POLISEMIJA

Tipovi semantičkih transformacija

LEKSEMA I ALOLEKSA

 Leksema – najmanja samostalna jedinica leksičkog sitema  U savremenoj leksikologiji:  Leksema – sva značenja i svi oblici  Aloleksa – leksička jedinica upotrebljena u jednom značenju i jednom obliku.

LEKSEMA I ALOLEKSA

 Alolekse:  Fizičke (ortografski dubleti: će raditi/radiće)  Funkcionalne (različiti oblici)  Semantičke (njena posebna značenja)

LEKSEMA I ALOEKSE

 Semantičke alolekse  Semantičke alolekse obično se semantičkim realizacijama jedne lekseme.

nazivaju   Polisemične lekseme imaju više semantičkih aloleksa, tj. semantičkih realizacija.

Monoemične lekseme semantička realizacija.

imaju samo jednu semantičku aloleksu, te im odgovara samo jedna

LEKSEMA I ALOEKSE

 Lekseme:   autosemantičke sinsemantičke (funkcionalne) – kod njih značenje ne postoji kao sistemska kategorija (predlozi, veznici, rečce)

ANALIZA LEKSIČKOG ZNAČENJA

 Metodi analize leksičkog značenja

KOMPONENCIJALNA ANALIZA

 leksema 1. semantički sadržaj (semema) 2. semantički sadržaj (semema)  semantički sadržaj – arhisema + seme (nižeg ranga)  krompir , -ira m bot.

vrsta povrća sa podzemnim zadebljalim delom loptastog oblika

;

hranljiv

;

jeftin

.

KOMPONENCIJALNA ANALIZA



Grameme



Semantička realizacija

 semantički sadržaj jedne lekseme u određenoj semantičkoj poziciji. Semantička pozicija je mesto jedne lekseme u linearnom poretku reči, tj. mesto realizacije jedne lekseme.

POLISEMIJA I SEMANTIČKA DISPERZIJA



Polisemija

 sposobnot leksema da se realizuje u više značenja, da ima više semantičkih realizacija.

 zub 1. svaka od pločastih ili klinastih koščica prevučenih gleđu u vilicama čoveka i većine drugih kičmenjaka koje služe za kidanje i sitnjenje hrane.

 Ovo je primarno značenje, osnovni semantički sadržaj.

 Rezultat komponencijalne analize:  arhisema: organ u vilicama čoveka  seme: klinast, oštar

POLISEMIJA I SEMANTIČKA DISPERZIJA

 Seme koje se odnose na oblik veoma su produktivne. One učestvuju u motivaciji gotovo svih sekundarnih semantičkih realizacija.  Zub 2. oštriji izrezak na raznim predmetima (npr. testeri).  Sekundarno značenje  Ovaj proces se naziva semantička disperzija ili leksičko-semantička derivacija.

 Polisemantičnost je posledica bogatstva osnovnog semantičkog sadržaja, tj. bogatstva semantičkih elemenata u njemu.

TIPOVI SEMANTIČKIH TRANSFORMACIJA

   Postoji nekoliko tipova semantičkih transformacija Izvorišta ovih transformacija su semantički elementi u semantičkim sadržajima (najčešće osnovnim).

Prema tome koji je od ovih elemenata zahvaćen transformacijom, razlikujemo 4 osnovna tipa:  platisemija    metonimija sinegdoha metafora

PLATISEMIJA

 Platisemija je širokoznačnost, sposobnost primarne (proste, neizvedene) lekseme da u svojoj nominacionoj realizaciji (osnovnom značenju) imenuje dva slična pojma.

PLATISEMIJA

    glava 1.

životinjskog tela u kome se nalazi mozak i glavna čula

.

gornji deo čovečijeg odnosno prednji deo

Ovde identifikujemo dva pojma (referenta).

Kod ostalih tipova semantičkih transforamcija dva referenta su znak dve semantičke realizacije, dva značenja jedne lekseme.

Razlika u odnosu na druge tipove semantičke disperzije jeste u tipu referenta

PLATISEMIJA

 I u prvom i u drugom semantičkom sadržaju veoma su slične i arhiseme (deo životinjskog tela / deo ljudskog tela) i seme nižeg ranga (gornji / prednji; okruglast, sa glavnim čulima, važan deo tela).

 Ove razlike u semama u ovim semantičkim sadržajima nisu dovoljne da bi se u jezičkoj svesti razdvojila ova dva pojma (glava čoveka i glava životinje).

METONIMIJA

 Arhisema je transformacija.

fokus, izvorište metonimijskih  arhisema zajednička za sve lekseme jedne leksičko-semantičke grupe  metonimijska transformacija je proces koji se na isti način razvija kod svih leksema iz grupe.

 Iz tog se razloga ovakva polisemija naziva regularnom.

METONIMIJA

 Primeri:  šolja, čaša, šerpa, lonac....

 1. arhisema: neka posuda u kojoj se nešto drži 2. arhisema: količina koja staje u tu posudu.

 grad, selo, oblast, ulica....

 1. arhisema: naseljeno mesto, naseljeni punkt.

 2. arhisema: stanovnici datog naseljenog mesta

SINEGDOHA

 Arhisema je fokus transformacija indukovanih sinegdohom.

 mutacija i izmena arhiseme i razvitak novih sema nižeg ranga.

 Sinegdoha je neregularna, individualna jer ne zahvata sve članove jedne leksičko-semantičke grupe.

 Postoje 4 osnovna tipa transformacija kojima je u osnovi sinegdoha.

SINEGDOHA

 Prvi tip – osnovna (prava) sinegdoha  upotrebom imena dela kakve celine za samu celinu  sastoji se u transformaciji, u gubljenju partitivnosti arhiseme  desemantizacija i resemantizacija jednog broja sema polaznog semantičkog sadržaja.

SINEGDOHA

 Primeri:  glava 1.

životinjskog tela u kome se nalazi mozak i glavna čula

. 4. a

gornji deo čovečijeg odnosno prednji deo . osoba, pojedinac, ličnost

 arhisema: deo čovečijeg tela > čovek (gubi se partitivnost)  seme nižeg ranga: gornji, prednji (desemantizovane)  krov > kuća, dom  lice > ljudska jedinka, osoba, ličnost

SINEGDOHA

 Drugi tip    s Kod ovog tipa sinegdohe imamo prenos nominacije sa šireg pojma na uži (odnosno a hiperonima na hiponim).

Arhisema iz polaznog semantičkog sadržaja ostaje ista i u sekundarnom .

seme iz polaznog takođe ostaju iste, ali se pored njih razvijaju nove seme, one na osnovu kojih se jedan hiponim razlikuje od hiperonima i od drugih hiponima.

SINEGDOHA

 Primeri:  kola 1. vozilo na točkovima koje služi za prevoz ljudi i stvar i.

2. zaprežno vozilo .

3. automobil sa motornom ili električnom vučom .

4. Vagon  Iz osnovnog značenja razvijaju se ostala značenja koja su sa osnovnim u odnosu hiperonim – hiponim.

 žena, čovek, mačka...

SINEGDOHA

 Treći tip  Kod ovog tipa imamo upotrebu imena jednog pojma i za širi sličan pojam i za uži sličan pojam  sličan po semskom sastavu u semantičkom sadržaju.

.

SINEGDOHA

 Primer:    Zemlja  planeta > kopno > meka materija po Zemljinoj kori > država Leksema narod realizuje se u više značenja  Nacija; etnička grupa; stanovništvo; ljudi na nižim stepenima imovinske i društvene hijerarhije; mnoštvo osoba; ukućani; porod, potomstvo.

Teško je odrediti koje je od ovih značenja primarno, a koja su sekundarna.

 U rečnicima se ovakva značenja obično navode počev od najšireg do najužeg.

SINEGDOHA

 Četvrti tip  Kod ovog tipa imamo upotrebu imena neke grupe lica za lice iz te grupe.

 Primer: banda, vojska 1. grupa 2. pojedinac iz takve grupe  Ovaj tip semantičkih transformacija veoma je redak.

METAFORA

 Metafora je prenos nominacije (imenovanja) s jednog pojma na drugi, odnosno s jednog semantičkog sadržaja na drugi  motivisan analoškim povezivanjem semantičkih komponenata, sema nižeg ranga,  uz obavezno zamenjivanje arhiseme polaznog semantičkog sadržaja arhisemom ciljnog semantičkog sadržaja.

METAFORA

 Primer:glava  1. gornji deo čovečijeg odnosno prednji deo životinjskog tela u kome se nalazi mozak i glavna čula + okruglast + krajnji.

 arhisema: deo tela  seme: okruglast, krajnji  6. gornji, prošireni, zaobljeni ili zadebljali kraj ili deo predmeta (~ eksera, ~klina, ~ suncokreta)  arhisema: deo predmeta  seme: krajnji, okruglast, prošireni

METAFORA

 Zajednički element ovih semantičkih sadržaja ove lekseme je sema oblika.

 Samo je ovaj element omogućio asocijativno povezivanje ovih dvaju semantičkih sadržaja, a ovo asocijativno povezivanje rezultiralo je prenosom nominacije s pojma glava kao deo tela na pojam glava kao prošireni deo predmeta.