Fleksja polska.
Download
Report
Transcript Fleksja polska.
5.
Wiedza o języku
Studia Podyplomowe
„Polski Język Migowy”
2014-2016
Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [email protected]
Konsultacje (pok. 1): śr 14.00-15.00,
sob (w dniach zjazdów)
Strona przedmiotu — szukaj pod:
http://www.mswidz.republika.pl/
Program
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Co to jest język naturalny?
Aparat pojęciowy analizy tekstu.
Poziomy struktury tekstu.
Podstawy morfologii.
Fleksja polska.
Elementarz składni.
Derywacja i gniazda słowotwórcze.
Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia.
Komunikacja językowa.
Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków.
Inne.
Wykład 5: Fleksja polska.
Co to jest fleksja?
•
•
Słownik nie jest zbiorem słów wypisanych z tekstu.
Słowa są upakowane w leksemy (= hasła
słownikowe). Dotyczy to przytłaczającej większości
JN w świecie.
Intuicja szkolna: fleksja = odmiana wyrazów...
Intuicja techniczna (np. cudzoziemca):
•
biorę hasło ze słownika;
•
żeby użyć tego hasła w tekście, zwykle muszę je
„zmienić” („odmienić”)...
•
hasło (= leksem): zbiór słów (= form wyrazowych)
–4
Co to jest fleksja?
Są leksemy nieodmienne:
A, BYLEBY, DOKĄD, GDY, PONIEWAŻ, POD,
PSIAKREW, SKĄDKOLWIEK, ZAMIAST,...
A następujące leksemy:
EMU, OD, MUZEUM, STEREO, SUPER ???
A w PJM?
–5
Co to jest fleksja?
STUDENT = {student, studenta, studentowi,...,
studenci, studentów,..., studentach,...}
CZYTAĆ== {czytałem, czytałam, czytałom,
czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,...,
czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...}
DYSKRETNY == {dyskretny, dyskretna, dyskretne,
dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego,
dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,...,
dyskretni, dyskretne, dyskretnych,
dyskretnym,..., dyskretniejszy,...,
najdyskretniejszy,...}
–6
Co to jest fleksja?
Leksem to zwykle zbiór bardzo liczny:
STUDENT: 16 elementów
CZYTAĆ: 99 elementów
DYSKRETNY: 75 elementów
Tak naprawdę: jeszcze więcej...
A jak jest w PJM?
–7
Co to jest fleksja?
Konieczne jakieś uporządkowanie:
•
•
zbioru leksemów,
zbioru form wyrazowych w ramach leksemu.
Zajmują się tym dwie fleksje...
–8
Dwa poziomy fleksji
Fleksja jako fragment opisu gramatycznego:
• fleksja głębinowa: opis struktury leksemu(= szkolny
rozbiór gramatyczny);
• fleksja powierzchniowa: opis budowy form
wyrazowych i klasyfikacja leksemów na wzorce
odmiany (= szkolne „tematy”, „końcówki” i „wymiany
głoskowe”).
–9
Fleksja głębinowa
Opozycje fleksyjne to kategorie gramatyczne:
•
•
•
•
•
•
•
przypadek
rodzaj
liczba
osoba
czas
tryb
......
Czy są takie kategorie w PJM?
–10
Fleksja głębinowa
Jaki mamy pożytek z fleksji?
•
•
•
•
Semantyczny:
Chłopiec śpi. : Chłopcy śpią.
Śpię. : Śpisz. : Śpi.
Mży. : Mżyło. : Będzie mżyło.
............................
–11
Fleksja głębinowa
Składniowy:
• Ten chłopiec śpi. : Ci chłopcy śpią.
• Ten chłopiec śpi. : Ta dziewczyna śpi. : To widmo śpi.
• bez mamy : o mamie : za mamę
Semantyczno-składniowy:
• Mama zabiła gęś. : Mamę zabiła gęś. : Zabił gęś
mamą.
• Pięć mam płacze. : Kuzynka mamy płacze.
–12
Kategorie gramatyczne (= fleksyjne)
• Kategorie fleksyjne: opozycje w zbiorze form
wyrazowych w poprzek leksemu. Zwykle – dla
wszystkich leksemów (= są seryjne).
• Wartości kategorii fleksyjnych: człony takich opozycji.
Przypadek, Osoba, Czas
ale:
mianownik, trzecia, przyszły
Język fleksyjny: taki, w którym fleksja służy składni.
A PJM?
–13
Części mowy
W szkole – klasy wyrazów: rzeczowniki, czasowniki,
przymiotniki, zaimki, przyimki,...
Klasyfikacja szkolna: na jakiej podstawie?
Problemy:
kupować – czasownik. A kupowanie?
krótki – przymiotnik. A krótkość? A kupujący?
szkoła – rzeczownik. A coś? A kupno? A szczerość?
–14
Części mowy
Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich Zygmunta
Saloniego
Mamy leksem LX. Pytamy kolejno:
(1) czy jest odmienny;
(2) czy odmienia się przez przypadek;
(3) czy odmienia się przez osobę;
(4) czy odmienia się przez rodzaj;
(5) czy odmienia się przez liczbę;
(6) czy jest samodzielny składniowo;
(7) czy pełni funkcję łączącą;
(8) czy ma rząd.
–15
Części mowy
–16
Części mowy
RZECZowniki
PRZYMiotniki
LICZebniki
CZASowniki
CZAS NIEWL — czasowniki niewłaściwe
PART-PRZYS — partykuło-przysłówki
SPOJ — spójniki
PRZYIMki
WYKrzykniki
–17
Części mowy
Czy są części mowy w PJM?
–18
Paradygmat
Sposób podania (= zapisania) leksemu: tabela.
Tabela ma tyle wymiarów, ile kategorii gramatycznych
ma dany leksem (= przez ile rzeczy się odmienia).
Taka tabela to paradygmat.
–19
Paradygmat
JEŚĆ
Form y finityw ne:
[1]
O s o b o w e:
T R Y B:
[1a] o z n a j m u j ą c y
[2]
C Z A S:
[2a] t e r a ź n i e j s z y
[3]
OSOBA
[4]
[3a]
[3b]
[3c]
L I C Z B A:
[4a] pojedyncza
1os
jem
2os
jesz
3os
je
[4b] m noga
jem y
jecie
jedzą
[2b] p r z e s z ł y
[3]
O S O B A:
[4]
L I C Z B A:
[5]
[4a] pojedyncza
R O D Z A J:
[4b] m noga
[3a] 1os
[5a] m
[5b] ż
[5c] n
jadłem
-m ... jadł
jadłam
-m ... jadła
jadłom
-m ... jadło
[5d] m os
jadłeś
-ś ... jadł
jadłaś
-ś ... jadła
jadłoś
-ś ... jadło
[5d] m os
jadł
jadła
jadło
[5d] m os
[5e] nm os
[5e] nm os
jedliśm y
-śm y ... jedli
jadłyśm y
śm y ... jadły
[3b] 2os
[5a] m
[5b] ż
[5c] n
[5e] nm os
jedliście
-ście ... jedli
jadłyście
-ście ... jadły
[3c] 3os
[5a] m
[5b] ż
[5c] n
jedli
jadły
–20
[2 c] p r z y s z ł y
Paradygmat
[3 ]
O S O B A:
[4 ]
L I C Z B A:
[5 ]
R O D Z A J:
[4 a ] p o je d yn cza
[4 b ] m n o g a
[3 a ] 1 o s
[5 a ] m
[5 b ] ż
[5 c] n
b ę d ę ... je ś ć
je ś ć ... b ę d ę
b ę d ę ... ja d ł
ja d ł ... b ę d ę
b e d ę ... ja d ła
ja d ła ... b e d ę
b ę d ę ... ja d ło
ja d ło ... b ę d ę
b ę d zie m y ... je ś ć
je ś ć ... b e d zie m y
[5 d ] m o s
b ę d zie m y ... je d li
je d li ... b ę d zie m y
[5 e ] n m o s
b ę d zie m y ... ja d ły
ja d ły ... b ę d zie m y
b ę d zie s z ... je ś ć
je ś ć ... b ę d zie s z
b ę d zie s z ... ja d ł
ja d ł ... b ę d zie s z
b e d zie s z ... ja d ła
ja d ła ... b e d zie s z
b ę d zie s z ... ja d ło
ja d ło ... b ę d zie s z
b ę d zie c ie ... je ś ć
je ś ć ... b ę d zie c ie
[5 d ] m o s
b ę d zie c ie ... je d li
je d li ... b ę d zie c ie
[5 e ] n m o s
b ę d zie c ie ... ja d ły
ja d ły ... b ę d zie c ie
b ę d zie ... je ś ć
je ś ć ... b ę d zie
b ę d zie ... ja d ł
ja d ł ... b ę d zie
b ę d zie ... ja d ła
ja d ła ... b ę d zie
b ę d zie ... ja d ło
ja d ło ... b ę d zie
b ę d ą ... je ś ć
je ś ć ... b ę d ą
[5 d ] m o s
[3 b ] 2 o s
[5 a ] m
[5 b ] ż
[5 c] n
[3 c] 3 o s
[5 a ] m
[5 b ] ż
[5 c] n
[5 e ] n m o s
b ę d ą ... je d li
je d li ... b ę d ą
b ę d ą ... ja d ły
ja d ły ... b ę d ą
[1 b ] r o z k a z u j ą c y
[2 ]
O S O B A:
[3 ]
[3 a ] p o je d yn cza
[2 a ] 1 o s _ _ _ _ _ _
[2 b ] 2 o s je d z
[2 c] 3 o s n ie c h je
L I C Z B A:
[3 b ] m n o g a
je d zm y
je d zc ie
n ie c h je d zą
–21
Paradygmat
[1a] w a r u n k o w y
[2] O
S O B A:
[3] L
I C Z B A:
[4] R
O D Z A J:
[4a] pojedyncza
[4b] m noga
jadłbym
[5d] m os
bym ... jadł
byłbym ... jadł
jadł ... byłbym
bym ... był ... jadł
.................................................................
jedlibyśm y
byśm y ... jedli
bylibyśm y ... jedli
jedli ... bylibyśm y
byśm y ... byli ... jedli
[3a] 1os
[5a] m
N i e o s o b o w e:
Bezosobnik
[1] T
R Y B:
[1a] oznajm ujący
jedzono
[1b] warunkowy
jedzono by
by ... jedzono
Form y niefinityw ne:
Bezokolicznik
Im iesłów współczesny
Im iesłów uprzedni
jeść
jedząc
_________
–22
Czasowniki
• Czasowniki — klasa leksemów odmiennych nie
odmieniających się przez przypadek, ale
odmieniających się przez osobę.
CZYTAĆ JEŚĆ MIEĆ
• Czasowniki niewłaściwe — klasa leksemów
odmiennych nie odmieniających się przez przypadek
ani przez osobę.
DNIEĆ ŚWITAĆ2 WARTO
–23
Kategorie fleksyjne
–
–
–
–
–
osoba
liczba
rodzaj
tryb
czas
(tylko czasowniki)
(tylko czasowniki)
(tylko czasowniki)
–24
Osoba
Formy czasownikowe nieosobowe:
– bezokolicznik (jeść)
– bezosobnik (jedzono)
– imiesłów (jedząc).
Formy osobowe i bezosobnik to formy finitywne.
–25
Osoba
Funkcja semantyczna: lokalizacja przestrzenna treści
zdania
Osoba — relacja między nadawcą (N) i odbiorcą (O) a
zbiorem R obiektów odpowiadającym podmiotowimianownikowi:
– pierwsza: do zbioru R należy N.
– druga: do zbioru R należy O.
– trzecia: do zbioru R nie należy ani N, ani O.
–26
Osoba
Funkcja składniowa: uzgodnienie formy osobowej
czasownika z podmiotem-mianownikiem
Ja jadłbym to z chęcią. — * Ty jadłbym to z chęcią.
Wy jecie obiad. — * Oni jecie obiad.
Piotr będzie to jeść. — * Piotr będę to jeść.
A jak jest w PJM?
–27
Rodzaj
Zróżnicowanie rodzajowe wykazują niektóre formy
czasownikowe:
– formy czasu przeszłego (jadł — jadła — jadło),
– jeden z wariantów form czasu przyszłego
(będziemy jedli — będziemy jadły),
– formy trybu warunkowego (jadłbyś — jadłabyś —
jadłobyś).
–28
Rodzaj
[Funkcja semantyczna: informacja o płci N lub O (dla
1. i 2. osoby)].
Funkcja składniowa: uzgodnienie formy osobowej
czasownika z podmiotem-mianownikiem.
Chłopiec jadł. — *Chłopiec jadła.
Dziewczyny będą jadły. — *Dziewczyny będą jedli.
A jak jest w PJM?
–29
Czas
Tylko formy finitywne oznajmujące!
JEŚĆ
prze jadła
ter
je
przy będzie jeść
ZBIĆ
zbiłeś
______
zbijesz
TRZEBA
trzeba było
trzeba
trzeba będzie
–30
Czas
Funkcja semantyczna: lokalizacja treści zdania naosi
czasu – usytuowanie momentu odniesienia do
rzeczywistości (MR) względem momentu mówienia
(MM).
Przeszły:
Przyszły:
Teraźniejszy:
MR przed MM (= „przedtem”)
MR po MM (= „potem”)
MR = MM (= „równocześnie”)
–31
Czas
Zdania o wartości czasu teraźniejszego są
wieloznaczne.
Janek je z nami.
1. 'je w tej chwili' (znaczenie aktualne),
2. 'zwykł jeść' (znaczenie habitualne),
3. 'może jeść' (znaczenie potencjalne) lub
4. ‘w ogóle', 'zawsze' (znaczenie uniwersalne).
Ogólnie:
Teraźniejszy: MR = MM lub MR — nieistotny.
A jak jest w PJM?
–32
Rzeczowniki
• Rzeczowniki — klasa leksemów odmiennych,
odmieniających się przez przypadek, ale nie przez
rodzaj.
Czyli:
tradycyjne rzeczowniki i zaimki rzeczowne
KOT MATKA DOBRO PISANIE
JA ONA NIC
–33
Kategorie fleksyjne
–
liczba
– przypadek
–34
Liczba
pojedyncza
mnoga
dom
matki
jego
muzeum
idiotko
domy
matek
ich
muzeach
idiotki
–35
Liczba
Funkcja semantyczna: przeciwstawienie element :
zbiór elementów.
•
•
•
To dom. — To domy.
Jego widzieliście? — Ich widzieliście?
Opowiadano o muzeum. — Opowiadano o
muzeach.
Dotyczy rzeczowników policzalnych (DOM, MATKA,
MUZEUM, ale nie POWIETRZE, ZŁOŚĆ, MRÓZ), i to
w użyciach referencjalnych:
•
•
Pies pogryzł matkę. — użycie referencjalne
Pies jest ssakiem. — bez odniesienia
–36
Liczba
Defektywność co do liczby:
(a) singularia tantum i
(b) pluralia tantum.
Neutralizacja opozycji liczby:
Kupiłem nowe spodnie.
Nożyczki zawsze nam giną.
A jak jest w PJM?
–37
Przypadek
mianownik dom
dopełniacz domu
celownik
domowi
biernik
dom
narzędnik domem
miejscownikdomu
wołacz
domu
matki
matek
matkom
matki
matkami
matkach
matki
on
jego
jemu
jego
nim
nim
___
muzea
muzeów
muzeom
muzea
muzeami
muzeach
muzea
[Funkcja semantyczna: ???]
Funkcja składniowa: wartość narzucana przez kontekst
składniowy. Przypadek rządzony!!!
–38
Przypadek
mianownik:
______ stoi:
Dom stoi na wzgórzu.
niż _____:
Znałem mądrzejszych niż on.
dopełniacz:
strzec ______:
Strzegli muzeum.
do ______:
Idę do domu.
................................
biernik:
Jan ma ______:
Jan ma dom.
na _____:
napadał na matki
narzędnik:
być ________:
Była matką.
z ______:
Pokłóciłem się z nim.
...................................
–39
Przypadek
MATKA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] L I C Z B A:
[2a] pojedyncza
[1a] mianownik
matka
[1b] dopełniacz
matki
[1c] celownik
matce
[1d] biernik
matkę
[1e] narzędnik
matką
[1f] miejscownik matce
[1g] wołacz
matko
[2b] mnoga
matki
matek
matkom
matki
matki
matkach
matki
–40
Przypadek
A jak jest w PJM?
–41
Rodzaj
Rodzaj nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika.
Rzeczownik rządzi rodzajem czasownika, przymiotnika
i liczebnika. Wartość rodzaju przypiszemy
leksemowi.
Rozróżnimy 7 do 9 klas rodzajowych rzeczowników...
A jak jest w PJM?
–42
Fleksja powierzchniowa
Problem — wypełnienie klatek paradygmatu. Czyli:
- jak wyglądają formy wyrazowe danego leksemu;
- jak utworzyć daną formę na podstawie innej
formy?
•
•
–43
Typy form fleksyjnych:
formy syntetyczne
formy analityczne (w tym: aglutynacyjne).
–43
Fleksja powierzchniowa
Rozbiór: temat fleksyjny i część gramatyczna.
Część gramatyczna:
a. pojedynczy morfem — końcówka
b. sekwencja morfemów (końcówek)
c. osobne słowo (być może, wraz z a. lub b.).
–44
–44
Fleksja powierzchniowa
• Formy syntetyczne:
dziewczyny: dziewczyn- -y
chłopiec: chłopiec- -
najmłodszy: naj- -młod- -sz- -y
AGL czytałaś: czyta- -ł- -a- -ś
AGL czytali: czyta- -l- -i- -
• [Formy analityczne:
AGL (ty)ś ... czytała: -ś ... czyta- -ł- -a
AGL byśmy... czytały: by- -śmy.... czyta- -ł- -y
będę czytać: będ- -ę czyta- -ć
AGL czytało będzie: czyta- -ł- -o będzie- -]
–45
–45
Fleksja powierzchniowa
Problemy:
a. końcówki wspólnofunkcyjne i ich dystrybucja,
b. alternacje w tematach i ich dystrybucja,
c. wzorce odmiany (klasyfikacja leksemów).
Ad a.:
(mianownik liczby mnogiej)
-e (drwale, arbitraże, dworzanie, ciemnie, stolice,
kasze)
-y (starcy, robotnicy, brzuchy, stoły, dziewczyny, myszy)
-i (króliki, hetmani, podłogi, kości)
-owie (paziowie, widzowie, wrogowie, panowie)
-a (akta, pola, okna)
–46
–46
Fleksja powierzchniowa
•
•
•
•
•
–47
Ad b.:
(alternacje w temacie)
CZYTAĆ: czytam, czytasz,..., czytają,..., czytałem,...
WIEŹĆ: wiozę, wieziesz,..., wiozłem,..., wiózł,...,
wieźli,..., wieziono,...
ROBOTNIK: robotnik,..., robotnikiem, ..., robotnicy,...
SZKOŁA: szkoła,..., szkole,..., szkół,...
MAŁY: mały,..., mali,..., mniejszego, ...
–47
Fleksja powierzchniowa
Uwaga: w polszczyźnie odmieniaja się tematy! To się
nazywa morfonologia
droga: drog- + -a
drodze: 1. drog- => drodz-, 2. drodz- + -e
dróg: 1. drog- => dróg-, 2. dróg- + -
kupował: kupowa- + -ł
kupujesz: 1. kupowa- => kupuje-, 2. kupuje- + -sz
kupując: 1. kupowa- => kupuj-, 2. kupuj- + -ąc
ciąć: cią- + -ć
tnę: 1. cią- => tn-, 2. tn- + -ę
tnął: 1. cią- => tną-, 2. tną- + -ł
–48
–48
Fleksja powierzchniowa
Ad c.:
(wzorce odmiany)
Klasyfikacja fleksyjna leksemów — oparta na
regularnych odpowiedniościach typu a. i typu b.:
• generowanie tematów od tematów,
• dopasowywanie końcówek.
Systematyzacja fleksji polskiej — dzieło Jana
Tokarskiego.
–49
–49
Fleksja powierzchniowa
Czasowniki
1:
2:
3:
4:
5a:
5b:
5c:
6a:
6b:
–50
CZYTAĆ
UMIEĆ
SZALEĆ
KUPOWAĆ
CIĄGNĄĆ
SUNĄĆ
CHUDNĄĆ
MÓWIĆ
WARZYĆ
czytać, ~am, ~asz, ~ają, ~aj, ~ał, ~ali, ~ano
umieć, ~em, ~esz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
szaleć, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
kupować, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ował, ~owali, ~owano
ciągnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~nął, ~nęli, ~nięto
sunąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~ń, ~nął, ~nęli, ~nięto
chudnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~ł, ~li, ~nięto
mówić, ~ię, ~isz, ~ią, ~, ~ił, ~ili, ~iono
warzyć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~, ~ył, ~yli, ~ono
–50
Fleksja powierzchniowa
7a:
7b:
8a:
8b:
9:
10a:
10b:
10c:
11:
–51
MYŚLEĆ myśleć, ~ę, ~isz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano
SŁYSZEĆ słyszeć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano
PISYWAĆ pisywać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ywał, ~ywali, ~ywano
OPUKIWAĆ opukiwać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano
PISAĆ
pisać, ~ę, ~esz, ~ą, ~, ~ał, ~ali, ~ano
ŻYĆ
żyć, ~ję, ~jesz, ~ją, ~j, ~ł, ~li, ~to
GRZAĆ
grzać, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
DĄĆ
dąć, ~mę, ~miesz, ~mą, ~mij, ~ął, ~ęli, ~ęto
NIEŚĆ
nieść, ~ę, ~iesz, ~ą, ~, ~ł, ~li, ~iono
–51
Fleksja powierzchniowa
7a:
7b:
8a:
8b:
9:
10a:
10b:
10c:
11:
–52
MYŚLEĆ myśleć, ~ę, ~isz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano
SŁYSZEĆ słyszeć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano
PISYWAĆ pisywać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ywał, ~ywali, ~ywano
OPUKIWAĆ opukiwać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano
PISAĆ
pisać, ~ę, ~esz, ~ą, ~, ~ał, ~ali, ~ano
ŻYĆ
żyć, ~ję, ~jesz, ~ją, ~j, ~ł, ~li, ~to
GRZAĆ
grzać, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
DĄĆ
dąć, ~mę, ~miesz, ~mą, ~mij, ~ął, ~ęli, ~ęto
NIEŚĆ
nieść, ~ę, ~iesz, ~ą, ~, ~ł, ~li, ~iono
–52