Transcript 1 - musteconomics

Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь нэг талаас эдийн засгийн мэдлэгийг олж авах танин мэдэхүйн үйл
ажиллагаа ,нөгөө талаас үйлдвэрлэлийн үр дүнд олж авсан эдийн засгийн мэдлэгийн тогтолцоо юм.
Эдийн засгийн сэтгэлгээ нь насны хувьд хүн төрөлхтөнтэй чацуу.Гэвч энэхүү сэтгэлгээ нь эдийн
засгийн шинжлэх ухаан ботлоо урт замыг туулжээ.Economy –олон улсын нэр томъёо юм.”Монгол
хэлэнд эдийн засаг буюу эд баялагт захирагдах гэсэн утгаар орчуулан хэрэглэдэг.Энэ нэр томъёо анх
ойконома буюу гэрийн аж ахуй , түүнийг эрхлэх дүрэм журам гэсэн үгнээс гаратай грек үг.
Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь анх 17-18 р зуунд үүссэн бөгөөд хүний нийгмийн амьдралын үндэс
болсон эдийн засгийн асуудлыг шинжлэх ухааны түвшинд судалсан бүтээл туурвилууд энэ үед гарсан
юм.Эдийн засаг нь нь шинжлэх ухаан гэдэг утгаараа судлах зүйлтэй байна.
Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь хүмүүсийн эдийн засгийн үйл хөдлөлийг судалдаг .Өөрөөр хэлбэл
хамгийн бага зардлаар хамгийн их олз олох арга замыг судалдаг ухаан гэж хэлж болно.
Эдийн засгийн шинжлэх ухааныг судалгааны объектоор нь микро эдийн засаг ба макро эдийн засаг
гэсэн хоёр түвшинд хувааж үздэг.
Микро эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь өрх гэр , пүүс , засгийн газар зэрэг эдийн засгийн нэгж хэсгүүд
буюу зах зээлийн субъектүүд , тэдгээрийн аж ахуйн үйл ажиллагааны үр дүнг судалдаг.
Макро эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь эдийн засгийн үр ашиг , үнийн түвшин ,эдийн засгийн эрх
чөлөө ,нийгмийн хамгаалал ,худалдааны тэнцвэр ,улсын хэмжээн дэх эдийн засгийн өсөлт ,үндэсний
нийт бүтээгдэхүүн ,мөнгө санхүү ,ажил эрхлэлт ,инфляци гэх мэт тогтолцооны шинжтэй
томоохон үзэгдлийг судалдаг,
Зүйрлэж хэлбэл макро эдийн засаг нь ой , микро эдйин засаг нь ой доторх мод юм.
Судалгааны аргууд
1.Шинжилгээ / анализ/
Бүхэл бүтэн буюу цулыг тэдгээрийг бий болгосон бүрдүүлэгч хэсгүүдэд задалж хуваан эдгээр хэсэг тус
бүрийг судалдаг танин мэдэхүйн арга.
2.Синтез ба нэгтгэн дүгнэх арга
Энэ нь шинжилгээ хийх явцад авч үзсэн бүлэг хэсгүүдийг буцааж нэгтгэн дүгнэж , нэгэн бүхэл цул
болгоход тулгуурласан танин мэдэхүйн арга юм.
3.Индукцийн арга
Тодорхойгоос ерөнхий рүү хийгдэх оюуны дүгнэлтэнд суурилсан танин мэдэхүйн арга.
4.Дедукцийн арга
Энэ бол ерөнхийгөөс тодорхой руу хийгдэх оюуны дүгнэлтэд тулгуурласан танин мэдэхүйн арга.
5.Аналогийн буюу ижилтгэх , адилтгах , харьцуулж үзэн ,жишин зэрэгцүүлэх арга
Урьд өмнө нь танин мэдэгдсэн юмс үзэгдлийн буюу үйл явдлуудын шинжүүдийг мэдэгдэхгүй байгаа
юмс үзэгдэлд шилжүүдэх замаар танин мэдэх арга юм.
6.Шинжлэх ухааны хийсвэрлэлийн арга
Энэ аргыг мөн чанар нь судалгааны объектоос голыг нь ялган авч гол биш тохиолдлын , түр зуурын
байж , хүрч болзошгүй гэдгийг нь орхин , гээгдүүлэх , хэрэгсэхгүй анхаарч үзэхгүй байх гэх мэтээр
хийсвэрлэхэд оршдог.
7.Эдийн засгийн загвар
Эдийн засгийн загвар нь эдийн засгийн хувьсагчид хоорондын уялдаа холбооны тухай хялбарчилсан
төсөөлөл юм.
1990-ээд оны эхээр Монгол оронд эхэлсэн улс тєрийн єєрчлєлт шинэчлэлийн тэр vеэс ЕХ, Монгол Улсын хоорондын
харилцаа ихээхэн нааштайгаар хєгжиж эхэлсэн.
Монгол Улсаас ЕХ-нд суух Элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ 1990 онд барьсан ба ЕК-ын Бээжин дэх Тєлєєлєгчийн газрын
Тэргvvн 1991 онд Монгол Улсад суух элчин сайдаар томилогдсон. Европын Холбооны Бээжин дэх Тєлєєлєгчийн газар ЕХ-г
Монгол Улсад тєлєєлж, Монгол Улс Брюссель хотноо элчин сайдын яам ажиллуулж байна. 2006 онд ЕХ-ны Хамтын
ажиллагааны газрыг Улаанбаатар хотноо нээсэн.
ЕХ, Монгол Улсын хоорондын хамтын ажиллагаа Худалдаа, хамтын ажиллагааны хэлэлцээр хvчин тєгєлдєр болсон 1993
оноос эхэлсэн. Анх таван жилийн хугацаагаар байгуулагдаж байсан уг хэлэлцээр єнєєдєр ямар нэг яриа хэлэлцээгvйгээр
жил жилээр сунгагдан хvчин тєгєлдєр хэрэгжсээр байна. Талууд єєр хоорондоо экспортын тааламжтай нєхцлийг
харилцан бий болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хурдасгах чиглэлээр холбогдох арга хэмжээг судлах vvргийг
хvлээсэн. Мєн тvvнчлэн энэхvv хэлэлцээр нь хvний эрхийг хамгаалах тал дээр тууштай байх зарчмыг оруулж єгсєн.
Улаанбаатар, Брюссель хотноо Хамтарсан хорооны хуралдааныг єндєр дээд тvвшинд зохион байгуулж байхаар харилцан
тохиролцсон ба тvvнээс хойш хуралдааныг тогтмол зохион байгуулж ирлээ.
ЕХ, Монгол Улсын хоорондын харилцаа сvvлийн жилvvдэд ихээхэн бэхжиж, цаашид ч улам эрчимтэй хєгжих чиг хандлага
тавигдаж байна. ЕХ єргєжин тэлсэн явдал vvнд чухал нєлєє vзvvлсэн. ЕХ-нд шинээр элссэн хэд хэдэн гишvvн орнууд,
тvvнчлэн ЕХ-д нэгдэх хvсэлтээ гаргаад байгаа зарим улс гvрнvvд Монгол Улстай уламжлалт ойр дотно харилцаатай,
Улаанбаатар хотод байнгын тєлєєлєлтэй байдаг. Одоогийн байдлаар ЕХ-ны гишvvн таван улсын элчин сайдын яам
Улаанбаатар хотноо vйл ажиллагаа явуулж байна. Тvvнээс гадна Нидерланд болон Польш улсын элчин сайдын яамны
тєлєєлєл Монголд байдаг. ЕХ-ны есєн улсад Монгол Улсын элчин сайдын яам vйл ажиллагаагаа явуулдаг. Монгол Улс
ЕСБХБ-ны (Европын Сэргээн Босголт Хєгжлийн Банк) зээлжих эрх бvхий орон болж, 2006 онд Улаанбаатар хотноо ЕСБХБны Суурин тєлєєлєгчийн газар нээгдсэн нь Европ, Монголын хамтын ажиллагааг улам бvр нэмэгдvvлж байна.
ЕХ, Монгол Улсын харилцаанд тэмдэглэгдэх нэг чухал vйл явдал бол Ази-Европын Чуулга Уулзалтын (ASЕМ) vйл явцад
Монгол Улс нэгдэх талаархи шийдвэрийг 2006 онд гаргасан явдал юм. ASЕМ дахь оролцоо нь Монгол Улсыг Ази-Европын
улс тєр, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хvрээнд нэгтгэж, улмаар бидний харилцаа улам бvр хєгжин бэхжих болно.
Аристотель
(vндэслэгч)
Аристотель Economy (эдийн засгийн шинжлэх ухаан)-д анх нэр хайрласан юм. Тэр нийгмийншударга ёсны
тєлєє тэмцэх эрмэлзлэлийн vрийг суулгажээ.
Эртний vе єнєє цагт ч шинэ хэвээр байгаа мэт.
"Сайн vйлс бvхэн хил хязгааргvй байх ёстой."
Аристотель
Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь тїїний сургаалийн голцєм байгаагїй болой. Зарим нь тїїний бичсэн
гэгдэх"Єрхийн аж ахуйн тухай" 3 боть ном vнэхээр тvvний бvтээлмєн эсэхэд эргэлздэг авай. Гэхдээ л тvvний
нєлєє болмаргаангvй их юм.Жозеф Шумпэтэр эдийн засгийн сэтгэлгээний эхлэлийг,vндэсийг тvvнтэй
холбож vздэг. Шотландын "гэгээрэгчид",ялангуяа Адам Смитыг Аристотелигvйгээр тєсєєлєхєд
нэнбэрх.Аристотели "эдийн засаг"-т нэр єгсєн (ойкономиа) бєгєєд угшинжлэх ухааныг єєрийн гэсэн зарчим,
судлагдахуунтайболгоход их vvрэг гvйцэтгэжээ. Тэр эдийн засгийгнийгэмийн, ер нь ёс суртахууны шинжлэх
ухаан гэж vзэжбайж. Тvvний сургаальд Хомо политикус нь Хомоэкономикустэй зєрчилддєггvй юм.Тэр хэт
туйлширалгїй, ёс суртахуунд vндэслэсэн, улс тєр ба шинжлэх ухааны чанадад орших, тиймэдийн засгийг
хайх ерєнхий чиглэлийг тавиж єгсєн юм.Сократ болон Платон нарийн адилаар "сонгодог гvн ухаан"-ий эх
vvслийг vндэслэсэн Аристотелинь манай эриний ємнєх 384 онд Тхракиэнд тєрж, 322 онд Чалкис арал дээр нас
баржээ. 17 тойдооПлатоны академид элсэн оржээ.Тэр Македоны Александрын хvмvvжvvлэгч багш байх
vедээ практик- улс тєрийн асуудлаар нилээнсонирхон оролдож байсан гэдэг. Хожим тэр єєрийн сургуулийг
vндэслэсэн юм. Тэр єєрийнфилосифио Платоныхтой сєргєлдvvлэх, тїїнийг шvvмжилэх замаар хєгжvvлжээ.
Тїїнийдавтагдашгvй євєрмєц сэтгэх арга, онолын гаргалгаанууд, философийн бvтээлvvд нь: логик-учирзїйн,
ёс зїйн, байгалийн шинжлэх ухааны талаархи гар бичмэлvvдэд vлдэж хоцорчээ."Ёс зvй", "Улс тєр", "Эдийн
засаг" ууд нь хамтдаа "практик философи" болно. Эдгээр нь ямагт"сайн сайхан амьдрал", хїний аз жаргал,
хамтsн амьдралын хамгийн сайн зохион байгуулалт,тєлєвлєлтийн тєлєє байх болно.Ингэж тэр 18 -р зуун
хvртэл бараг єєрчилєгдєлгїй "амьдарсан" онолоо vндэслэсэн юм. Адам Смит,Аристотелийн уламжлал,
тvvний vзэл санааны дагуу, єєрийн "Yндэстнvvдийн баялаг" зохиолдоо,
"Улс тєрийн эдийн засаг бол тєрийн тэргvvн, хууль тогтоогчдын шинжлэх ухааны хэрэглvvр/зэвсэг/ юм
гэж vзэж байв“.
Энэ уламжлалын дагуу бол эдийн засаг нь нилээн чухал vvрэгтэй. Гэхдээ онцгой чухал ч юм уу,эсвэл хамгийн гол
шийдвэрлэх vvргийг гvйцэтгэхгvй. Ер эдийн засгийн шинжлэх ухаан болхамтын амьдралыг бий болгоход хувь нэмрээ
оруулж буй нэгэн vйлчлэх чиг vvргээс єєр юу ч биш.Их ч vгvй бага ч vгvй ердєє ийм л vvрэгтэй.Тvvний энэ санаа одоо
ч "амид" хэвээр. Жишээ нь:капитализмыг шvvмжлэгч Америкын эрдэмтэнАмтай Этзиони шиг "ёс суртахуунтай, тэгш
эрхтэй шинэ эдийн засгийг", хvмvvнлэг "сайннийгэм"- ийг байгуулахаар зорьж /шаардаж/ буй нь Аристотелийн санаа
орчин vед дахин сэргэжбайгаагийн нэг хэлбэр юм.Тэр эдийн засгийн онолын сэтгэлгээний тvvхэнд "єрхийн аж ахуй"
хэмээх 3боть номоороо ороогvй юм. Харин эдгээр номууд нь бvхий л vеийнонолуудын урьдач нєхцєл, суурь нь болж
байв. Эхний ботиндоо тэр єрх гэрдоторхи тэргvvлэх ёсны тухай: эхнэр нєхрийн, эзэн ба боолын, эцэгхvvхдvvдийн
хоорон дахь харьцааны тухай бичжээ.Хоёрдугаар ботио Александр Макэдонскийн даалгавраар бичсэн байжболох юм.
Тэр пэрс болон гэрэгийн тvvхэнд тєр, засгийн удирдагчид ньзаль хэрэглэж хээл хахуулийн замаар тvрийвчээ
тvнтийлгэсэн 70 аргийгбичжээ.3 дахь боть нь эдийн засагтай холбоогvй шахуу буюу "гэр бvл болон эрчvvдийн хууль"
ийн талаарбайв.Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд оруулсан тvvний хувь нэмэр нь огт єєр "газар" байх нь
цєєнгvй.Тухайлбал Шумпэтэрийн бvтээл, судалгааний гол суурь нь болсон Аристотелын мєнгєний онол
нь"Никомахийн ёс суртахуун" гэдэг номынх нь ёс суртахуун, тэгш эрхийн талаархи бvлэгт нь байхжишээтэй.Мєнгєний
vvргийг тэр орчин vеийн эдийн засгийн шинжлэх ухааныхтай тєстэй байдлаартодорхойлж байжээ.
Мєнгє
-хvний хэрэгцээний болон эд зvйлсийн єртгийн хэмжvvр,-єртгийг солилцох, дамжуулах хэрэгсэл,-мєнгє бол зээл. хувь
хvн одоо хэрэглэх шаардлагагvй бол ирээдvйд хэрэглэх зорилгоор "хойштавиж" болдог /хадгалах vvрэг/.Энэ бvхний
хажуугаар тэр мєнгєний социал чиг vvргийг нь мартаагvй юм. "мєнгє байгаагvй болхvмvvсийн хамтын амьдрал ч,
солилцоо ч байхгvй байх байсан."Хойч vеийнхэндээ vлдээсэн тvvний эдийн засгийн сэтгэлгээний єв нь зєвхєн
"Никомахийн ёссуртахуун" аас гадна улс тєрийнх нь бvтээлд vлдсэн юм. Юуны ємнє тvvний улс тєрийн шатлал ньихэд
учир утгатай."...Улсын жижиг нэгжvvд /баг, сум, дvvрэг гэдэг шиг/ нь хvмvvсийн нэгдлийн, хамтийн амьдралыннэгэн
тусгай хэлбэр юм. Улс тєрийн амьдрал vvнээс л эхэлдэг. Бvх жижиг нэгжvvд нь сайн сайхнытусийн тулд л нэгддэг.
Жижиг нэгдэл бvр илvv"сайн" -ий зvг тэмvvлэх бєгєєд ингэж явсаар, бvхсайнуудаас хамгийн дээд зэрэгт байх нэгэн
сайны зvг тэмvvлсээр нэгэн хvчирхэг, мєн бусад бvхдоод шатний дэд нэгдэлvvд тvvнд харяалагддаг, тийм нэгдэлийг
бvрдvvлдэг. Vvнийг бид Улс,буюу тєрийн нэгдэл гэж нэрлэдэг...".
Тэр Полис (хот улсууд)-ийг хамгийн гол, хамгийн дээд шатний нэгдэл гэж vздэг байв. Бусад ньтvvний хvрээнд багтах
бєгєєд поли нь ноёлох, бусдийг эрхшээх хvчтэй.Орчин vеийнхээр хэлбэл :Аристотели Улс тєрийн шатлалын талаар
"бvхний тєлєє vvрэх улсынхариуцлага" дээр хvрээд цааш ахилгvй зогсжээ. Тvvнээс ємнє Платон, тvvнээс хойш Гэгэль,
КарлМаркс нарын туйлшрагчдын адил (Карл Поппэрийн тодорхойлсноор буруу хуулагчид) тєрийндарангуйллын
тухай санаа гаргаагvй юм.Улс тєрийн болон эдийн засгийн онолын эхлэл, vvслийн vед Аристотель ёс суртахуунд
тvшиглэсэнулс тєрийн эдийн засгийн тухай санааг бий болгожээ. Поли (хот улс) нуудийн тєв нь чєлєєт зах,зээл
худалдааны талбай буюу агора байлаа.Тэнд хvмvvс єєрсдийн эдийн засгийн сонирхолыг солилцож, харилцан
ярилцдаг байжээ. Зорилгоболон зорилтын пирамидэд (шаталсан тогтолцоонд)улс тєрийн эдийн засагт оршино.
Эдийн засгийн үйл ажиллагаа нь үйлдвэрлэл , хуваарилалт ,арилжаа , хэрэглээ гэсэн орчил бүхий хөдөлгөөн
юм.Зах зээл дээр эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцогсдын шийдвэрлэх үндсэн асуудал байдаг.Үүнд:
Юуг ямар хэмжээгээр үйлдвэрлэх ? Эдийн засаг дахь нөөц ямар байгаа , ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэвэл
нөөц хүрэлцээтэй вэ гэх мэт асуудлууд хамаарна.
Яаж үйлдвэрлэх вэ? Шинжлэх ухаан техник технологийн дэвшил , түүнийг хэр ашиглахтай холбоотой
асуудлууд байдаг бөгөөд тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг өөртөө тусгаж байдаг.
Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ? Бүтээглэхүүний хуваарилалт болон үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг хэчнээн
хүн, ямар хүмүүс авах вэ зэрэг асуудлыг тусгасан байдаг.
Мэдээж зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд оролцож буй хэн ч бусдаас ялгарах бараа бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж нийгмийн тодорхой хэсгийг хамрах хүмүүст хүртээмжтэй сэтгэл ханамж өгч чадахуйц байх
хэрэгтэй .Ингэж байж зах зээл хэмээх харгис орчинд хөл дээрээ тогтож чадах болно.
Улс орон бүр өөрийн онцлогоос хамаарч зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоотой байдаг. Эдийн засгийн
тогтолцоо гэдэг нь тодорхой бүс нутгийн хүрээнд үйлдвэрлэл , орлого , хэрэглээтэй холбогдсон шийдвэр
гаргаж , түүнийгээ хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа , арга хэрэгслийн нийлбэр цогц юм.Эдийн засгийн
тогтолцооны зорилго нь нийгмийн хэрэгцээг хангах явдал юм.
Эдийн засагт дараах тогтолцоонууд байдаг :
Уламжлалт эдийн засгийн тогтолцоо: Энэ нь эдийн засгийн үндсэн асуудлууд
уламжлагдаж ирсэн аргуудаараа шийдвэрлэгддэг бөгөөд цөөн тооны бараа
бүтээгдэхүүн хэдэн арван жилээр үйлдвэрлэгддэг. Энэ нь өөрсдийнхөө хэрэгцээг
хангахаас хэтэрдэггүй бөгөөд өрсөлдөөн гэж байдаггүй .
Захиран тушаах эдийн засгийн тогтолцоо буюу төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн
засаг: Энэ нь ерөнхийдөө эдийн засгийн бүхий л асуудлыг төрийн зүгээс хянан
шийдвэрлэдэг бөгөөд хаана ямар барааг хэдий хэмжээгээр үйлдвэрлэхийг шийдэж
өгдөг.Ингэснээр хүмүүсийн ажиллах сонирхол идэвхийг бууруулдаг бөгөөд өрсөлдөөн
гэж байхгүй. Хүмүүсийг бэлэнчлэх сэтгэлгээнд сургадаг зэрэг муу талтай.
Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо: Энэ нь зах зээлийн арга хэлбэрийг илүү
ашигладаг тогтолцоо бөгөөд хувийн өмч болон үйдвэрлэлийн хэрэгслийг хувь хүн
болон пүүсийн харъяанд эзэмшүүлэх боломжтой болохоор ажиллах сонирхол
өрсөлдөөнийг бий болгодог.Тийм учраас энэ тогтолцооны хамгийн гол онцлог нь
өрсөлдөөн их байдагтай холбоотой.Мэдээж өрсөлдөөн нь үйлдвэрлэлийн чанар үнэ
зэрэгт сайнаар нөлөөлдөг бөгөөд бараа бүтээгдэхүүний үнэ зөвхөн эрэлт
нийлүүлэлтээр тодорхойлогдоно.Өөрөөр хэлбэл зах зээдийн эдийн засгийн тогтолцоо
нь хэрэглэгчийн бие даасан байдал , үнэ бүрдэх чөлөөт тогтолцоо , эрэлт
нийлүүлэлтийн хууль үйлчилдэг чөлөөт өрсөлдөөнд үндэслэсэн эдийн засгийн
тогтолцоо гэж хэлж болно.
Төрийн оролцоо ба нөлөөлөл байхгүй эдийн засгийн чөлөөт буюу цэвэр зах зээл
гэж нэрлэдэг. Хувь хүмүүс өөрийн хувийн сонирхлыг эрхэмлэж, бусад хүмүүс
нийгэмтэй харилцдаг. Харин хүмүүсийн сонирхолд тулгуурласан зах зээлийн эдийн
засаг нь тэдгээрийг хооронд нь харилцан тохиролцох хэлбэрээр зохион байгуулах
чадвартай юм. Зах зээлийн эдийн засгийн энэ чадварыг анх Английн эрдэмтэн
Адам Смит ажиглаж “үл үзэгдэх гар /нууц гар/”-ын зохицуулалтын зарчмыг
томъёолсон.
Цэвэр өрсөлдөөний буюу чөлөөт өрсөлдөөний нөхцөлд тодорхой нэг үйлдвэрлэгч
нь өөрөө амьдрах, бусдаас илүү ашиг олох хувийн сонирхолдоо хөтлөгдөн бусдаас
сайн чанартай, бусдаас хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн үйлчилгээг үйлдвэрлэхийн төлөө
хичээдэг. Түүний энэ үйлдэл нь хүмүүсийг хамгийн сайн чанартай, хямд үнэтэй
бараа бүтээгдэхүүнээр хангах үйл явц болдог. Энэ нь зах зээлийн эдийн засгийн
давуу бөгөөд удаан хугацаанд оршин тогтнох чадвартай байгаа юм.Гэхдээ энэ давуу
тал нь цэвэр өрсөлдөөний зах зээлд л хамаардаг.
Нөөцийн ховордмол байдал.
 Нөөцийг хязгаарлагдмал ба ховордмол гэж авч үздэг.
“Эдийн засгийн нөөц гэдэгт юуг авч үзэх хэрэгтэй вэ?
 Ерөнхийд нь бид бараа, үйлчилгээний үлдвэрлэлд
ашиглагдаж байгаа байгалийн болон хүний бий
болгосон бүх нөөцийг хэлж байгаа юм. Энэ бүхэн нь
үйлдвэрийн болон хөдөө аж ахуйн барилга, аж
үйлдвэрийн барааны хийгээд хөдөө аж ахуйн
бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд ашиглагддаг янз бүрийн
тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл, машинн тээвэр
болон холбооны төрөл бүрийн хэрэгсэл, хөдөлмөрийн
олон төрөл зүйл, газар, бүх төрлийн ашигт малтмалыг
багтааж байдаг болно.
КАПИТАЛ: Капитал гэж юу вэ? “Капитал” буюу “хөрөнгө оруулалтын нөөц” гэдэг
ойлголт үйлдвэрлэгдсэн бүх үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл, өөрөөр хэлбэл бараа,
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлдвэрлэх, түүнийг эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэхэд
ашиглагддаг бүх төрлийн багаж зэвсэг, машин тоног төхөөрөмж, үйлдвэр,
агуулах, тээврийн хэрэгсэл, борлуулах сүлжээ. хамардаг.
ХӨДӨЛМӨР: Хөдөлмөр гэдэг бол эдийн засагчдын бараа, үйлчилгээний
үйлдвэрлэлд ашиглагддаг хүний биеийн болон оюуны бүхий л чадварыг багтаан
хэрэглэдэг өргөн агуулагтай томъёолол юм.
ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ХУДАЛДАА ЭРХЛЭХ ЧАДВАР: Үйлдвэрлэл, худалдаа эрхлэх чадвар
буюу энгийнээр овсгоо самбаа гэж нэрлэгддэг хүний онцгой нөөц.
Харьцангүй ховор нөөц. Бүх эдийн засгийн нөөц буюу үйлдвэрлэлийн хүчин
зүйлсийн нэг нийтлэг үндэс шинж нь эдгээр нөөц ховор, эсхүл хягаарлагдмал
хэмжээтэй байдаг явдал юм. Манай сансарын хөлөг болох Эх дэлхий маань
таваар, үйлчилгээний үйлдвэрлэлд ашиглаж болох цөөхөн тооны хязгааралгдмал
нөөц агуулж байдаг. Тариалангийн газар, ашигт малтмал, үндсэн тоног
төхөөрөмж, ажиллах хүч энэ бүхэн тодорхой хэмжээтэй, хягаарлагдмал байдал
үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг, бүтээгдэхүүний хэмжээг шаардлагатай
хэмжээгээр хязгаарлахад хүргэдэг.
Хязгааргүй хэрэгцээ
Хүний хүсэл мөрөөдөл, хэрэгцээ шаардлага хязгааргүй. Хооллож, хувцаслах, орон
гэртэй байх наад захын (анхдагч) хэрэгцээнээс авахуулаад сурч боловсрох,
ажиллаж хөдөлмөрлөх, аялаж зугаалах гэх мэт (хоёрдогч) олон янзын хэрэгцээ,
шаардлага тулгарна. Энэ бүхнийг эдийн засгийн ухаанд ХЭРЭГЦЭЭ гэж нэрлэдэг.
Өөрөөр хэлбэл, хүний хангагдаж биелээгүй хүсэл мөрөөдлийг ХЭРЭГЦЭЭ гэж
үздэг байна.
ХЭРЭГЦЭЭ:
1. Хүч хөдөлмөр зарцуулахгүйгээр БАЙГАЛЬ-аас аяндаа хүртдэг (агаар, ус гэх мэт)
хэрэгцээ.
2. Хүч хөдөлмөр зарцуулж, бүтээж туурвиж буй (хоол унд, хувцас хунар, гэр орон,
унаа тэрэг, дасгал хөдөлгөөн, оюуны баялаг зэрэг) хэрэгцээ.
Хэрэгцээ бол олон янз, бас тасралтгүй өсөн нэмэгдэж байдаг,
түүнчлэн хэрэглэгдэж байгаа байдлаар нь 2 ангилдаг.
Үүнд:
1. Материаллаг (ус, агаар, хоол тэжээл зэрэг физиологийн
хэрэгцээ, түүнчлэн хувцас хунар, орон байр, унаа тэрэг гэхчлэн
ахуйн хэрэглээний зүйлс, багаж зэвсэг, техник, тоног төхөөрөмж,
ном сонин гэх мэт) болон
2. Оюун санааны хэрэгцээ (боловсрол мэдлэг, музей театр, дуу
хуур зэрэг) гэж ангилна.
Эдийн засгийн бүх үйл ажиллагааны эцсийн зорилго буюу зорилт нь
эдгээр олон төрлийн материаллаг ба оуюн санааны хэрэгцээг
хангах эрмэлзэлд оршдог.
Хувийн хэрэгцээ нь тухайн хувь хүний болон гэр бүлийн хэрэгцээнээс бүрдэнэ.
Тухайлбал, хоол хүнс, хувцас хунар, гэр орон, оюун санаа, соёлын үнэт зүйлс,
боловсрол, эрүүл мэнд, хүний эрх чөлөө зэрэг хувь хүнд эн тэргүүнээ шаардлагатай
бүх зүйл хувийн хэрэгцээ билээ.
Бүлгийн хэрэгцээ гэдэг бол, ашиг сонирхлоороо нэгдсэн бүлэг хүмүүсийн нийтлэг
хэрэгцээ, тухайлахад, хамт олноороо ажиллах, аж төрөхөд шаардагдах нөхцлийг
бүрдүүлэх явдал юм.
Нийгмийн хэрэгцээнд нийгмийн гишүүдийн нийтлэг ашиг сонирхлыг хангах (улс
орноо батлан хамгаалах, хууль, дэг журмыг сахиулах, нийгэм-эдийн засгийн
салбаруудыг хөгжүүлэх, соёл, уламлжалаа хадгалах, байгаль орчны тэнцвэрт
байдлыг хадгалах зэрэг) хэрэгцээ орно.
Хэрэгцээ үүсэн буй болох, өөрчлөгдөн хөгжих, хангагдах байдлаараа дараах
онцлогтой:
Хэрэгцээ нэмэгдэх тусам түүний өсөлт, өөрчлөгдөх явц төдий чинээ хурдасдаг
(Жишээлбэл, телевизор, гар утас, компьютер гэх мэт).
Хэрэгцээ нь нийгэм хөгжиж, хүний танин мэдэхүй, боловсрол, соёлын түвшин
дээшлэхийн хэрээр шинэ шинэ хэрэгцээ бий болж байдаг хязгааргүй зүйл.
Хүмүүсийн орлого болон хэрэгцээний өөрчлөлт, бүтэц хоорондоо шууд хамааралтай.
Хэрэгцээ нь эдийн засаг, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны хөдөлгөгч хүч болдог.
Өөрөөр хэлбэл, хүмүүс хэрэгцээгээ хангахын тулд үйлдвэрлэл явуулж, нөөц
баялгийг бүтээн буй болгож байдаг байна.
Капиталист эдийн засгийн зохицуулалтын
үндсэн механизм нь зах зээлийн систем буюу үнэ
бүрдэх систем юм.Худалдагч худалдан авагчдийн
гаргаж байгаа шийдвэрүүд зах зээлийн систетээр
дамжин хэрэгждэг. Зах зээлийг эрэлтийг бий
болгогчид буюу худалдагчд болон бараа
үйлчилгээг нийлүүлэгчид буюу худалдагчдыг
хооронд нь холбох механизм буюу хэрэглүүр гэж
тодорхойлж болох юм.
Сонгогдоогүй боломжийн зардал
 Авлагын хувьд хэрэглэгчдээс цаг тухайд нь
цуглуулж чадсан бол энэ мөнгө хэдий хэрийн ашиг
авчрах байсан бэ? гэдгийг тооцдог.Компаний
удирдлага авлагын хэлбэрээр байгаа хөрөнгөөс олж
болох байсан ашгийн хэмжээгээр /нэмэгдэл
зардал/ алдагдал хүлээдэг.
Хувийн сонирхол
 Хувийн сонирхлйн сэдэц нь эдийн засгийн үйл
ажиллагааг тодорхой чиглэл журамтай олгох
бөгөөд тийм сонирхолгүйгээр эдийн засаг хэт эмх
замбраагүй байдалд орох нь тэдээж юм.Эдийн
засгийн хувийн сонирхлыг сахихыг хувиа хичээх
үзэлтэй хутгаж болохгүй.
Зах зээлийн орчил эргэлт
Эдийн засаг дөрвөн өөр төрлийн оролцогчдоос
бүрддэг :
 Хэрэглэгчид
 Аж ахуй эрхлэгчид
 Засгийн газар
 Гадаадынхан