Transcript Lærebok: Kapittel 17

17
LITTERÆR ANALYSE
OG TOLKING
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap om
forskjellen på analyse, tolking og kommentar.
Læreplanen seier at du shal hunne
tolke og reflektere over innhald, fOlm og fonnål i eit representativt utval
av samtidstekstar
vurdere forteljemåtar og verdiar i er representativt utval av tekstar
Leonard Richard:
Fire modellbord mot gult,
2000- 01
260
17 • Litterær anal yse og tolking
Kommentar
Leonard Richard:
Uten tittel, 2000-01
261
TOLKING
Å tolke litteratur vil seie å forklare ein tekst for å nå fram til ei heilskapsforståing av han. Tolking er ein prosess, der vi heile tida prøver å forstå delane i
teksten i høve til heile tel{5ten. Vi kan seie at ei tolking «set om» den litterære
teksten til ein ny tel{5t, som er ei forkiming av den opphavlege teksten.
KOMMENTAR
Leon ard Richard:
Analytisk bilde med hode
foran vindu, 2000-01
Det er ikl~e alltid ønsl~eleg å gi ei samanfattande heilskapstolking av ein tekst.
I staden kan vi skrive ein kommentar. Ordet kommentar kjem frå dei latinske
orda com, som tyder «med », og medan, som tyder «tanke». Direkte omsett
tyder det altså «medtanke». Ein kommentar er ein merknad om noko vi l~em
på eller får behov for å forklare nænnare medan vi les noko.
-,
--.._-
I
'I
!1
l
LESING
Å lese ei bok kan verke som ein temmeleg uforpliktande aktivitet. Vi rasar
gjennom sidene, humrar og ler når det er morosamt, og græt kansl~e ein liten
skvett dersom vi blir rørte. Idet boka er ferdiglesen, smeller vi pennane att
og set henne tilbake i hylla der ho høyrer heime. Og det er det.
Slik kan det lesast, men ofte krev lesinga meir av oss: Kanskje er det noko
vi ik~ e forstår, kansl~e set lesinga i gang tankar, kansl~e vil vi gjeme samtale
med nokon om det vi har lese, eller kansl~e vi i får oppdrag å presentere for
andre det vi har lese. Då må vi systematisere tankane vi har fått undervegs,
og uttlykl~e oss slik at vi får vist korleis vi har forstått teksten.
Å gjere greie for korleis vi oppfattar ein tel{5t vi har lese, er ein intellektuell aktivitet som krev orden, systematikk og mange andre evner og kunnskapar. Vi skal kunne uttlykl~ e oss skliftleg eller munnleg, vi skal kunne
presentere, gjere greie for, forklare, bruke døme, trekl~ e slutningar osv.
Sluttresultatet blir gjeme ein analyse, ei tolking eller ein kommentar.
:z
G-H-"
S"
b
-- ',
1
ANALYSE
Ordet analyse l~ em frå dei to greske orda ana og lyin, som til saman tyder «å
løyse opp ». Når vi analyserer, tek vi for oss ein samanhengande tekst, deler
han opp i mindre delar og gjer systematisk greie for kvar del. Å analysere ein
tebt er derfor det same som å finne ut korleis han er bygd opp og sett saman.
'!
.
. .. . - - . . . ....
'
+-_______________~J--~/~'--~~~~~~~~.~~-'--~·~~~~----------------.
262
17 lO litterær analyse og tolking
F ORTELJEMÅ TAR OG VERDIAR
Læreplanen seier at du skal vurdere forteljemåtar og verdiar når du tolkar.
I ein tekst finn vi desse forteljemåtane og verdiane når vi reflekterer over
fonna på og innhaldet i det vi les. Vi snakkar gjerne om moralske, etiske eller
estetiske verdiar. Noko forenkla kan vi seie at moral dreiar seg om kva som er
rett og gale, etikk om kva som er godt og vondt, og estetikk om kva som er
vakkert eller ikl~e. Forteljemåten finn du ved å stille korleis-spørsmål til
teksten.
Døme på arbeid med en lyrisl{ tekst
Dei to første versa i diktet «Du var vinden» av Olav H. Hauge ser slik ut:
Eg er ein båt
utan vind.
Analyse
Leonard Richard:
Modellbyggere før og nå,
1999-2001
Vi ser at «eg» samanliknar seg sjølv med ein gjenstand (båt) slik han oppfører
seg under bestemte forhold (utan vind), men utan å bruke samanlikningsord
(som). «Eg» i diktet bruker altså ein metafor (sjå side 50). Metaforen verkar
slik at eigenskapane til båten utan vind blir overført til «eg».
Dome
263
TolIling
Analysen fortel at dei to versa er ein metafor. Dersom vi konkluderer med at
versa fortel om eit menneske som har mist kontrollen eller styringa, tolhar vi
metaforen. Då forklarer vi versa ut frå analyseresultatet.
Ein rett utført analyse gir eit resultat som det sjeldan er grunn til å tvile
på. Ei tolking er delimot meir subjektiv og kan diskuterast. Vi har tolka oss
fram til at «eg» er ute av stand til å handle. Ein annan lesar vil kanskje
innvende at det finst råd for korleis ein skal oppføre seg under vindstille til
havs. Det går godt an å ha ulike meiningar om eit dikt, og i dette tilfellet kan
begge oppfatningane vere gyldige. Men sidan dei er motstlidande, vil nok
den eine av dei verke mest sannsynleg når vi les resten av diktet.
Vi analyserer altså for å kome fram til eit grunnlag å tolke ut frå, og vi
tolkar for å setje analyseresultata i perspektiv, slik at vi kan kome fram til ei
gyldig forståing av teksten. Analyse og tolking er derfor to sider av same sak.
Den første tolkinga ovanfor byggjer på eit analyseresultat (at versa inneheld
ein metafor). Innvendinga mot denne tolkinga byggjer ikl~e på ein analyse,
men på kunnskap vi har om verda utanfor diktet (at ein ikl~e er fortapt i ein
båt sjølvom det ikl~e blæs). Det treng ikkje å vere eit dårleg utgangspunkt for
den vidare tolkinga - mange vil tvert imot hevde at det nettopp er det vi skal
gjere når vi tolkar. Diktet har ei forståing av røyndommen, lesaren har si.
Å tolke er å la desse forståingane møtest.
Slik kUlme vi ha halde fram med å tolke heile diktet, men vi skal nøye
oss med å kommentere resten. Heile diktet er slik
Du
VAR VINDEN
Eg er ein båt
utan vind.
Du var vinden.
Var det den leidi eg skulde?
Kven spør etter leidi
når ein har slik vind I
Kommentar
Ein kommentar kan godt dreie seg om ein liten detalj, og belTe om den. Vi
kunne til dømes ha brukt dette diktet til å skrive ein kommentar om kva ein
metafor er. I staden skal vi sjå på korleis diktet er bygt opp, og konkludere
med kva slags verdiar diktet forfektar:
.
Det treclje verset er ein ny metafor, som er kopla til den [ørste, fordi
ordet vind er med i begge. Stemma i diktet (<<eg») påkallar eit du, som er
fråverande , men som har vore til stades. «Eg» har vore styrt av ein vind som
no er borte. Dermed anar vi ein konflikt: Eit forhold der «du» var dlivkrafta,
er forbi, og det har ført til at «eg» er lei seg over å ha mist denne drivkrafta.
Men konflikten blir ikl~e utvikla vidare. I staden blir det heile avbrote av eit
spørsmål om kursen som var staka ut, var den rette. Framleis held diktet seg
innanfor den same vind- og båtmetafOlikken.
Eit spørsmål krev som regel svar, men heller ikl~e her gir diktet oss noko
skikkeleg svar. Det kvardags filosofiske svaret avviser spørsmålet som irrelevant: «Kven spør etter leidi ... » Diktet avsluttar med ei lovplising (<< ... når ein
264
17
ø
Litterær analyse og to lking
har slik vind»). Fordi «eg» ikkje greier å tenkje på det negative utan å gå
over i jubel, snur pessimismen om til å bli ei kjærleikserklæling.
Ved å knyte to metaforar saman med eit spørsmål og ei 10vpJising, koplar
det korte diktet det som var, saman med noko som er, og får sagt noko om
korleis noko bør vere. Diktet er altså eit verdidikt som handlar om kva som er
godt eller bra i eit forhold. Det reflekterer over korleis ein bør handle i ein
bestemt situasjon: Kjem det ein slik vind, skal ein korkje sjå seg nostalgisk
tilbake eller frykte for kvar vinden ber, men la seg føre med.