Transcript Document

UNIVERSITETI PLANETAR I TIRANËS
FAKULTETI I EDUKIMIT DHE SHKENCAVE SOCIALE
PSIKOLOGJIA KONJITIVE
Kapitulli II :Kuadri historik i teorive të psikologjisë
konjitive
Java e
parë
E martë 4
tetor
Përgatiti: Edvaldo Begotaraj
Lindja e konjitivizmit
Miller, Galanter,
Pribram
Broadbent,
Chomsky
1967 Cognitive
psychology, Ulric
Neisser
1947 Craik, i pari
qe e mendoi
njeriun si
mekanizem
Welford: teoria e
kanalit unik me
kapacitet te
kufizuar
Miller: numri
magjik 7 (+-2)
Broadbent: teoria
e filtri
1960 krijohet
qendra per
studimet konjitive
ne Harward
Proceset e mendimit sipas Craik
aftesia e shnderrimit ne simbole te proceseve qe vijne nga
jashte organizmit, duke ndertuar nje konfigurim te brendshem
aftesia te arrihet ne simbole te tjera, me te zhvilluara,
me ndertimin e disa strukturave te shkeputura deri diku nga
ambienti (realiteti) i jashtem, duke u nisur nga simbolet primitive
Aftesia e rishnderrimit te simboleve ne aksione dhe ne
procedura kontrolli mbi ngjarjet ose eventet e ambientit
(realitetit) te jashtem.
Konjitivizmi
Njeriu: sistem
veterregullues
por edhe
perpunues i
informacionit
Koncept kyc:
feedback
Craik: njeriu si
mekanizem,
nje sistem
perpunimi i
informacionit
rreth
kontrollit
automatik te
nje veprimi
HIP: Human
Information
Procesing,
perpunimi i
informacionit
nga njeriu
Craik
E tashmja psikike nuk ekziston:
e tashmja jone eshte ne fakt, nje
vizion retrospektiv i botes, me
nje vonese te disa fraksione te
sekondave, por me nje te jetuar
bashekokohore dhe te
vazhdueshme
Welford: teoria e kanalit unik
Te njeriu ekziston nje
mekanizem i vendimit me
ane te te cilit shqyrtohet
pergjigja ndaj cdo stimuli qe
paraqitet i tille, qe nuk eshte
ne gjendje te marre vendimin
t’i pergjigjet S2 pa u
verifikuar se pari pergjigja
ndaj S1 (prandaj themi se
kemi te bejme me nje kanal
unik).
Ligji i Hick
Hick thekson se ne nje
detyre koha e reagimit
eshte proporcionale me
sasine e informacionit
qe individi duhet te
perpunoje
Miller
Numri magjik shtate,
plus minus dy
Artikulli i Miller
kontribuonte ne ate
teorine e kapacitetit
te limituar te
mendjes, me sakte si
«nje kanal
komunikimi qe ka nje
kapacitet te limituar
te perpunimit te
informacionit»
Psikolinguistika
Teoria
gjenerativotransformuese
Syntatic
Structures
Orientim
inatist
Chomsky: dy hipoteza
- gjuha verbale eshte sjellje specie-specifike e njeriut, qe bazohet ne
struktura biologjike te paralindura tipike te species njerezore. Chomsky
teorizon ekzistencen e nje “pajisjeje per pervetesimin e gjuhes”
(language acquisition device, LAD) unike e njeriut nder te gjitha speciet
e kafsheve, e rrenjosur ne strukturen biologjike te sistemit nervor
- sjellja gjuhesore eshte e lidhur me dy aspekte qe duhen dalluar, sic jane
ai i kompetences dhe ai i ekzekutimit. Kompetenca linguistike eshte
teresia e njohurive qe individi ka per gjuhen, te nenkuptuara jo si “me dit
qe…”(to know that), por “me dit si”(to know how). Nje person di nje
gjuhe neqoftese di te perdore shprehje ne ate gjuhe. Ishte hera e pare
qe ne psikologji dilte ne skene nje koncept kaq bindes per njohurine, ne
kuptimin e “me dit si”.
Kontributi
Piaget
Operacionet
intelektuale, qe
bazohen ne nje forme
logjiko-matematike,
jane aksione reale, si
prodhime te subjektit
(personit), por edhe si
eksperienca te
mundshme ne saje te
realitetit te jetuar.
Si realizohet
progresivisht dmth.
kalimi nga inteligjenca
ndijore-motorie
(ndijore-levizese) e
vitit te pare te jetes ne
operacionet formuese
te adoleshences dhe
rinise
Asgje nuk shpjegohet
vetem me
eksperiencen, por dhe
asgje nuk shpjegohet
pa eksperiencen:
strukturimi i te
dhenave shqisore
aktuale vjen si rezultat
i nje ekuilibri te
faktoreve te paralindur
me ata te pervetesuar.
Sistemi nervor qendror
Hebb: sistemi
nervor
Truri funksion
pasiv, jo i afte
qendror eshte
te perpunoje
ne qender te
proceseve
informacione
psikologjike
Adrian dhe De
Nò: neuronet
kane nje
aktivitet
autonom nga
ngacmimi
Substanca retikulare
Ky formacion neuronik shperndan impulset
e marra ne zona te medha te korteksit.
Me fjale te tjera, truri merr, perpunon dhe
transmeton sinjalin te mbledhur me te
gjitha modalitetet ndijore jo me ane te
projektimit te drejtperdrejte, por
nepermjet nje rrjete te projektimit te
shperndare e perfaqesuar nga substanca
retikulare, ose me sakte Ascending
Reticular Activating System.
Ky sistem ka per detyre te kopjoje sinjalet
e ardhur nga kanalet ndijore specifike dhe
t’i projektoje ne menyre te shpendare ne
korteks, duke e aktivizuar dhe duke e
mbajtur ne gjendje vigjilence. Moruzzi e
Magoun (1949)
Hebb 1958
Ne baze te te dhenave
neurofiziologjike, theksonte se
impulset aferente zhvillojne dy
funksione te ndryshme. Ndersa
rruga direkte i sherben
korteksit per elemente kyce
(cue function), qe lejojne
ekzekutimin e detyrave te
adaptimit te shpejte dhe efikas,
rruga e dyte e mban korteksin
ne nje gjendje vigjilance (arousal
function), dmth ka si qellim mos
ta lere pa nje aktivitet baze ose
minimal, korteksin.
Njesia TOTE
Akronim i inicialeve te
fjaleve test (test), operate
(operim), test (test), exit
(dalje): cdo here qe nje
individ do te kryeje nje
aksion (veprim),
formulon nje plan te
sjelljes per te arritur
objektivin e vene.
Njesite TOTE mund te
konsiderohen me disa
nivele, nga molekulari tek
molari, duke qene se
mund te nderthuren
njera me tjetren ne
menyre hierarkike. Per
shembull, duam te
diplomohemi: brenda
ketij plani fillestar, kemi te
tjere plane per studimin
e librave, ndjekjen e
leksioneve etj.
Miller, Galanter dhe Pribram
Subjektet
perdorin
strategji te
vecanta
asociative ne
memorizimin e
rrokjeve pa
kuptim
E vetmja
menyre, per t’u
siguruar nese
subjektet
(personat) po
perdorin ndonje
strategji dhe cila
eshte kjo, eshte
t’i pyesesh ata
vete
Ishte me mire
sikur te
zbulohej se
cfare po benin
subjektet e
eksperimentuar,
sesa te thuhej
se po bente ate
qe po kerkohej
te studiohej
Pyetja ishte
c’ben nje
person, por ky
cben duhet
kuptuar jo si
sjellje e jashtme,
por ne kuader
te nje procesi te
perpunimit te
informacionit qe
individi kryen.
Paradigma HIP
Njeriu shihet vetem
nepermjet analogjise me
makinen llogaritese,
konsiderohet si nje
makine, me nje
perpunues informacioni.
Aspekti interesant eshte
ai i serialitetit te
konsiderueshm te
procesit, te nxjerrjes se
informacionit ne seri
Massaro (1975)
Veren se parimi kryesor i HIP eshte se midis stimulit dhe pergjigjjes ka
nje sere operacionesh mendore, te quajtura faza te perpunimit, qe
zhvillohen ne baze te informacionit qe sjell stimuli. Cdonjera nga keto
operacione kerkon njefare kohe per tu zhvilluar (prandaj ka rendesi
zbulimi i Craik ne matjen e kohes se reagimit), dhe nese informacioni
nuk do te perpunohej neper te gjitha fazat, nuk do te ishte i gatshem
per fazat e metejshme. Paradigma HIP ka dy konstrukte: funksional, qe
pershkruan natyren e informacionit ne nje faze te caktuar, dhe
struktural, qe pershkruan naturen e operacioneve qe kryhen.
Kujtesa
Nje tjeter aspekt i rendesishem eshte ai i
tranformimit te konceptit te “kujteses”.
Brown (1958) dhe konjitivistet e tjere
individuojne nje kujtese afatshkurter te
pajisur me parimet e veta te funksionimit.
Ne 1960, Sperling zbulon
kujtesen ikonike – kujtese
shume afatshkurter, me
kohe magazinimi rreth
100-150 msek.
Konjitivizmi
Konjitivizmi nuk ishte nje
shkolle e mirefillte, por ne
te bashkejetonin disa
kendveshtrime qe mund te
ishin ne disa raste edhe
komplet te kunderta: per
shembull pozicionet,
pozicionet empiriste
ekstreme, si ai i Broadbent
(1973), dhe inatistet
ekstreme, si ai i Chomskyt
(1957).
Periudha e dyte e konjitivizmit
Ne 1976 Neisser boton nje veper tjeter po aq me ndikim sa e
para, e quajtur Cognition and Reality
Kritika radikale iu drejtua konceptit te “perpunimit te
informacionit
Sipas Neisser, “informacionet” qe individi perpunon duhen pare
ne ambient, sepse aty ndodhin dhe eshte pikerisht ambienti qe i
ofron. Ne kendveshtrimin e ri te Neisser, individi zoteron ne
strukturen e vet konjitive, disa “skema” qe e ndihmojne te kape
informacionet, dhe qe ndertojne lidhjen kryesore midis
perceptimit dhe mendimit.
Gibson dhe teoria e tij ekologjike
Gibson ka meriten e zbulimit te efekteve te njepasnjeshme ne perceptim
Gibson propozoi nje drejtim ekologjik te perceptimit viziv
Nuk e konsideronte mendjen si te afte te pasqyroje dhe te perpunoje informacione.
Per Gibson e gjithe kjo eshte e parendesishme (irrilevante). Informacionet, sipas tij, jane
nderkohe, prezente ne strukturen optike (stimulus array), ne stimulimin sic i paraqitet
direkt subjektit. Dhe pa patur nevojen e sistemeve komputacionale, flukseve
informacionale, strukturat paraqitese etj., keto informacione mund te kapen tek njeriu
ne menyre direkte
Gibson dhe teoria e tij ekologjike
Informacionet kane kuptim
per organizmin qe i kap
direkt nga stimulimi (teoria
e perceptimit direkt), duke
qene se jane affordances
(nje neologjizem i perdorur
nga Gibson, qe ka kuptimin
te furnizoje, te paraqese,
por edhe i afte per te bere
dicka), te paraqitura ne
ambient ne lidhje me vleren
evolutive qe kane per
organizmin.
Gibson perkufizon
ambientin si dicka qe
rrethon kafshet. Per te fjalet
kafshe dhe ambient
formojne nje cift te pandare
Johansson dhe perceptimi i ngjarjeve
Johansson ka demonstruar ne
menyre efikase perceptimin e levizjes
Psikologjia eshte interesuar perhere per
perceptimin e ngjarjeve duke anashkaluar
perceptimin statik. Dallimi vihet re tek roli
qe keto koncepte i japin kohes: ngjarjet,
faktikisht, zhvillohen ne kohe dhe
ndryshojne ne kohe. Tek ngjarjet, modifikimi
qe percaktohet nga koha eshte struktural
Philip- Johnson Laird
Vihet theksi tek raporti midis gjuhes dhe
njohurise se botes
Modelet mendore jane struktura
raprezantuese te perbera nga elemente
(tokens) dhe lidhje, te strukturuara ne
menyre te tille qe te mund te paraqesin nga
njera ane gjendjen specifike te gjerave, dhe
nga ana tjeter te jene te pershtatshme me
proceset qe do te zhvillohen ne to.
Teoria e modeleve
mendore
Permbledhje
Ne vitet ’70
kemi dhe
revolten
ekologjike
ndaj
konjitivizmit,
te udhehequr
nga dy
studiues te
shquar:
Gibson dhe
Johansson
Refuzohen
mikromodelet
ne te cilat
paradigma
HIP kishte
fragmentuar
mendjen
njerezore
Ndihet
gjithashtu
nevoja e
rivleresimit te
ambientit te
jetes se
perditshme te
njeriut
Gibson:
nformacionet
nuk eshte se
pervetesohen,
por ato jane
nderkohe
prezente
Modelet
mendore jane
struktura
raprezantuese
(paraqitese,
parashtruese,
pasqyruese).
Kemi dy lloje
kryesore:
fizike dhe
konceptuale.
Permbledhje
Substanca retikulare – grupime te
ndryshme qelizash dhe fibrash
nervore me funksione te
ndryshme. Pergjegjese e gjendjes
se ndergjegjshme dhe e ritmit
gjume-te qenit zgjuar
Arousal – gjendje psikofiziologjike
e te qenit zgjuar dhe reaktive ndaj
stimujve
Shkenca konjitive
Norman 1980, 12 pika:
sistem besimesh, ndergjegjia,
emocioni, interaksioni, gjuha,
te mesuarit, kujtesa,
perceptimi,performanca,
aftesia dhe mendimi.
Ne te vertete behej fjale per nje riorganizim te
psikologjise konjitive, duke i dhene me shume
perparesi inteligjences artificiale, refuzimit te
mikromodeleve, si tek ekologjizmi, por ne ndryshim
nga ky i fundit me nje theksim te idese se analogjise
se njeriut me kalkulatorin dhe te perdorimit te AI.
Shkenca konjitive
Koncepti i paraqitjes se njohurive zevendesonte ate te kujteses
Kushti kryesor i afirmimit te ketij koncepti ishte studimi i “rrjetave semantike”, i
ideuar nga Quillian, ne fund te viteve ’60 dhe i shtjelluar me vone nga Loftus dhe
Collins ne mes te viteve ’70, si modele te paraqitjes se kuptimit te fjaleve.
Ne pergjithesi psikologjia e proceseve konjitive eshte psikologjia e paraqitjes se
dickaje (edhe ne mungese)
Nje paraqitje ose pasqyrim eshte nje sistem formal per te paraqitur qartesisht
disa teresi ose lloje informacionesh, bashke me nje shpjegim sesi sistemi e ben te
mundur kete gje
Shkenca konjitive
Mund te mendojme
per paraqitjen e
njohurive si nje rrjete,
ku fijet qe lidhen jane
atributet dhe nyjet
jane konceptet
Ky model, qe paraqet
mjaft mire disa
karakteristika tipike,
psh., te kujteses
semantike, dhe me ne
pergjithesi te
paraqitjes se
njohurive gjuhesore, i
perket kategorise se
te ashtuquajturave
”rrjeta semantike”.
Koncepti i skemes
Perpjekje per te
zhviluar nje model
me te
pergjithshem, qe
mund te
zberthehej me pas
ne deget
perberese, ne
funksion te llojit
te paraqitjes se
njohurise qe do
studiojme
Nje skeme eshte
struktura
themelore e
paraqitjes se
njohurive
Nje skeme e
pergjithshme
mund te kete
nenskema ne
brendesi te saj te
vendosura ne
menyre hierarkike
Skemat jane
modele te
pergjithshme te
njohurive
Koncepti i skemes
Skemat, pra, nuk zoterojne
informacione specifike te
eventeve individuale, vec e
vec, te vetme, por
informacionet pergjithesohen
me ane te nje procesi abstrakt
mbi kategori eventesh ose
ngjarjesh
Mund te themi qe skemat
zoterojne variabla qe mund te
marrin cfaredo vlera te
ndryshme ne kushte specifike,
te vecanta
Gjithashtu skemat jane
struktura hierarkike, prandaj
themi qe nje skeme mund te
inkorporoje, mund te
permbaje ne brendesi te saj,
nenskema te tjera te
mbivendosura
Script = skenar
Me script do te kuptojme skemen e paraqitjes
se njohurise procedurale
Script eshte skema e nje situate te tille qe
koncepti korrespondent me script pershkruhet
nga nje seri njohurish, qe nga ana e tyre i
korrespondojne nje sekuence veprimesh qe
kane nje karakter te vecante per ate koncept.
Ne brendesi te tyre perfshihen veprime, vlera,
norma, dhe jo vetem njohuri ne kuptimin e
ngushte te fjales
Script = skenar
Veprimet, sekuenca stereotipike e
veprimeve te mesiperme, perbejne
nje pershkrim te sakte te paraqitjes
se njohurive tona me shume sesa
nje liste cfaredo, vendesh, objektesh
apo ndodhish. Ndersa ne 1982
Schank e perpunoi paksa konceptin
e scriptit, duke i shtuar ate te
skenes, qe eshte nje skeme qe
perfshin dhe pershkruan nje
ambient akoma me te gjere, dmth
ka nje nivel me te larte (zgjeruar)
pergjithesimi
Van Dijk (1977)
Revolucioni
ne fushen
linguistike
Kapercen modelet
psikoluinguistike te limituara tek
analiza e frazave, duke vene ne
dukje qe asnje nuk i lexon frazat
ne menyre te izoluar si te ishin
te izoluara, si te ishin vec e vec
Imazhet mendore
Nje menyre e ndryshme per te paraqitur menderisht gjerat
”analogjistet”: individi kryen me mend te njejtin veprim ne te njejten kohe qe do ta kryente
ne te vertete
«propozicionalistet»: imazhet mendore nuk kane asnje gje te perbashket me perceptimin
viziv, sic theksonin analogjistet
Me fjalet e Pylyshynit, kalohet nga imazhi i <nje objekti X me permbajtje Y>, ne <imazh i
objektit X> me permbajtje Y. Eshte thjesht nje spostim i pavetedijshem.
Ne kete eksperiment, personit i duhet nje kohe me e madhe ne percaktimin e elementeve
me te larget nga vendi i nisjes
Modelet dinamike
Zevendesojne inteligjencen artificiale klasike
Nuk behet me fjale per variabla logjike por per
variabla numerike qe mund t’u aplikohen rregulla
evolutive
Modelet dinamike paten nje gje parasysh qe tek
inteligjenca artificiale ishte nenvleresuar: kalimi i
kohes, dhe kjo ne saje te rregullave evolutive
Karakter organizues-veterregullues i modeleve
dinamike
Fodor dhe gjuha e mendimit
Mbeshteste idene se te
menduarit dhe proceset
e tjera mendore
konsistojne kryesisht ne
veprime komputacionale
mbi sintaksen e
paraqitjeve te njohurive
qe perbejne gjuhen e
mendimeve
Mendimi ka nje strukture
fjalore , me perberes qe
mund te diferencohen
dhe te interpretohen
semantikisht, te
kombinuar me rregulla
semantike precize
Ekziston nje gjuhe e
mendimit (menderishtja),
ne te cilin paraqitjet
mendore jane ne forma
frazash
Teoria kompiuterike ose
komputacionale lejon
identifikimin e
pozicioneve fjalore me
lidhje specifike
komputacionale.
Modularizmi
Modularizmi parashikon nje
arkitekture konjitive te
diferencuar ne struktura te
ndryshme “vertikale
Modulet gjate funksionimit te
tyre jane te mbyllur
hermetikisht keshtu qe nuk
mund te kene kontakt me
paraqitjen e njohurive te
individit te depozituar ne
kujtesen afatgjate dhe as ne
informacione te prejardhura
nga pjese te tjera te sistemit
konjitiv te individit.
Keto sisteme analizash te
inputit jane specifike per nje
sfere te caktuar
Konesionizmi
Konesionistet nuk jane dakort me arkitekturen vertikale me struktura te ndara dhe konjitivisht te
papershkueshme
Konesionizmi sheh nje arkitekture kryesisht”horizontale”, ne nje nivel masiv nderlidhjesh te te
gjithe elementeve mes tyre
Truri, sipas konesionisteve, eshte bere ne menyre radikalisht te kundert. Truri ka pak a shume 100
miliard neuronesh: cdo neuron eshte i lidhur me disa mijera neurone te tjere (nga disa mijera ne
dhjetera mijera); cdo konesion (lidhje) mund te jete ne dy stade: i aktivizuar dhe i bllokuar. Truri, pra,
eshte nje makine komplekse dhe me potencialitet te jashtezakonshem
Konesionizmi
Pra kemi nje makine jashtezakonisht
te nderlidhur, qe nuk ka nje qender
ku merren vendimet fizikisht te
lokalizuar, por qe eshte e perbere nga
nje numer jashtezakonisht i madh
elementesh me nje numer gjithashtu
aq te madh lidhjesh reciproke, qe
funksionon ne paralel dhe jo ne seri.
Eshte e vertete qe funksionimet teke
jane me te ngadalta, por fakti qe
mund te behen elaborime te
pafundme njekohesisht e ben
makinen jashtezakonisht te shpejte.
PDP (parallel distribute processing),
McClelland dhe Rumelhart (1986).
Shperndarja procesuale paralele
Nje rrjet nervor eshte nje strukture
dinamike e afte te veterregulohet dhe
te vete-mesoje
Zemra e konesionizmit eshte
modelizimi ne termat e rrjeteve
nervore
Te gjitha keto rrjete jane te perbera nga
njesi (nyje, neurone artificial) qe jane te
lidhura midis tyre nga lidhje, qe mbartin
disa “pesha”. Nje peshe eshte rezultat i
pervetesimit, por nuk eshte nje
paraqitje e interpretuar ne te jashtmen,
nga ana semantike; nuk vlen per asnje
simbol. Paraqitja e rrjetit ne kete rast
quhet subsimbolike