“Afrikaans is hier ‘n uitsondering ...”: Afrikaans vanuit ‘n modern tipologiese perspektief

Theresa Biberauer 1,2 University of Cambridge 1 & Stellenbosch University 2 ReCoS Project (University of Cambridge) http://www.mml.cam.ac.uk/dtal/research/recos/

1

Moderne tipologie Joseph Greenberg

(1915-2001) • taalkundige universele preposisies hulpwerkwoorde , onderskikkers  Verb Object (VO) volgorde: (1) I think [ that he will live in London]  Object Verb (OV) volgorde: (2) I [he [London in ] live will that ] think 2

Die moderne tipologie

Jongste uitgawe (2011): •

76 492

meetpunte vir

2678

tale 3

Greenbergiaanse tipologie

4

Chomskiaanse/Generatiewe Taalkunde Noam Chomsky

(1928)

Kleurlose groen idees slaap verwoed

5

Chomskiaanse/Generatiewe Taalkunde

Kernidee:

Universele Gramatika (UG)

“Sentence structure is innate, but whining is acquired.” Woody Allen (1935)

UG

+ taaldata  die grammatika van ‘n spesifieke taal (a)

UG

(b) (c)

UG UG

+

Afrikaans

 +

Nederlands

+

pidgin

 die grammatika van Afrikaans  die grammatika van Nederlands die grammatika van ‘n kreool ...

UG is die gemene deler  alle tale volg dieselfde patroon (“template”) 6

Afrikaans en die tipologie

7

Afrikaans en die tipologie

Hans den Besten (1948-2010) 8

Afrikaans se Germaanshede

• Wat beteken dit in sintaktiese terme om “Germaans” te wees?



Woordorde

: o sg.

V2

(= “Verb Second”) in hoofsinne (1) a.

Nadal het

gister

die titel

gewen.

b.

Gister het

Nadal

die titel

gewen o c.

Die titel het

Nadal gister gewen

OV

-orde (veral ook in ingebedded sinne) –

Wes

germaans: (2) ... dat Nadal gister

die titel gewen het

o

Werkwoordklusters

(veral ingebedde sinne) (3) ... dat Nadal dit

sou wou gaan wen het

9

Uitsonderlike Afrikaans: V2

• “OV en V2 hang van

kasus

en

werkwoordelike infleksie

af ”: Oud-Engelse algemene manlike geslag • Oud-Engels (500 – 1066CE) (1)

Ðis gifu sealde

seo ceasterwaru on Tharsum Apollonio þam tiriscan this gift gave the citizens in Tharsus Apollonius the Tyrian “The citizens of Tharsus gave this gift to Apollonius the Tyrian” [Apollo, 16.10.16] 10

Uitsonderlike Afrikaans: V2

(2)

Hwi sceole

we

o þ res mannes niman

?

why should we other man’s take “Why should we take those of another man?” ( Ælfric’s

Lives of Saints

24.188) • Die logika: kasus disambigueer; dus woordorde-vryheid (3) a. ... dat Jan -NOM Marie ACC groet b. ... dat Marie ACC Jan -NOM groet c. Jan -NOM groet Marie ACC d. Marie ACC groet Jan -NOM • MAAR: Nederlands  Kasus DAN ten minste

werkwoordelike infleksie

om V2 te behou?

11

Uitsonderlike Afrikaans: V2

• Die

tipologie van V2-tale

: (a) “Simmetriese” V2: hoof- en ingebedde sinne - bv. Yslands, Jiddisj (b) “Asimmetriese” V2: (i) net hoofsinne en bysinne sonder

dat

-ekwivalent - bv. Duits, Standaard Afrikaans (ii) net hoofsinne – bv. Standaard Nederlands (c) “Reliek” V2: net uitgesoekte hoofsinsoorte – bv. moderne Engelse (1) a.

What was

he writing?

b.

Never in my life had

I been so scared  “Volledige V2: Nederlands en Duits – hoofsinne en ingebedde sinne sonder

dass

12

Uitsonderlike Afrikaans: V2

• Wat selfs Yslands nie doen nie en wat veronderstel is om universeel te wees:

uit

V2 in ingebedde vraagsinne: (1) a. Ek wonder

wat het

hy nou weer aangevang?

b. Ek het ontdek

wie gaan

vir ons klasgee.

c. Ek sal uitvind

waar moet

ons dit ingee.

13

Uitsonderlike Afrikaans: V2

(1) a.

I asked him from what source could the reprisals come Irish Times

, April 24th, 2001 b.

The baritone was asked what did he think of Mrs Kearney’s conduct.

James Joyce:

Dubliners

MAAR: (2)

a. *I found out how did they get into the building.

b. *

The police discovered who had they beaten up.

Jim McCloskey Waarom sou Afrikaans V2 so liberaal toelaat in ingebedde

wh

vrae?

14

Mark de Vos

Uitsonderlike Afrikaans: V2

Quirky Verb Second (1) a.

Waarom loop koop

jy alweer lekkers?

b.

Dit gaan haal

ons nou.

c.

Vir wat (gaan) staan en jaag

hy die honde?

Gewoonlik: (2) a.

Hy sal

die boek

lees.

b.

Dit gaan c. Vir wat

ons nou

staan haal.

hy die honde

en jaag

?

‘n

Kreool

-agtige eienskap ? “Serial verbs”?

15

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters

• ‘n kenmerk van Wesgermaans: (1) a. ... dat sy die boek

sou 1 kon 2 gelees 4 het 3

b. ... dat sy die boek

moes 1 gelees 3 het 2

(

Sy moes

dit gelees het) c. ... dat sy die boek

moes 2 lees 3 het 1

(

Sy het

dit moes lees)  231 klusters is betreklik raar in Wesgermaans: Wes-Vlaams en ‘n handjievol Switserse-Duitsdialekte (2) da Valère

willen 2

dienen boek

lezen 3 eet 1

16

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters

• In Afrikaans is 231 volop: (1) a. ... dat hulle die huis

laat 2 bou 3 het 1

b. ... dat hy haar

hoor 2 roep 3 het 1

c. ... dat ek haar die bokse

help 2 dra 3 het 1

d. ... dat dat die mense e. ... dat dat dit

ophou 2 bly 2 reën 3 staan het 1 3 het 1

f. ... dat hy die boek

gaan 2 lees 3 het 1

g. ... dat hy die CD

loop 2 (en) koop 3 het 1

17

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters

• Hoekom is 231 juis so belangrik?

• Onthou Greenbergiaanse tipologie:  VO-tale het altyd onderskikkers aan die

begin

van die sin (bv. Engelse

that

) Universal 1: Daar is geen

VO-that

tale nie

*I think [he will live in London that]

 OV-tale se onderskikkers is of aan die begin (vgl. Duitse (bv. Japanees) Universal 2: Daar is geen

that-

OV taal waarin die

that dass

) of aan die einde -sin die werkwoord voorafgaan *

I [that he in London live will] think Ich glaube, dass er in London wohnen wird

[German] 18

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters

 Hoekom sou hierdie strukture uit wees? (1) a.

b.

The mouse the cat chased ran The mouse the cat chased ran

(2) a.

b.

The mouse the cat the dog barked at chased ran The mouse the cat the dog barked at chased ran

• sg. centre embeddding skep prosesseringsuitdagings MAAR:

*I think [he will live in London that] * I [that he in London live will] think

19

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters

• Onthou Chomskyaanse taalkunde:

UG

verskaf ‘n patroon vir die grammatika Die

Final-over-Final Constraint (FOFC)

: Strukture waarin ‘n hoof-inisiële frase ingebed word binne ‘n hoof-finale frase word nie toegelaat nie.

 hoofinisieel  soos in Engels: V = hoof van VP (

read

the book

) N = hoof van NP (

book

about Linguistics

) A = hoof van AP (

happy

with the outcome

) P = hoof van PP (

in

the future

) Aux = hoof van AuxP (

have

read the book

) C = hoof van ingebedde sin (

that

he has left

) 20

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters

• FOFC en die 2 universeel onmoontlike strukture: (1) Die

Final-over-Final Constraint (FOFC)

: Strukture waarin ‘n hoof-inisiële frase ingebed word binne ‘n hoof-finale frase word nie toegelaat nie.

Universal 1: Daar is geen

VO-that

tale nie

*I think [he will live in London that]

 hoofinisi ële VP (

live in London

) ingebed onder hoof-finale C (

that

)  Universal 2: Daar is geen

that-

OV taal waarin die

that

-sin die werkwoord voorafgaan *

I [ that he in London live will] think Ich glaube, dass er in London wohnen wird

[German] hoofinisi ële CP (

that he in London live will

) ingebed onder hoof-finale VP (

that-

sin gaan

think

vooraf ) 21

Uitsonderlike Afrikaans: werkwoordklusters en FOFC

• 231-klusters is op die oog af ‘n probleem vir FOFC: [ AuxP1

gaan 2

koop 3 ] = hoof-inisi ëel [ AuxP2 [ AuxP1 gaan 2 koop 3 ]

het 1

] = hoof-finaal en AuxP 1 is ingebed onder AuxP 2 ...

• Die vraag: Is Afrikaans dalk bewys dat FOFC nie universeel is nie?

22

Uitsonderlike Afrikaans en FOFC

• baie woordorde-variasie in Afrikaans: gedeeltelik hoof-finaal/-inisiëel • ... en daar is variante wat nog meer variasie toelaat as Standaard Afrikaans, bv. Kaaps (1) a.

b.

… dat ek [ VP … dat ek

het

R1400

gekry

]

het

[ VP R1400

gekry

] c.

… dat ek

het

[ VP

gekry

d. *

… dat ek [ VP gekry

R1400]

R1400] het

[O-V-Aux] [Aux-O-V] [Aux-V-O] [*V-O-Aux] • Selfs

taalkontak

kan FOFC nie ondermyn nie • Afrikaans is ook onderhewig aan FOFC ... Maar hoekom het die taal so ‘n voorliefde vir 231-klusters?

23

Afrikaans in die (Wes)Germaanse konteks

• In sommige opsigte is Afrikaans Germaans “in overdrive”:  ‘n V2-opsie wat net baie beperk in ander Germaanse tale voorkom, is by Afrikaans onbeperk moontlik (

Ek weet wat

dink

julle teen hierdie tyd

)  ‘n werkwoordkluster-opsie wat andersins skaars is, floreer in moderne Afrikaans (

... dat sy hom die titel sien

2

wen 3 het 1 )

• MAAR selfs in hierdie “hiper-Germaansheid” sien ons tekens van iets on-Germaans:  “quirky Verb Second” ( aan sg.

serial verbs

Hy

loop vertel

in kreooltale (

allerhande stories

) wat herinner

He take book come

= “He brings the book”) 24

Afrikaans se meer kreoolagtige kenmerke: predikaatverdubbeling

• Predikaat-verdubbeling: (1) a.

Sing

sal hy sing!

b.

Sukkel sukkel

ek!

c.

Skryf

het hy ge

skryf

!

d.

Cruise

het hulle darem ge

cruise

!

e.

Dom

is sy nou vir jou

dom

!

f.

Geweldig moeg

is hy nou vandag

geweldig moeg

!

g.

Vir jou broer die leviete voorlees

moet jy nou eenmaal

broer die leviete voorlees!

vir jou

25

Afrikaans se meer kreoolagtige kenmerke: predikaatverdubbeling

• Predikaatverdubbeling in Germaans?

(1)

Tantsn

vel ikh morgn

tantsn

“As for dancing, I (really) want to dance tomorrow” (2)

Kriejen kricht

er nischt “As for what he gets, he gets nothing” (3)

Schaden schadt

ihm das nichts “It doesn’t do him any harm” (4) Schniefke

schnuwe schnöfft

hei nich, oawer Preemke

preeme preemt

hei “Snuff he doesn’t take, but he does chew tobacco” [Jiddisj] [Berlin(er)isch] [Mecklenburgish] [Low Prussian] 26

Afrikaans se meer kreoolagtige kenmerke: predikaatverdubbeling

• Common in creoles (cf. the APiCS)

Atlas of Pidgin and Creole Languages

– (1)

Se mache Bouki te mache, li pa te kouri.

[Haitian] FOC walk Bouki PAST walk 3SG NEG PAST run “It was walking that Bouki did, not running” • (2)

...

possibly because of an African substrate?

Etsu gàn gànán Musa gí kinkere gí

. chief say COMP Musa eat scorpion eat “The chief said that Musa DID eat the scorpion” [Nupe] 27

Afrikaans se meer kreoolagtige kenmerke: predikaatverdubbeling

28

Afrikaans se meer kreoolagtige eienskappe: ontkenning (?)

(1) a.

Marie kyk nie

1

TV nie

2

b.

Niemand kyk TV nie

2

• Die

oorsprong

van hierdie patroon?

(2) “Nes in Frans het ons een dubbele ontkenning in ons tweemaal

nie.

” [S.J. du Toit 1876]

MAAR:

(3) “Die eerste

nie

is die eintlike draer van die ontkenning, die tweede is net die psigologiese nagalmende afronding wat die betekenis nie sal skaad as dit weggelaat word nie .” [Nienhaber 1949:82] 29

Afrikaanse ontkenning: sy oorsprong?

?

• Eerste verwysing: veldkornetverslag (1)... toen kwam hij

[‘n Khoi-spreker - TB]

zo ewen parmantig en de kraal en hij het een leeven met mijn broeder hij zegt hij hem zal weis wat hij

niet

weet

niet

. Toen heef ik hem gezeit ... dat hy moet ophou om met ou gezwint twist te maakt dat het

niet

zal goet gaat. ... hij maar altijt staat en vloek en schel mijn en zeg dat ik hem van aavon

niet

moet los maak

niet

[C.J. Foecee, 1810; Cape Town Language Archive 206]  Khoi afkoms?

30

Afrikaanse ontkenning: sy oorsprong?

(1) a.

b.

Hi-si // xu //ã-b ko-se //’ai

tama

next summer until spoil NEG IND “It won’t spoil till next summer” [Moderne Korana]

/’ũ !num-ts ka na te?

beard- get- 2 SG MOD ASP NEG FUT “Won’t you want to have a beard?” • Of miskien skeepsvaarder-Portugees? (2)

Não retira não

not retreat NEG “Don’t retreat!” 31

Afrikaanse ontkenning: sy oorsprong?

• Of miskien ‘n Nederlanse oorsprong?

(1) a.

Die oude vent is nog nooit niet ziek geweest (nie)

b.

‘k Heb niemand niet gezien (nie)

[Aarschots] (2) a.

Die ou vent is nog nooit (nie

2

) siek gewees nie

2

b.

Ek het ( g’n) niemand (nie

2

) gesien nie

2

[Moderne Afrikaans] (3)a.

Het kan niet waar zijn, nee!

b.

Jij komt niet mee, ne?

32

Afrikaanse ontkenning

• Tale met twee “identiese” ontkenningsmerkers is seldsaam: (1)

Ele

não 1

comprou a casa

não 2

he not bought the house NEG “He has not bought the house” [Brasiliaanse Portugees] (2)

Lāmĩ bà tà ci àbinci à kāsuwā ba:

Lami not he eat food at marker NEG “Lami didn’t eat food at the market” [Hausa] • Kreooltale met hierdie patroon is daar nie (vlg.

APiCS

2013) 33

Afrikaanse ontkenning

• In die wyer tipologiese konteks, is Standaard Afrikaans ook seldsaam/uniek (?) • Die soort ontkenningsstelsels wat algemeen voorkom: 

DUBBELE ONTKENNING

een negatiewe betekenis (bv. Standaard Engels): elke negatiewe vorm dra  Verskillende soorte

NEGATIVE CONCORD

-stelsels, maar nie een soos Standaard Afrikaans nie: die 2

nie

s “tel saam”, maar negatiewe soos

niemand, niks, nooit, n êrens

, ens. tel onafhanklik: (1) Dit is

nie

moontlik “It is not possible’

nie

(2x

nie

= 1 negatiewe betekenis, d.w.s. Negative Concord) (2)

Niemand

het

niks

nie (

niemand

en

niks

 2 negatiewe betekenisse,d.w.s.

Dubbele Ontkenning) “No-one has nothing”, i.e. Everyone has something 34

Afrikaanse ontkenning in die konteks van verandering?

• Afrikaans in die konteks van die Jespersen Siklus: (1)

French

:

ne … pas

Std Frans →

(ne) … pas

→

pas

Gesproke Frans (2)

English:

ne …(noht)

Ou Engels (3 )*

Afrikaans:

nie 1 … nie 2

Moderne Afrikaans

→ (ne) … no(h)t → not

→

(nie 1 ) … nie 2

Moderne Engels →

nie 2

Toekomstige Afrikaans 35

Afrikaanse ontkenning in die konteks van verandering?

• Die

finale nie

lyk nie asof hy verandering ondergaan nie; maar tog is dit nie dat daar niks aangaan by Afrikaanse ontkenning nie:  Die

eerste nie

word op allerlei maniere versterk: (1)

Hy wil ( g’n)

niks

luister nie 2

“He won’t listen at all” (2)

Sy is

niks (nie 2

) tevrede nie 2

“She isn’t REMOTELY satisfied” (3)

Dit is

g’n (nie 2

) so moeilik nie 2 !

“It’s NOT so difficult at all” (4)

Hy skryf

G’N

goeie stories nie 2

“He does NOT write good stories” (denial) 36

Afrikaanse ontkenning in die konteks van verandering?

• En negatiewe vorme soos dikwels versterk d.m.v.

niks, niemand, nooit,

 n "ekstra ”

nie:

ens. word ook baie (1)

Hy het

niks nie 2

verstaan nie 2

" He didn‘t understand anything at all” (2)

Dis vir

niemand nie 2

goed nie 2

"That isn‘t good for ANYONE” (3)

Ek sou

nooit nie 2

so iets doen nie

2

“I would never do that kind of thing” 37

Afrikaans as kreoolagtige taal?

• Moderne Afrikaans toon beslis eienskappe wat mens ook in kreooltale aantref, bv. predikaatverdubbeling, wat duidelik oor die algemeen ‘n

spreektaalverskynsel

is.

• Net soos by die Germaanse eienskappe wat ons bekyk het, lyk dit asof Moderne Afrikaanse predikaatverdubbeling die “basiese” kreoolpatroon “in overdrive” aanwend (vgl.

APiCS

vir wat by ander kreole moontlik is).

• Die moderne Afrikaanse ontkenningspatroon is (vgl. weer

APiCS)

; en dit is ook nie

nie

‘n kreoolpatroon nie ‘n Germaanse patroon nie. Verder ontwikkel dit nie op die manier wat Jespersen se Siklus sou voorspel nie, alhoewel daar wel variasie is. Is dit in tipologiese terme ‘n unieke stelsel?

38

Afrikaans en die moderne tipologie?

• Afrikaans

bly

vanuit ‘n tipologiese oogpunt ‘n uitdaging!

• Teen die verwagting in (vgl. die ingewikkelde taalkontaksituasie), sien ons dat van die taal se Germaanse wortels oor tyd versterk het.

• Terselfdetyd is dit duidelik dat sommige kreoolagtige eienskappe verder uitgebou is, en dat hulle vandag op ‘n unieke manier met Germaanse eienskappe verstrengel is.

• Moderne Afrikaans is in die konteks van beide Greenbergiaanse en Chomskyaanse benaderings tot die tipologie ‘n taal wat in talle opsigte verrassend is.

• Presies hoekom dit so is, is iets wat ons tans nog maar sleg verstaan.

39