desse to strofene på neste side frå
det norrøne diktet «Håvamål», som både er musikalske og fylte av innsikt:
ikkje veit eg
men frå trua på at alt kan skje
til den gamle regla om at ingenting kan forandrast
er det eit kort stykke
Frå På visse tider av døgnet, 1994
I dikt blir linjene som regel avbrotne før dei når heilt ut til høgre kant av
arket. Eit dikt har altså vanlegvis relativt korte linjer og L~amn høgremarg.
I tillegg utnykkjer lytikken ei stemning, eit inntly J.& eller ei innsikt i
konsentrert fonn. Eit dikt kan godt drøfte aktuelle sal er (som i sakprosaen),
og ikkje sjeldan har det ei handling (som i epikken og dramatikken), men
saka eller handlinga er alltid\ underordna den stelmunga, det umt!ykket eller
den forståinga diktet uttlykl~er.
Orda lytikk, dikt og poesi tyder om lag det same, men med nokre
nyanseforskjellar: Det er vanleg å bruke ordet lYlihh om sjølve sjangeren , dikt
om det enkelte diktet og poesi om den spesielle kvaliteten ved språket SOl
gjer at vi oppfattar det som lytisk
KVA TYDER ORDET LYRIKK?
På redaktionen, 1928.
"Trætfer jeg redaktøren?»
"Nei, redaktøren er gået!»
"Så måske frøkenen vil være så
venlig at kaste dette digt i papirkurven for ham?»
Ordet lYlihh (av gresk lyra) tyder eigentleg «diktu1g som kan Syt1gjast» eller
noko som blir framført til musikk (opphavleg lyt'espeD. At lytikk har musikalske kvalitetar, er det ingen tvil om, og det som skaper musikaliteten, er
rytmen, tlykkfordelinga, tonen og klangen av orda, Prøv til dømes å lese
denne teksten utan lytme og melodi:
Nicolas Poussin 11594-1665):
Inspirasjon av poeten
42
Oppsummering
3 .. lyrisl< dikting
Veit du ein ven
som vel du trur,
og du hjå han fagnad vil få:
gjev han heile din hug
og gåva ei spar,
far og finn han ofte.
på at dikt er språk, bruk av språklege verkemiddel- eller «ord, ord, ord, ord,
ord». Vi seier gjeme at det poetiske har ein underleggjelingseffeht.fVanlegvisles
vi ein tekst og forstår han automatisk, men det poetiske språket gjer denne
automatiselingsprosessen vanskeleg. Vi må stoppe opp medan vi les, sanse
om att og leggje blikkene på nytt for å forstå. LYJikk må lesast grundig, fordi
han im1eheld så mange fTamandgjelingselement. Sjå bene på dette tittellause
diktet av Tone Hødnebø:
Er du halt, kan du lide,
handlaus gjæte,
er du dauv, kan du duga i snid.
Blind er betre
enn brend å vera;
daud mun ein lite duga.
Det er ikke morgen, det er ikke kveld ,
det er ikke dag, det er ikke natt,
det er ikke sommer, det er ikke høst,
det er ikke vinter og det er ikke vår,
men vinden blåser i træme og træme
lar seg live med. Træme lar seg live med
Frå Mørkt kvadrat, 1994
Håvamål tyder «talen frå den høge», og i diktet er det Odin som gjer greie
for gode og dårlege eigenskapar og gir retningslinjer for korleis ein skal
oppføre seg. Diktet er eit_etisk læredikt?som fortel mylge om nom1er og
moral i nonøn tid. Nokre av råda er nok gått ut på dato, medan andre
fJ·amleis bør gjelde. At vi skal ta godt vare på gode venner, og at vi gjer
betre nytte for oss som levande enn som døde, høyrer til den siste typen.
KVA TYDER ORDET DIKT?
Ordet diht (av latin dictare) er i slekt med ord som diktat, diktere og diktator.
Det stemmer godt overeins med at vi i mange dikt fim1 ei insisterande stemme, som umyklger noko lesaren skal ta inn over seg og iklge reise tvil ved.
Medan forteUaren i forteljingar ofte har ein viss distanse til det fortalcle, er det
som regel ein inderleg nærleik mellom det IYJiske eget i eit dikt og det emnet
diktet tek opp.
Språkleg økonomiseling og konsentrasjon er ein eigenskap ved mange
dikt. Sjå til dømes på dette diktet av Markus Midre, som iklge bruker plass
på å forklare samanhengen mellom dei ulike motiva i diktet (glipe, tale, togn,
humle, hand, hjarte):
43
Diktet har bene eitt avsnitt, men er på sett og vis delt i to: ei fomektande
innleiing og ei konstaterande avslutning (dei to siste linjene). Innleiinga er ei
oppramsing som endar i eit underleg paradoks som plasserer diktet utanfor all
tid. Slutten av diktet er iklge mindre underleg. Teksten speler på den overførte tydinga av utttykket «la seg rive med», altså å la seg begeistre. Stemma i
diktet tek opp att det same som er sagt før, og viser denned at ho let seg
begeistre av at trea let seg rive med.
OPPSUMMERING
LYJikk er lytmiske tekstar som utforskar samanhengen mellom ord, lyd og
meining i språket. Dikt kan anten følgje faste mønster eller ha ei niar oppbygning. Dei er sklivne på ver og kan vere bundne sam av lim. Lyrikken
er språkleg nyskapande og meir konsentrer enn andre tekstar. Det vil seie at
spesielle ord, bilete og utttykk, det vi kallar litterære verkemiddel, opptrer
hyppig i dikt, og derfor verkar IYJikken underleggjerande.
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
i den smale glipen mellom det du sa og det du ikke
ville snakke om
forsvant en humle
du la en hånd over hjertet ditt
du sa at ingen humler skulle komme hit
l
2
3
4
Frå Formular, 2003
KVA TYDER ORDET POESI?
Forfattaren Kjartan Fløgstad har hevda at «Poesi er ord, ord, ord, ord , ord. »
Ingen kan gi han urett i det. Ordet poe . (av gresk poiein) tyder «å blinge
fram ». Poesi er altså ord som er sette saman for å få noko sig ult fram i dagen.
Ofte assosierer vi det poetiske med omfattande bruk av verkemiddel som
samanlikningar, metaforar og liknande. Poesi er det som gjer oss merksar e
5
6
7
Korleis vil du forklare omgrepet underleggjeringseffekt)
!.:
Kvifor er det rett å seie at eit dikt kan handle om alt mogleg og kan
.fonnast på mange ulike måtar)
Forklar kva som ligg i omgrepa IYJikk, dikt og poesi.
\, .
Korleis forstår du påstanden til]an Elik Vold om at dikt er lik musikalitet
pluss innsikt)
Les diktdefinisjonen ovanfor. Prøv å lage ein definiSjon med eigne ord.
Kva kan ordet diktator lære oss om clikt?
Kva skillYJikken frå dei andre hovudsjangrane?
44
3" lyrisk dikting
lyriske verl<emiddel
J EG DET DU GA DETTE
VI ETTER EN LANG TEQUILA NATT
Du er dop
j eg er dopa
Vi er tropisk
Nord-Europa
LYRISKE VERKEMIDDEL
Det er dei l)'liske verkemidla som avgjer om vi oppfattar ein tekst som
poetisk Eit l)'lisk verkemiddel er eit språkleg eller grafisk knep som pinar
eller fOlUndrar lesaren og set tankeverksemda i gang. Døme på l)'liske verkemiddel er vers, strofe, rim og ordval. Det kan og ve re språklege bilete, til
dømes samanlikningar, metaforar eller s)'lubol.
Du er kvinne
j eg er mann
Begge brenner
Samme brann
Vers
Eit dikt består alltid av ei samling av vers. Eit vers er ei linje i diktet. Ordet
vers (av latin verst!S) tyder «vending>). Kvar gong diktet vender, det vil seie
beg)'l1l1er på ei ny linje, får vi eit nytt vers eller ei ny verselinje.
Linjedelinga i eit dikt er ikl~e uvesentleg. La oss blUke eit dikt av j an Elik
Vold for å illustrere dette poenget:
j eg er mann
Du er kvim1e
La oss gå
Brenne im1e
HYLLEDIKTET
Det er hyller for
alt hyller for bøker og
hyller for klimskrams
hyller for fotos i
ramme eller uten hyller
for vaser med blomster
eller uten hyller for
sukker og sago mel og gIyn
mindre hyller for
ingefær kall.i
kardemomme kanel hyller
for l~ ærlighet ensomhet
håpløshet hat hyller
for deg og for meg
Frå Kunngjøring, 1992
Frå God dag, jeg er et dikt, 1981
Vanlegvis utgjer verset ein logisk samanhengande heilskap. Når vi les det, gjer
vi derfor eit kort opphald der verset sluttar, før vi held fram med neste vers.
l ein del tilfelle er det ikkje naturleg å ta ein slik pause, vi held heller fram
med å lese samanhengande eit stykke u t i neste vers. ette fenomenet kallar
vi versbinding. IDet er fleire døme på versbinding i diktet ovanfor.
Diktet er ei oppramsing av kva vi blUker hyller til, og det naturlege ville
vere å beg)'l1l1e på nytt vers for kvart logiske ledd i oppramsinga, det vil seie
kvar gong orda «hyller fon>blir tekne opp att. Når diktet er sett opp slik,
oppstår det ein uorden som står i skarp motsetning til den funksjonen hyllene
har1 nemleg å lage orden i saker og ting.
Strofe
Skal vi s)'l1gje ein song, kan vi avtale å syngje «første og siste vers». Det vi då
kallar vers, bur på fagspråket kalla strofer. Ei strofe er eit knippe vers med ei
tom linje (blanklinje) før og etter. Mange meiner at sU'ofene i eit dikt må vere
likt oppbygde for at dei skal kunne kallast strofer, og at ein elles bør snakke
om avsnitt. Diktet på neste side, av Øyvind Berg, har tre strofer, med fire vers
i kvar strofe.
Edvard Munch: Kysset. 1895
45
46
3 " lyrisk dikting
lyriske verl<emiddel
Rim
Eit dikt utan rim er skrive i frie ver . Har det delimot lim, seier vi at det er
sla.ive i bunden fonn. Rimet er først og fremst eit lydleg verkemiddel, men
det bind også versa saman, og det er bestemmande for lytmen i diktet.
Ord rimar dersom dei lyder likt frå og med den siste vokalen med trykl
og ti! slutten av orde.1..!::!jarte limar på sarte, eshe på veshe, pil på bil og
lastebåt på klissvåt. Eit ord kan i!<kje lime på seg sjølv, og det er uttalen som
avgjer om ord limar. Menn rimar på igjen, sj ølvom siste del av orda ikkj e blir
sklivne likt. Ordet supplement blir uttalt «supplemang» og rimar på klang,
men ikkje på bren t.
Vanlegvis er limet plassen sist i verset. Då kallar vi det enderim Dersom
eit ord midt i verset rimar med siste ord i same vers, kallar vi det innrim. Eit
ord inne i eit vers som limar med eit ord inne i eit alma vers, kallar vi
midtrim. Alle desse valiantane kan du finne i «Rist med raua» av Side Brok.
Dersom fleire enn to vers etter kvarandre limar, kallar vi det tiraderim
Vi bruker alfabetet til å føre opp limmønsteret i eit dikt. Det første limet
kallar vi a, det neste b, osv. 0 vil seie at det ikkj e er lim. Den første strofa i
folkevisa «Bendik og Åroli~a» kan markerast slik:
Bendik li åt Sølondo,
o
ville han skoa møy;
a
han var kje lagje til an'e koma, 0
difyr så laut han døy.
a
Rimmønsteret OaOa blir kalla balladerim fordi det er vanleg i folkevisene,
som også blir kalla balladar. Andre kjende limtypar er panim (aabb),
kryssrim (abab), omsluttande rim (abbal og tiraderim (aaa)
Ei heilt anna form for lim er bokstavrimet, også kalla allitterasjon.
Det går ut på at to eller fleire ny kktunge ord i nærleiken av kvarandre
begyJm er på same konsonant (<< Gamle NOlig, nørdst i Grendom», «på 1me
/ning Klisti h oss i h ans»). I den non øne cliIninga finn vi i!zkje enderim , bene
bokstaVlim Tly kktunge stavingar i påfølgjande vers begyJ1te anten med same
konsonant (<< Vreor var pa Vingp6rr / er halm vaknaai») eller ulik vokal
(<<ek veit einn, / at aldri deyr »)
Ved sida av å klinge flott batt det nonøne bokstaVlimet to og to vers
saman. Både den norrøne diktinga og folkevisene blei spreidde munnleg i
lang tid før dei blei sklivne ned. Rim og oppattakingar gjorde at dikta ble'
lettare å hugse.
Metrum
Vi deler verset inn i verseføte etter kor mange lly kktunge og ny kklette
stavingar det har. Det er vanleg å markere nykktung staving med ein strek (- )
og trykklett med ein boge (u ). Å markere ny kket i eit dikt kallar vi å
skandere diktet. Mønsteret for ny kkEordelinga kallar vi metrum eller
versemål. Qa oss skandere ei strofe av diktet til Øyvind Berg:
-
u
47
- u
Du er kvinne
-
u
-
Jeg er mann
- u
-
u
Begge brenner
u
Samme bralm
Vi ser at strofa er regelmessig bygd opp. Ho har to ny kktunge stavingar i
kvart vers. I tillegg blir den same versefoten (- u ) teken opp att gjennom
heile strofa, noko som gir ein taktfast lytme.
Mange dikt har ikkje eit slikt regelmessig metrum, men dei kan likevel
vere utprega lytmiske. I den raskt flytande, ordlike rappen er denne uregelmessige ly tmen med på å gi sjangeren ein særeigen «beat».
u u-u - u u - UU -u
m e e side brok og me kan alle niksa
uu-u u uu-u
anarkista, daneehall terrolista
Ordval i lyrikken
Orda i eit dikt skal til saman skape forståing. Men dei skal også klinge godt
kvar for seg og saman . Diktaren må økonomisere med orda og velje dei med
omhug. Orda skal skape bilete og vekkje stemningar hos lesaren. Dei skal
kunne fonnidle fleire tydingar og se~e fantasien i sving. Dei skal vibrere og
opne opp for ettertanke og refleksjon. Eit ord seier aldri det same til alle. Vi
har alle ulike referanserammer, og tankane våre flyg i ulike retningar når vi
les. Derfor forstår og tolkar vi dikt ulikt.
Denotasjon, Iwnnotasjon og assosiasjon
Eit ord refererer alltid til noko . Ordet fis h refererer til dømes til eit vilv eldyr
som lever i vatn og pustar med gjeller. Dersom ein fisk opptrer i eit dikt,-·ViJ.
dei fleste av oss tenl~e på dem1e tydinga, sjølvom tankane kansl~e ikl~e er
utforma i eit så «naturfagleg» språk. Denne tydinga kallar vi denotasjonen til
ordet. Med det meiner vi det eil1tyclige ilmhaldet i ordet, som vi kan fin:ne ved
å slå opp i ei ordbok eller eit leksikon. Denotasjonar er allmenngyldige bg
ikl~e noko å protestere mot.
'.
Med konnotasjonane til eit ord meiner vi tankar og førestellingar om
innhaldet i ordet som ikl~ e høyrer med i denotasjonen til ordet. Eit ord har
som regel ein denotasjon, men tallause konnotasjonar. Konnotasjonar er ikl~e
allmenngyldige, men kontekst- og kulturavhengige. l eit kystsamfunn vil ein
naturleg konnotasjon til ordet fisk vere mat. I eit ørkensamfunn vil dem1e
konnotasjonen vere mindre openben.
Dei heilt subjektive tankane og tydingane eit ord vel<l~er, kallar vi
assosiasjonar. Velsmakande, slimete, sleip og glatt kan vere assosiasjonar som
ulike lesarar har til ordet fisk, alt etter kva slags erfaringar dei kvar for seg har
med fisk.
48
lyriske verl<emiddel
3 • lyrisk dikting
49
Grensa mellom denotasjon, konnotasjon og assosiasjon er ikkj e alltid like
lett å treld~e. Eit godt dikt speler alltid på at ord kan ha mange tydingar.
Her er eit fiskedikt av Einar Økland:
FISKEN
Fisken lever som ein far
i sitt fedreland
når han pustar det gjennom seg mens
han vrikkar seg fram gjellliom det
ein stad som denne her
kor ein fisk som han
med opne augo støtt
kan bli eten slik han her
et sine eigne barn
med opne augo.
Det er alt i sin orden.
Han utvandrar ikl~e.
Frå Etter Branusc/~ 1999
Dette diktet handlar ikl~ e først og fl·emst om fisk Fisken er delimot brukt
som motiv for å skape eit bilete på korleis vi menneske, som fisken i vatnet,
er fanga i vår eigen røyndom. Utnytting av den biletskapande krafta i språket
er noko som l~enneteiknar all god poesi.
Språklege bilete i lyrikken
Eit språkleg bilete er eit umykk som vi ikkje skal forstå bokstavleg, men i
overføn ty ding. l tillegg fOlmidlar det gjerne ein eller fleire sansekvalitetar:
høyrselsinnnykk, synsinnnykk, lukt, smak osv.
Det hender at vi høyrer om politikarar som «svelgjer kamelar». Dette
ultlykket skal ein sjølvsagt ikl~ e tolke bokstavleg. Ull1ykket stammar frå
Bibelen, der det står: «Blinde rettleiarar l De siler av myggen, men svelgj er
kamelenl» (Matt 23,24). Brukt om ein politikar tyder det at han gir avkall på
prinsippa sine. Slikt er pinleg, og kansl~e har biletet samanheng med at folk
i pinlege situasjonar ofte svelgjer tungt. l så fall forn1idlar biletet ein sansekvalitet som ein ikl~e ville få fram ved å seie at politikaren braut med sine
eigne plinsipp.
Vi bruker ~pråklege bilete fordi dei gir farge til fl·amstillinga. Men det
hender også at vi ikkje kan unngå å bruke bilete Snakkar vi om ein stohygg,
er det ikl~e fordi vi trur at stolen har lygg som eit melllieske , eller fordi vi vil
uttlykkje eit eige sanseinnnykk, men fordi vi ild~e har andre omgrep for den
delen av stolen som vi lener lyggen mot når vi sit.
Samanli1ming
Mange språklege bilete er samanlikningar. Ønsl~er vi å framheve spesielle
eigenskapar ved noko, kan vi setje det opp mot noko anna som har denne
eigenskapen. Seier vi om ein songar at «han song som ei kråke», overfører
vi eigenskapane til kråka til songaren. Når slike bilete inneheld eit samanlikningsord, som regel SO /11 , kallar vi dei poetiske samanlikningar.
Ton e Indrebø: Hjem, 2003
«Fisken » av Einar Økland startar med ei poetisk samanlikning: «Fisken
lever som ein far i sitt fedreland». Ofte bruker vi samanlikningar til å u·mykkje noko uforståeleg. Då låner vi tyding frå noko l~ ent for å fylle det ukjende,
som vi vil seie noko om , med innhald. Livet er ein slik uforståeleg storleik,
som gjerne blir samanlikna med noko meir l~ent og lettfatteleg: «livet er som
ein dans på roser» eller «livet er som ein pust i sivet».
Samanlikningar blir også brukte for å smykke framstillinga . l staden
for det nøytrale «eg blei overraska», kan vi seie «det kom på meg som julekvelden på l~eninga». Som regel er slike omskrivingar kjensleladde og forsterkar det vi ønsl~er å uttlykl~e. Når Side Brok rappar at «alle går amokk
som en flokk med autista», bruker dei ei uvanleg samanlikning til å eggje
opp publikum til hemningslaus clans.
50
3 ø lyrisk dil(ting
lyriske verl(emiddel
Metafor
Når samanWmingsordet manglar, kallar vi biletet ein metafon: «livet er ein
tragedie» eller «livet er ein lang dags ferd mot natt». I diktet «Jeg det du ga
dette vi etter en lang tequila natt» av Øyvind Berg finn vi metaforane «Du er
dop» og «Vi er tropisk / Nord-Europa» . Det er ikkje nødvendig å binde dei to
delane i metaforen saman med verbet vere, sjølvom det elles er nokså vanleg.
Dersom vi seier om ein boksar at «den smidige panteren entrar tingen», eller
at «han stonnar fram med eit løvebrøl», bruker vi metaforar. Vi samanliknar
utan samanlikningsord, og eigenskapane til panteren og løva blir overførte til
boksaren. Enkeltord kan også vere metaforar, til dømes orda trongsynt og
leveveg.
Det som blir samanlikna, må høyre til ulike tydingsområde. I metaforen
<morsk tum er nede i ein bølgjedal» blir noko frå idrettsverda samanlikna
med noko frå naturen. Når Øyvind Berg sl<liv «Du er kvinne / Jeg er mann»,
er det ikkje metaforar, fordi tydingsområdet er det same (menneskeliket),
og fordi kvinne og mann her skal oppfattast bokstavleg.
51
Liv Ørnva ll:
Under innflytelse. 1990-92
Besjeling og personifikasjon
Besjeling og personifikasjon er to spesielle metaforar, der noko låner tyding
frå menneskeliket. Ved besjeling blir konkrete eller livlause gjenstandar tillag}
menneskelege evner eller eigenskapar. I Tone Hødnebø sitt dikt (side 43) blir
det fortalt to gonger at trea har den menneskelege eigenskapen å kunne la seg
begeistre (<<live med») .
Personifikasjon vil seie at abstrakte fenomen blir framstilte som om dei
har menneskelege evner eller eigenskapar. t Døden kom uventa på besøk»
og «stilla var kvelande» er døme på personifikasjonar. Forskjellen på besjeling
og personifikasjon er at den første dreiar seg om gjenstandar som vi kan ta og
kjenne på, medan den andre dreiar seg om abstrakte, meir ubestemmelege
fenomen.
Klisje
Av og til kan bilete stivne og bli til fas te uttlyld? I slike tilfelle snakkar vi
gjeme om klisjear. Personifikasjonen «mannen med ljåen» brukt om døden,
er eit døme. Mange klisjear er så velbrukte at dei nærmast har mist deEl
opphavlege funksjonen som bilete - dei er utslitne. ~en poetiske sam; nlikninga «min kjære er som ei rose» er eit døme på eit slikt utslite bilete.
Diktarar kan gjeme vere glade i klisjear, men då som regel brukt på ein
bevisst måte - dei leiker med klisjeane, Vlir på dei og gir dei nye tydingar.
I diktet «To verdener, to veier» leiker Øyvind Berg med klisjeen «ta bladet
frå munnen» (= snakke ope) ved å late som om han ikkje forstår biletet:
«Jeg tar ikke bladet fra munnen / jeg løfter det fra bakken / snur det, knuser
det / og sprer det for vinden c. ..).» På den måten let han den stiVl1a metaforen
få tilbake ei bokstavleg tyding.
Symbol
Eit symbol ;;: eit bilete som uttrykkjer ei abstrakt førestelling, ein tanke eller ~
eit omgrep . Månen er eit symbol for både god årsvekst og død, hjartet er eit
kjærleikssyn1bol, og krossen er eit symbol for kJistendommen. Treet blir ofte
oppfatta som eit bindeledd mellom tre verder: unclelverda (røtene ijorda),
den vanlege verda og himmelen (som greinene strekkjer seg mot). Slik sett
blir det eit symbol for samanhengen i kosmos. I mange mytar er det derfor
plassert eit tre i midten av verda. I nonøn mytolOgi er det asken Yggdlusil.
Fordi treet skiftar natur med årstidene, blir det også knytt til livet
\
(sommaren), døden (hausten og vinteren) og oppstoda (våren).
På same måten som klisjeen er slike symbol stivna bilete, men vi fl -/
også mindre statiske symbol, med eit meir samansett innhald! Eit motiv som
blir brukt om att og om att i eit verk, kan nemleg utvikle seg til eit symbol.
Villanda i dramaet Vildanden av Hemik Ibsen er eit slikt symbol. Fleire gonger
blir villanda knytt til ulike personar, situasjonar og førestellingar, slik at ho
gradvis blir fylt med eit samansett innhald. Noko tilsvarande skjer når hyllene
i «Hyllediktet» av Jan Elik Vold plutseleg ikkje bene blir fylte med ting, men
også med kjærleik, einsemd, håpløyse og hat.
52
lyrisl<e verkemiddel
3 • lyrisk dil<ting
clynni: døra
laut: måtte
hass: hans
Proporsjonsjorshyving
Eit vanleg språkleg verkemiddel er å forskyve proporsjonar l gamle dagar
trudde folk at ord kunne vere magiske. For å unngå å utsetje seg for fare fann
dei derfor på fonnildande utuykk for ein del ville dyr. Til dømes blei ordet
bamse brukt i staden for bjøll1. Slike fonnilclande omskti vingar kallar vi
eufemismar. 1l'l år Jan Elik Vold i diktet «En trane letter» sklivom ein avdød
diktarkollega at «hun sovnet» i staden for å bruke ordet døydde, er det eit
døme på eufemisme.
Dersom vi underruiv eller tek for lite i, bruker vi verkelniddelet litot.
Døme: «Det var ikkje nokon direkte usmak på denne grauten» eller «Han
er ingen dumming». Når Odin i «Håvamål» slår fast at «daud mun ein lite
duga» er det eit døme på ein som ikkje akkurat tek for kraftig i.
Dersom vi delimot overdliv eller tek hardt i, bruker vi verkelniddelet
hyperbol. Overdlivingar bruker vi. for å skape ein forsterka dramatisk effekt.
l folkevisa «Bendik og Arolilja» reagerer Arolilja så sterkt på at Bendik,
kjæresten hennes, blir drept, at hun dør av sorg. Slik blir det skildret: «Utføre
kyrkjedynni I der laut han Bendik døy I i kyrkja, føre altaren I der sprakk hass
vene møy.»
Påhalling
I diktet til Bjugn ovanfor ser vi at stemma i diktet vender seg til eit du som
ild~e er til stades. Slik får diktet samtalekarakter (sjølvom den som blir kalla
opp, ikkje har høve til å svare). Dette verkar ofte inderleggjerande, og det blir
kalla påkalling. Påkallingar er svært vanlege i lyrikken, sjølvom det ikkje
alltid er markert med eit eige påkallingsord som her (A). Vi finn det til dømes
i fleire dikt i dette kapittelet (av Markus Midre, Øyvind Berg, Kmin Moe og
Per lvar Martinsen).
Kontrast
Eit svært vanleg verkemiddel er kontrast, det vil seie å selje motsetningar
opp mot kvarandre - svart mot kvitt, lyst mot mørkt, liv mot død , hat mot
l~ ærleik, godt mot vondt, godt mot dårleg osv.
ALLE GRISER HAR ET SYSKENBARN
PÅ SVINESUND
Metonymi
Mange bilete er, som vi har sett, ei fom1 for samanlikning, og vi seier derfor at
dei byggjer på eit likskapsplinsipp. Somme bilete byggjer likevel ikkje på likskap, men på nærleik Denne typen bilete blir kalla meton~. Biletet «det
kvite vatnet» får oss ikkje til å tru at vatnet faktisk er kvitt, men det fortel oss
at det ligg snø på isen over vatnet. Vatnet blir altså skildra ved hjelp av noko
som er nært knytt til det. Når Bjømstjeme Bjømson skriv «Vår ære og vår
makt I har hvite sejl os bragt», bruker han delen (kvite segl) for å uttJykkje
heilskapen (seglskuter, skipsfarten). Vi kan seie at Noreg tapte for Svelige i fotball, men det var sjølvsagt ikkje landet, men det norske landslaget som gjorde
det, og ein som tek seg eit glas, chikk ikkje glaset, men det som er oppi.
Allusjon og intertehstualitet
Når ein tekst viser til ein am1311 teks , kallar vi det ein allusjon (av latin al1lLSio
= leik) . Allusjonen speler eller leiker med noko underforstått, noko ein går ut
[rå at lesaren kjelmer til. Han er med på å skape samkjensle med dei lesarane
som fattar samanhengen, og han låner tyding frå andre tekstar. Diktet «Om å
kysse' ein plins » av Blit Bildøen er ein allusjon til eventyret om frosken som
blir til ein plins. l diktet av Kmin Moe nedanfor er det mange bibelske allusjonar (krossfestinga, Jesu kvinner, oppstoda, underet med dei fem brøda og to
fiskane som metta [em tusen, og underet i Kana, der Jesus gjer vatn til vin ... )
ATTFØRING ANNO DOMINI
Peil deg ned frå krossen!
1980
Mal1a og Magdalena og Guri er
på møte i palestinakomiteen
Plukk ut naglane sjøl!
Oppattahing
Oppattaking er eit mykje brukt verkemiddel i dikt. Stadige oppattakingar i
eit dikt har som regel ein heilt spesiell lydleg og lytmisk effekLfl det tittellause
diktet til Tone Hødnebø blir «det er ikke» teke opp att så mange gonger at
diktet får eit hektisk, oppramsande preg. Innhaldet i det som blir teke opp att,
blir forsterka, som i diktet nedanfor av Sissel Solbjørg Bjugn. Her skal vi ikkj e
vere i tvil om at det er fred frå stereotyp tenking omkling kvinner diktar-eget
bed om:
Kvinnfolk prioriterer
ild~e lenger sure mannabein
Opp or kvitlane treclje dagen l
Illustrasjonar av Ragnar Aalbu i
boka: Grundig om gris frå 2005.
Kva slags allusjonar finn du i
desse bileta?
BØNN TlL GUD FADER
A, du som viser lønnsam veg i ei diktinnes miner
gi mødrer fred på begge sider av dei skrå gardiner
Her er nok å gjera begynn
med ei rusten preike for
liljene på Youngstorget
Dei har bruk [or dei no
Kan du gjera olja til reint hav
og fem boreriggar til ein levande fisk
Frå Kjønnskrift. 1980
Gi mødrer fred på begge sider av dei skrå gardiner
å, du som aldri tenker i brunetter og blondiner. Amen
Frå Sjonglering og bjugnlering, 1994
53
inter: mellom
Alle tekstar står i eit forhold til annan litteratur,!Slike samanhengar kallar ':;i
intertekstualitet. rVted det meiner vi at alle tekstar tek opp element frå tidlegare dikting og blandar og endrar desse elementa. Intertekstualitet er eit
54
Grafiske verkemiddel i Iyril<ken
3 • Lyrisk dikting
vidare omgrep enn allusjon. Alle allusjonar er intertekstar, men det motsette
er ikl~ e tilfelle. Ein allusjon er ei direkte tilvising til ein annan tekst, medan
intertekstualitet kan vere berre ein likskap mellom tekstar.
GRAFISKE VERKEMIDDEL I LYRIKKEN
l somme dikt er den grafiske fonna med på å gi diktet innhald. l figurdikt har
diktet ei fonn som minner om ein gjenstand: ei sol, ein sirkel, ein firkant eller
ei stjerne, som i dette diktet av Per lvar Martinsen:
VERDENS LØNN
Hyl
av dine
lungers fulle
kraft, som ulven
fylt av hele artens glød, et flagg født gjem10m søppelgudens
syke hoste, blikkbokser skramlende nedover trinn i en
for alltid nedadgående og i mørket forsvinnende
trapp, skinnmagre hester holdt fanget i mugne
I~ellere (som ikke lenger finnes, om de fantes
noengang), dvergbikl~er som piler rundt og
fråder mot ikonene, floskelkongens hvesende
latter når han bader i sitt eget oppkast, vasker seg
med avføling og lar sin førstefødte voldta av nalTen
og hans avstumpede kumpaner, mekaniske soldater som
elsker lik vanvittige bam , dette vesle universets sjel, fomedreIsen
av massens tanke , flokkens
tungetalte lov
om nye
stjemebilder
Frå Sukkertøysmytologi, 2002
l diktet «Mitt beger fløymer over», av Åse Mmie Nesse, ser diktet nettopp ut
som eit beger som flyt over:
MITT BEGER FLØYMER OVER
den dilTande overstadige tusenflYdsrunda
dei brusande overmodige champagnesekunda
dei glitrande overdådige gullgravarfunna
det overflødige
som er ovelmåte
nødvendig
Frå Vandrestjerner, 1992
55
Dei tre første versa har heilt lik oppbygging. Alt i desse versa viser til yr
glede og overflod (tiradelimet (aaa), adjektiva «dilTande», «brusande» og
«glitrande», samansetjingane med over- og dei lange limorda). Dem1e overfloda er plassert på toppen av tre smale vers, som nettopp understrekar at det
overflødige er viktig.
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
l
2
3
4
5
6
7
8
9
Kva er eit symboP Forklar symbola hjarte, kross, kvit due, svarte fuglar,
sol, drake og ling.
Kva er ein metafor' Finn døme som du ikl~e hentar frå denne boka.
Kva er rim' Gi døme på ulike limtypar.
Forklar omgrepa besjeling og personifikasjon. Finn eigne døme.
Forklar kva ein klisje er. Fim1 eigne døme.
Forklar omgrepa strofe, vers og versbinding.
Forklar omgrepa denotasjon, konnotasjon og assosiasjon.
Kva meiner vi med allusjon og inteltekstualitet'
Kva er ei samanlikning? Finn døme som du ikl~e hentar frå denne boka.
FOR,DJUPINGSOPPGÅ VER
Oppgåver til diht i lyrihlwpittelet
Oppgåve l Sjef R: «Rist med raua»
a Gå saman to og to og øv inn ei felles framføling av diktet.
b Lag ein rappetekst etter nokolunde same mønster. Gi teksten ein tittel
som ilmeheld ordet «dans».
c Framfør tekstane for resten av klassen.
Oppgåve 2 Jan Elik Vold: «Hyllediktet» (side 44)
Lag ei lang liste over ting du liker og ild~e liker, og lag eit nytt dikt der du
byter ut gjenstandane som Jan Elik Vold nemner, med dine eigne. Du kan
godt gi diktet ei am1a form. Les dikta høgt i klassen.
Oppgåve 3 Einar Økland: «Fisken» (side 48)
SkIiv eit dikt som du kallar «Som fisken i vatnet». La fisken vere det IYlisi,e
eg og fonn diktet som ein replikk til Økland sitt dikt.
Oppgåve 4 Sissel Solbjørg Bjugn: «Bønn til Gud Fader» (side 52)
;
Lag eit dikt forn1a som ei bøn med påkalling og oppattakingar. Bøna kan,
men treng ikl~e , vere retta til Gud.
\
Oppgåver 0111 IYlishe verhemiddel
Oppgåve 5 Samanlikningar
Lag så mange samanlikI1ingar du kan der kjærleik blir samanlikna med noko
frå eit anna tydingsområde. Bruk dette mønsteret: «Kjærleiken er som ... ».
Gjer deretter det same med døden, hatet, verda og eit omgrep som du vel sj ølv.
Lag deretter presiselingar som forklarer biletbruken. Døme: Døden er S0 111 ein
uventa gjest. Han hjem utan forvarsel.
56
Dome på analyse av dikt
3 • lyrisk dil<ting
f
Oppgåve 6 Metaforar
Heile klassen vel ti fenomen (til dømes skulen, kyrkja, familien, kjærasten,
byen osv.). Gå saman to og to og lag to eller tre høvelege metaforar for kvart
av desse fenomena. Les opp forslaga for heile klassen, som diskuterer kva for
forslag som er dei beste.
g
Oppgåve 7 Besjeling og personifikasjon
Vel fem konkrete og fem abstrakte omgrep og lag besjelingar og personifikasjonar. Skliveit kort naturdikt, der du prøver å bruke minst to av døma.
Oppgåve om diktskriving
Oppgåve 8 Diktsamling for klassen
a Kvar elev lagar tre dikt. Bruk forslaga nedanfor, eller skliv dikt på
fJihand. De kan gjerne samarbeide.
• Lag eit figurdikt, der fonna på diktet samsvarer med innhaldet.
• Lag korte dikt med titlar som «Fluga», «Glede», «Sorg», «Morgon»,
«Kveld» eller liknande. Dikta skal vere såkalla gåtedikt'. Det vil seie at
tittelen ikkje skal takast opp att i diktet, men lesaren skal kunne gjette
seg fram til tittelen.
• Lag eit hyllingsdikt. Vel ut ein person eller ein ting som du set stor pris
på, og 10Yplis personen eller tingen. Ver gjerne ironisk
• Lag eit kjærleiksdikt i tradisjonell form. Bestem kor mange strofer og
vers du skal ha. Bruk det same rimmønsteret i kvar strofe. Bruk samanlikningar, metaforar og besjelingar.
• Lag eit dikt om noko du ønskjer deg. Det kan vere ein ting eller noko
abstrakt.
• Skliv ti tilfeldige ord. Lag deretter så mange assosiasjonar du kan til
kvart ord. Lag eit dikt i ei eller anna form, der du bruker orda og assosiasjonane som du har utarbeidd.
• Vel eit dikt frå læreboka og lag ein parodi på det.
• Lag eit dikt der du bevisst bruker oppattaking som verkemiddel.
• Lag eit skrønedikt, der det du skliv, belTe er tull eller løgn.
b
h
Oppgåve 9 Dikttolking
a Vel eit dikt. Les diktet fleire gonger og skliv ned alt som fell deg illl.
b Skaff opplysningar om forfattaren, diktet og diktsamlinga det er henta frå.
e Finn ut kva diktet handlar om. Formuler det ved hjelp av maksimum
tre setningar.
cl Gjer greie for forma på diktet (strofer, vers, lim, rytme osv.).
e Gå gjennom diktet ord for ord, verselinje for verselinje. Finn ut kva
ukjende ord tyder, prøv å forklare det som er vanskeleg i diktet, og noter
ned dei assosiasjonane du får.
Leit etter bestemte verkemiddel. Noter kort kva slags tyding og verknad
du meiner dei ulike verkemidla har.
Lag ein detaljert disposisjon for tolkinga. Hovudpunkt: l) innleiing, 2)
kva diktet handlar om, 3) korleis diktet er utforn1a, 4) verkemiddelanalyse, 5) samanfatning, der du reflekterer vidare over diktet, 6) avslutning.
Lag så mange undeqJunkt til kvar del som du kan. Sjå over disposisjonen, stlyk det som ikkje passar, og bestem rekkjefølgja på punkta du
vil ha med.
Bruk notata frå punkta a-g og skliv ein artikkel på 3-4 sider som du
leverer til vurdering.
DØME PÅ ANALYSE AV DIKT
Innleiing
presentasjon
forfattar
stilblanding
sjanger
tekst
Hovuddel
fonna på diktet
parodi
Jonsson-allusjon
Vel ei redaksjonsgruppe på tre elevar, som vel ut dikt som skal vere med
i diktsamlinga. La alle elevane få med minst eitt dikt kvar. Trykk opp eit
eksemplar til kvar elev.
Oppgåve om tolking av di/lt
57
Kva handlar diktet om?
hovudmotiv
Kva slags innlIykk formidlar
diktet?
tema
Kva slags stemning pregar
diktet?
ordval
metafor
Øyvind Berg: «Jeg det du ga dette vi etter en lang tequila natt»
Øyvind Berg (f. 1959) er rekl1a som ein av dei fremste samtidspoetane i
Noreg. Han debuterte i 1982 med samlinga Retninger og har sidan den
gongen gitt ut fleire diktsamlingar og dramatiske tekstar. Han blir gjeme
omtalt i vendingar som humOlistisk, provoserande, satilisk, burlesk, frekk,
grov, ..vulgær og pilTande. Han har utvikla ei heilt eiga fonn for stilblanding,
der ordtak, klisjear, religiøst språk, banale lim, vulgmitetar, litterære allusjonar
osv. blir brukte for å skape språkklitiske og samfum1Sklitiske dikt. Av og til
skliv han lange, ekstatiske og orchike dikt, men like ofte korte og enkle, som
diktet «Jeg det du ga dette vi etter en lang tequila natt» frå samlinga Kwmgjøring (1992). Dette diktet er ikkje det beste dømet på den flivole skrivemåten til Berg, men det er eit dikt med mange overraskande vendingar.
Diktet har ein lang, komplisert tittel og er bygd opp av tre enkle strofer
med fire vers i kvar, og med belTe to eller tre ord i kvart vers. Alle strofene
har ballacleJim (OaOa ObOb OcOc) og ein gjelllomført taktfast Iytme (tung lett) med to tlykktunge stavingar i kvart vers. Alt dette gir diktet eit tradisjonelt preg. Innhaldet i diktet er også langt på veg tradisjonelt, sidan det
handlar om ein slags kjærleik, men dem1e kjærleiken blir omtalt med ein
råskap som ikkje er like konvensjonell. Diktet verkar tradisjonelt fordi det er
ei parodisk etterlikning av Tor JOl1SSOl1S «Norsk kjærleikssong». Første sp:ofe
i Tor Jonssons dikt lyder slik «Eg er grana, mørk og stur. / Du er bjørka.
Du er brur / under fager himmel. / Båe er vi norsk natur.» Diktet om tequilanatta blir altså ein norsk l~ærleikssong anno 1992.
Diktet handlar om ein mann og ei kvinne, og mannen er det lyrisk/:: eget
i diktet. Kvar strofe dreiar seg om paret, og vi kan denned slå fast at del'. er
hovudmotivet i diktet. Paret har, etter tittelen å døme, vore saman ei natt og
har drukke tungt. Diktet formidlar det inntlykket eget har av forholdet til
kvinna etter denne natta, og etter kvart som vi les, uttlykl~er han i stadig
sterkare grad seksuell lyst. Temaet i diktet er altså attrå. Stemninga skiftar
utover i diktet. Den første stl"ofa har dobbel botn og er motsetningsfylt,
men etter kvart «tek diktet fyr», og stemninga blir meir og meir intens.
Orda i diktet er i hovudsak sl(]ivne i normalstil. Ullltaka er ordparet dop
- dopa, som er lågstil, og samanstillinga «tropisk Nord-Europa», som er ein
motsetningsfull metafor, og nænnast høgstil. Metaforen «Du er dop» kan vere
eit uttlykk for at det dopa eget er avhengig av og full av attrå til kvinna, men
58
3 • lyrisk dikting
kontrast
oppattaking
påkalling
klisje
Avslutning
spel
enkelt
tittelen
konklusjon
dei to første versa kan vi også forstå annleis. Sidan eget alt er dopa, er ikkje
behovet for dop prekært. Den andre metaforen i sn·ora kan underbyggje
denne teOlien. Nord-Europa er alt anna enn tropisk Saman er dei altså ein ,
umogleg kombinasjon: ho vann, og han kald. Diktet opnar altså med å
etablere ein klassisk kontrast mellom mann og kvinne, kald og vann.
Kvar strofe tek opp att fonnularet «Jeg er ... / Du er ... » I dei to siste
strofene blir dei to versa «Du er kvinne / Jeg er mann» tekne opp att, men
rekkjefølgja på versa er bytt om. Sidene versa er så korte, gir dette eit
hakkande, men taktfast preg. Den repeterande, opphakka og korte fomla
samsvarer godt med måten vi innbiller oss at ein mann glipen av attrå
utnykkjer kjenslene sine.
For det handlar om l~el1Sler. Diktet begynner med ei påkalling, som altså
blir teken opp att i kvar strofe. Men medan første strofe held på motsetninga
mellom eg og du, kOl1Staterer eget i andre strofe med ein klisje at dei er meir
like (<<Begge brenner / Samme brann»). Tredje strofe følgjer opp med ei
sjølvutslettande oppfordling om at dei saman skal «brenne inne». Den eine
klisjeen tek over etter den andre, men meininga er klar: Dersom begge har
gneiste, er det belTe å følgje lysta.
Diktet dreiar seg altså om eit malm leg eg som utnykkjer lyst og attrå til ei
kvirule han har festa med ei heil natt. Neddopa prøver han å motbevise at han
er føddl~ølig. Om han lykkast med dette, seier diktet ingenting om. Diktet
handlar nemleg ild~e om ei erobling, men er eit språldeg spel - eit forsøk på
å utnykl~e ei sterk lyst ved hjelp av enkle litterære verkemiddel. Alt i diktet er
enkelt, nænnast banalt, med eitt Ulmtak: tittelen.
«Jeg det du ga dette vi etter en lang tequila natt» er klyptisk og vanskeleg
å forstå, men nettopp derfor er tittelen ein nøkkel til korleis diktet skal opp fattast. Denne natta har kvinna (du) gitt paret (dette vi) noko (det). Det som er
skapt, er eit nytt eg, som ikkje lenger er eit kjølig Nord-Europa, men eit
bremlande eg, fylt av attrå.
-