Transcript morpolohiya - yramenna77
Balarila Mula sa salitang
Gramar at Linggwistika
Bala at dila
Tumutukoy ang balarila sa pagsulat o pananalitang inihahambing sa wastong paggamit (ayon sa balarila). Ito rin ang kaalaman hinggil sa mga salita, parirala, sugnay at mga pangungusap kabalangkasan, na nagtuturo palakahuluganan, ng wastong palabigkasan, at palaugatan ng mga salita. Kung minsan, tumukoy din ang salita sa mga aklat na pambalarila, na nagiging batayang simulain, pamatagan o saligan ng mga kaalaman.
Gramar at Linggwistika 1
Gramar at Linggwistika
Ang
BALARILA
ay ang pag-aaral hinggil sa isang wika na kinabibilangan ng mga sumusunod: ng
morpolohiya
o pagsusuri sa pakakabalangkas ng mga salita (morpolohiya); ng
sintaks
(
syntax
) o pagsasaayos upang ang mga salita ay maging pangungusap; makabuluhang ng
ponolohiya
mga o wastong pagbigkas; ng
semantika
o kahulugan ng mga salita at parirala; at ng
etimolohiya
o ugat o palaugatan ng mga salita.
Gramar at Linggwistika 2
Gramar at Linggwistika
Ponolohiya o Fonoloji
-
ang pag-aaral ng makabuluhang tunog sa wika.
-
makabuluhan ang tunog kung may kakayanan itong baguhin ang kahulugan ng isang salita.
Fonema o ang palatunugan
-
ang yunit ng tunog o ang pinakamaliit na bahagi ng pananalita.
28 ang titik ng Alfabetong Filipino 25 ang fonema
Gramar at Linggwistika 3
a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, ng, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z
Ayon sa Rebisyon ng Alfabetong Filipino 2001 Gramar at Linggwistika
Walo ang nadagdag na letra sa lumang ABAKADA
c, f, j, q, v, x, z at ñ
Apat lamang sa walo ang may fonemic status
f, j, v at z
pag may fonemic status ang ibig sabihin ay may kinatawang tunog ang mga letra Ang letrang c, ñ, q at z ay
redundant
Gramar at Linggwistika 4
Gramar at Linggwistika
Redundant ang tunog kung ponema/tunog ay di kumakatawan sa iisang yunit ng tunog
Halimbawa:
c - /s/ = c - /k/ =
c
ingco
c
abinet
s
ingko
k
abinet ñ - /ny/= ba
ñ
o ba
ny
o q - /k/ = q - /kw/= x - /ks/=
q
ueso
q
uintet e
x
tra
k
eso
kw
intet e
ks
tra
Gramar at Linggwistika 5
Gramar at Linggwistika
Fonemang Segmental
- ang fonemang katinig at fonemang patinig ay pwedeng pagsamahin upang makabuo ng isang tunog.
Halimbawa: b k s
Diptonggo
+ + + a i o = = = ba ko si
- Kapag isinudlong ang alin man sa fonemang patinig sa unahan ng malapatinig na fonemang
w
at
y
na karaniwang nasa huling pantig ng salita.
Halimbawa: a o + + w y = = aw oy
sawsaw, nguyngoy, aruy, aliw, beysbol
Gramar at Linggwistika 6
Gramar at Linggwistika
Pares Minimal
- mga pares ng salita na magkatulad na magkatulad ang bigkas maliban sa isang fonema na siyang ipinagkakaiba ng kahulugan.
Gramar at Linggwistika 7
Mga Fonemang Nagpapalitan
Gramar at Linggwistika
May mga pagkakataong ang ponemang e at i, gayundin ang o at u, ay nagkakapalitan nang hindi nababago ang kahulugan ng salita halimbawa: babae kunsume lalaki babai kunsumi lalake
note: hindi sa lahat ng pagkakataon ay nagaganap ito may pagkakataong ganap ang pagpapalitan dahilan upang mabago ang kahulugan ng salita
misa oso ≠ ≠ mesa uso Gramar at Linggwistika 8
Gramar at Linggwistika
Morpema at Morpolohiya Morpolohiya
- ang pag-aaral ng pinakamaliit na yunit na bumubuo sa salita na may kahulugan.
Morpema
- ang pinakamaliit na yunit na bumubuo sa salita na may kahulugang “ kaagad na naihahayag kahit ang ilan sa kanila ay pangkayarian at di kahulugang leksikal ang binibigay ” (Villanueva at Villanueva, 1971) ay maaaring salita o salitang-ugat.
Gramar at Linggwistika 9
Gramar at Linggwistika
Anyo ng Morpema
1. Morpemang Kataga - ang kataga ay isang morpemang iisahaning pantig lamang at ang mga ito’y walang kahulugan kung nag iisa maliban na lamang kung isasangkap sa pangungusap.
Ang mga ingklitiko ay “ mga katagang iisahing pantig na sa gawang sarili ay walang kahulugan ngunit kapag ginagamit sa pangungusap ay nakaradagdag ng diwa nito. – Cruz, et.al. 1978
Halimbawa:
ba daw naman pa po na ho din nga rin man raw pala
Gramar at Linggwistika 10
Gramar at Linggwistika
2. Ang Morpemang Panlapi a. May malakas na sistema ng panlapi ang wikang Filipino. Ito ang dahilan kung bakit napakadali nating manghiram sa banyagang salita at gawing tunog – Filipino. Sa ibang salita ay nagiging “Filipinized” na salita
Halimbawa
: mag-j
et
nag-
smuggle
nag-
administer
nag-
coach
in-
ambush
ni-
rape
ni-
research
naka-
cortina
nagpa-
xerox
ni-
raid
i-
promote
Gramar at Linggwistika 11
Gramar at Linggwistika
b. dahil sa kahulugang taglay ng panlapi nagkakaroon ng iba’t ibang kahulugan ang isang salitang-ugat na pinagkakapitan nito.
Halimbawa:
nagtubig matubig natubig tubigan tubigan tinubig patubig pantubig nagkaroon ng tubig maraming tubig naparami ang inom tapayan o lalagyan ng tubig lagyan ng tubig pinarusahan ng tubig padaloy na tubig/irigasyon gamit sa tubig G A W A I N Subuking lagyan ng iba’t ibang panlapi ang salitang tao, bahay, balita, bayan at tignan kung ano ang mabubuong salita.
Gramar at Linggwistika 12
Gramar at Linggwistika
Anyo ng Panlapi
3. Morpemang Salitang-Ugat - ang salitang-ugat ang maituturing na pinaka-ina ng mga salita dahil ito ay nagtataglay ng kahulugang leksikal na karaniwang binubuo ng dadalawahing pantig. Alam nyo ba na kung pakasusuriin ay galing sa iisang pantig lamang ang ating wika? Ito’y ayon sa haka ni Dr. E. Arsenio Manuel at mapapansin ito sa kayarian ng mga salitang inuulit.
Gramar at Linggwistika 13
Gramar at Linggwistika Gramar at Linggwistika 14
Gramar at Linggwistika
- Ang morpemang kataga at morpemang salitang-ugat ay napagsasama rin
ngunit ang kanilang kabuuan ay hindi maituturing na dalawang morpema kundi iisang morpema lamang.
Halimbawa: ma ka in taga + + + + itim hapon ibig = = = lungsod = maitim kahapon iniibig tagalungsod
HOMOFONUS
-
Ang tawag sa salitang-ugat na nag-iiba-iba ng kahulugan ayon sa bigkas ngunit pareho ng ispeling.
Halimbawa: baga (ember) baga (lungs) baga (particle) sala (sin) sala (seive) sala (seived) paso (pass) paso (burn) paso (Flower pot)
Gramar at Linggwistika 15
Pagbabagong Morpoponemiko
- Ang pagbabago ng anyo ng morpema dahil sa impluwensya ng kaligiran nito.
Gramar at Linggwistika
1. Asimilasyon
salitang-ugat.
– ang ponemang /ng/ sa mga panlaping pang-, mang-, hing-, sing- ay nagbabago depende sa unang tunog ng
a. pang na nagiging pam
- ang tunog kapag ang palabing /p/ at /b/ ang umpisang titil ng salitang-ugat.
halimbawa:
pangbabae pangpamanhid = = pambabae pampamanhid
Gramar at Linggwistika 16
Gramar at Linggwistika b. pang na nagiging pan
Pagbabagong Morpoponemiko - ang tunog kapag ang pangipin /d/, /l/, /r/, /s/ at /t/ ang umpisang titil ng salitang-ugat.
halimbawa:
pang+dalawa pang+laro pang+regalo pang+sala pang+tawid = = = = = pandalawa panlaro panregalo pansala pantawid
Asimilasyong Ganap –
kung nagbago ang baybay ng salitang-ugat (hal., panakip sa halip na pantakip)
Asimilasyong Parsyal
– kung nanatili naman ang baybay ng salitang-ugat (hal., pambura)
Gramar at Linggwistika 17
Gramar at Linggwistika
Pagbabagong Morpoponemiko
2. Pagpapalit ng ponema - nagpapalitan ang ponema sa loob ng salita
a. ang /d/ ay nagiging /r/ b. ang /e/ ay nagiging /i/ c. ang /o/ ay nagiging /u/
halimbawa:
lakad+an ma-+dunong ka-+dagat+an hubad+in babae+ka+in sige+han laro+an biro+an lakadan madunong kadagatan hubadin kababaehan sigehan laroan biroan lakaran marunong karagatan hubarin kababaihan sigihan laruan biruan
Gramar at Linggwistika 18
Gramar at Linggwistika
Pagbabagong Morpoponemiko 3.
Pagkawala ng ponema / pagkakaltas ng ponema
– nawawala ang huling ponemang patinig (a, e, i, o, u) kapag nilalagyan ng hulapi.
halimbawa:
tupad+ -in kuha+ -in takip+ -an tupadin kuhanin takipan tupdin kunin takpan 4.
Metatesis – nagpapalit ng posisyon ang mga tunog sa isang salita kapag nilapian.
halimbawa: tanim+ -an atip+ -an lutas+ in lakad+ -in yari+ in taniman atipan linutas lakadin yinari tamnan aptan lutasin lakarin niyari Gramar at Linggwistika 19
Pagbabagong Morpoponemiko
Gramar at Linggwistika 5. Paglilipat-diin
– naiiba ang diin (stress) sa pagbigkas ng salita dahil sa paglalagay ng hulapi.
halimbawa:
luto (to cook) + -an /lu:to’/ lakad + ka- -an /la:kad/ = = lutuan (cooking place) /luto’an/ kalakaran /kalaka’ran/
Gramar at Linggwistika 20
Gramar at Linggwistika
Paano nga ba nabubuo ang mga Salita?
a. Inuulit – ang mga salitang unuulit ay binubuo sa pamamagitan ng buong pag-uulit ng salitang-ugat at pinaghihiwalay lamang ng gitling. Ang ganitong pag-uulit ay tinatawag na
ganap na pag-uulit.
Halimbawa: sama-sama utay-utay akay-akay baku-bako araw-araw sintu-sinto ipit-ipit luku-luko agam-agam kuru-kuro halu-halo lubak-lubak
Gramar at Linggwistika 21
Gramar at Linggwistika
1.
2.
3.
Ang alaala, paruparo, sarisari, gunamgunam at guniguni ay hindi ginigitlingan dahil walang salitang-ugat na ala, paro, sari, ganam, at guni.
Ang salitang-ugat na nagtatapos sa patinig na
o
kapag-unuulit ay pinapalitan ng
u.
Sa pag-uulit ng salitang-ugat na unaangkupan o ginagampanan ng pang-angkop upang ipakita ang kasidhiang kahulugan at nagtatapos sa patinig na
e
, ito’y pinapailitan ng
i
sa gayo’y mabilis ang pagbigkas at upang lubos na mabigyang diin ang unang hati ng salita. Ang gitling ay ginagamit Halimbawa: torpe salbahe lalake torping-torpe salbahing-salbahe lalaking-lalake
Gramar at Linggwistika 22
Gramar at Linggwistika
Ang di-Ganap na Pag-uulit
1. Pag-uulit ng huling pantig sa salitang-ugat
Halimbawa:
lamikmik langitngit luningning kuliglig alit-it 2. Pag-uulit ng una o unang dalawang pantig ng salitang-ugat o una o unang dalawang tunog ng salitang-ugat.
Halimbawa:
iikot aakyat tatakbo lilima sisilip-silip sisiga-sigarilyo tatali-talilis
Gramar at Linggwistika 23
Gramar at Linggwistika
Paano nga ba nabubuo ang mga Salita?
b. Tambalan – Nagiging tambalan ang salita kung ang dalawang salita na may kani kaniyang kahulugan ay pinagsasama at nananatili ang kahulugan, minsa’y bumubuo ng ikatlong kahulugan at mayroon din namang nagpapakita ng kasalungatan ng bawat isa.
Halimbawa:
taong-bundok panhik-panaog daang-bakal hanap-buhay kahoy-gubat bungang-araw dalagang-bukid isdang-tabang humigit-kumulang kapos-palad lumubog-lumitaw malaon-madali
Gramar at Linggwistika 24
Gramar at Linggwistika
Paano nga ba nabubuo ang mga Salita?
c. Maylapi – Kung ang salitang-ugat pinapanlapian. Maaring sa unahan, sa gitna, sa magkabila o sa laguhan.
1. Unlapi umalis, umibig, umawit, igatong, isama, pautang 2. Gitlapi kinain, sumampa, tinaga, tumuka, sinita 3. Hulapi isipin, diktahan, tamaan, ingatan, bilihin 4. Kabilaan magtampuhan, pagtulungan, panatilihin, paraanin 5. Laguhan ipagsumigawan, paghumiyawin, magginataan.
Gramar at Linggwistika 25
Gramar at Linggwistika
Kahulugan ng mga Panlapi
1. Panlaping Makangalan
a. an at han
1. lalagyan ng marami sa bagay na isinasaad ng salitang-ugat
hal.:
aklatan, bigasan, manukan, palayan,tindahan 2. pook na ginaganapan ng kilos ng salitang-ugat
hal.:
aralan, lutuan, laruan, labahan 3. panahon na maraming pagganap sa isinasaad ng salitang-ugat
hal.:
pistahan, anihan, taniman, uwian
Gramar at Linggwistika 26
Gramar at Linggwistika
Panlaping Makangalan 4. gantihang kilos
hal.:
barilan, balitaan, sulatan, suntukan 5. di karaniwang laki o labis na dami
hal.:
pangahan, duguan, uluhan, sugatan, duguan b. in o hin 1. relasyong isinasaad ng salitang-ugat
hal.:
tiyuhin, amain, inapo 2. kahugis ng isinasaad ng salitang-ugat
hal.:
inubas, pinalay, sinampalok
Gramar at Linggwistika 27
Gramar at Linggwistika
Panlaping Makangalan b. ka 1. kasama sa pangkat hal.: kalahi, kagrupo, katropa, kabayan 2. relasyon na isinasaad ng salitang-ugat hal.: kalaro, kagalit, kaaway, kasuyo, kalambingan c. ka – an 1. nagsasaad ng pinakasentro na salitang-ugat hal.: kabayanan, kanayunan, kabahayan 2. nagsasaad ng kasukdulan ng pangyayari.
hal.: katanghalian, kainitan, kasasalan
Gramar at Linggwistika 28
Gramar at Linggwistika
Panlaping Makangalan d. mag 1. nagsasaad ng relasyong tinutukoy sa salitang-ugat.
hal.: maglolo, mag-ama, magkapatid, magbayaw 2.
mag-
na may pag-uulit ng unang pantig ng salitang-ugat na nagsasaad ng gawain o propesyon.
hal.: manggagamot, manbibigkas, manananggol e. tag – nagsasaad ng panahon hal.: tag-ulan, tag-araw, taglagas, tagsibol f. taga – nagsasaad ng gawaing isinasaad ng salitang-ugat hal.: tagaluto, tagalinis, tagawalis, tagabasa g. an/han – nagsasaad ng pinaggalingan hal.: talasalitaan, talaarawan, talatinginan
Gramar at Linggwistika 29
Gramar at Linggwistika
Kahulugan ng mga Panlapi Mga Panlaping Makauri
1. ma
a. pagkamayroon halimbawa: maganda, tataas, mayaman b. pagkamarami halimbawa: matao, madahon, matubig, maahas
2. maka
– katig, kampi, hilig halimbawa: maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan
3. mala – parang
halimbawa: malasebo, malahimimga, malakanin
Gramar at Linggwistika 30
Gramar at Linggwistika
Panlaping Makauri
4. mapag
– may ugali halimbawa: mapagbiro, mapagbintang, mapag alalahanin
5. Mapang
– may katangian, may kakayahan halimbawa: mapang-akit, mapanrahuyo
6. maka – katig, kampi, hilig
halimbawa: maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan
7. mala – parang
halimbawa: malasebo, malahimimga, malakanin
Gramar at Linggwistika 31
Ang mga Bahagi ng Pananalita
- Ang istruktura ng wika
Gramar at Linggwistika I.
Mga Salitang Pangnilalaman (Content Word)
A. Nominal 1. Pangalan 2. Panghalip B. Pandiwa C. Panuring 1. Pang-uri 2. pang-abay
II. Mga Salitang Pangkayarian (Function Word)
A. Ang mga Pang-ugnay 1. Pangatnig 2. Pang-angkop 3. Pang-ukol B. Mga Pananda 1. Pantukoy 2. pangawil
Gramar at Linggwistika 21
Gramar at Linggwistika
Bahagi ng Pananalita “ Siya agad bumili lapis papel malapit tindahan” - May nilalaman ang pahayag ngunit walang ganap na kayarian ang pangungusap sapagkat kulang ito sa mga salitang mag-uugnay sa mga salita para sa isang buong kayarian.
“ Siya ay agad na bumili ng lapis at papel sa malapit na tindahan .”
Gramar at Linggwistika 33
Gramar at Linggwistika
siya ay agad na bumili ng lapis at papel sa malapit na tindahan Bahagi ng Pananalita
panghalip pangawil pang-abay pang-angkop pandiwa pantukoy pangalan pangatnig pangalan pang-ukol Pang-uri Pang-angkop pangalan
Gramar at Linggwistika 34
Gramar at Linggwistika
Bahagi ng Pananalita
Gramar at Linggwistika 35
Ang Pangungusap
Salita o lipon ng mga salita na may buong diwa. Sa katuturang ito ang isang salita ay maaaring isang pangungusap kung ito ay may isang buong diwa. Gayundin ang mga
sambitla.
Gramar at Linggwistika
1. Sambitlang panawag hal.: Nanay!
Neneng!
Ate!
Lolo!
` Sa sambitlang panawag “Neneng!” para nang sinabing “Neneg, ikaw ay tinatawag ko.” o kaya’y sa “Lolo! “Lolo, kayo po’y tinatawag ko.” 2. Sambitlang nagsasaad ng damdamin hal.: “Aruy!” “Naku po!” “Aba!” Sa sambitlang “Aray!” para na rin sinabing “Ako ay nasaktan”
Gramar at Linggwistika 36
Gramar at Linggwistika
3. Sambitlang sagot sa tanong hal.: “Opo!” “Oho!” Ang Pangungusap “Hindi po!” ` Sa sambitlang panawag “ Opo!” ay isinagot sa tanong na “Sasama ka ba?” para na rin sinabing “Ako ay sasama.” 4. Sambitla ng pagtawag hal.: “Halika!” “Halina !” “halikayo!” Sa sambitlang “Halika!”para nang sinabing “Lumapit ka sa akin” 5. Sambitla ng Matinding Damdamin hal.: “Sunog!” Sa sambitlang “Sunog!” para nang sinabing “ Nasusunog ang bahay.” 6. Sambitlang Pautos hal.: “Layas!” “Takbo!”
Gramar at Linggwistika 37
Gramar at Linggwistika
7. Pormulasyong Panlipunan (pangkalahatan) hal.: “ Magandang umaga po!” “ Tao po!” “ Salamat!” Ang Pangungusap 8. Pangungusap na Pamanahon hal.: “Umuulan.” “ Kumikidlat.” “Bumabagyo.” Sa sambitlang “Halika!”para nang sinabing “Lumapit ka sa akin” 9. Pangungusap na eksistensyal hal.: May magandang tanawin doon.
Walang tao sa kubo.
Maraming pananim dito.
Gramar at Linggwistika 38
Ang Pangungusap 10. Pangungusap na may panaguri at paksa.
hal.: Guro ang nanay ko.
Nagtuturo siya sa aming baryo.
Gramar at Linggwistika
Ang Panaguri ng Pangungusap
Ang bahagi ng pangungusap na nagsasabi tungkol sa paksa.
1. Pangalan
Pilipinas
ang bayan ko.
Filipino
2. Panghalip
ang ating wikang pambansa.
Tayo
ang bagong Pilipino.
Sila
ang dapat maging huwaran ng mga kabataan.
Gramar at Linggwistika 39
Gramar at Linggwistika
Ang Pangungusap
3. Pang-uri
Magigiting
ang ating mga bayani.
Mapagmahal
sa kanilang kapwa ang mga tao noon.
4. Pang-abay
Bukas
ang araw ng pagdiriwang.
Dito
ang sentro ng kasiyahan.
5. Pandiwa
Nagmamano
ang mga bata sa magulang nila.
Magpapasalamat
tayo sa poong Maykapal.
6. Panguring Parirala
Pagbabasa Pagtatanim
ng aklat at magasin ang nakalibang sa kanya.
ng gulay ang libangan niya.
Gramar at Linggwistika 40
Ang Pangungusap
Paksa
Ang bagay na pinag-uusapan sa pangungusap. Simuno ang dating katawagan dito.
Gramar at Linggwistika 1. Pangalan
Mahalin natin ang
ating bansa.
Gamitin ang sariling
wika.
2. Panghalip
Tayo
ay mga Pilipino.
Ikaw
ay pag-asa ng mga magulang mo.
3. Pang-uri
Ang
masipag at matiyaga
ay nagtatagumpay.
Ang mga
maralita at dukha
ay ating tulungan.
4. Pag-abay
Ang
dito
Ang ay maiiwanan na sa silid na iyan.
diyan
ay ipapadala ko sa inyo.
Gramar at Linggwistika 41
Ang Pangungusap
5. Pandiwa
Ang
gumagawa
Ang
nagsisikap
nang mabuti ay pinagpapala.
ay nagtatagumpay.
6. Pawatas
Ang Ang
magdamayan mamatay
ay magandang kaugalian.
ay ganap na pamamahinga.
Gramar at Linggwistika
Aspekto at pokus ng Pandiwa
3 Aspekto ng Pandiwa (Banghay sa ibang aklat)
a. Pangnagdaan b. Pangkasalukuyan c. Panghinaharap
Gramar at Linggwistika 42
Gramar at Linggwistika
Ang Pangungusap
Pokus
Ang relasyon ng pandiwa at paksa ng pangungusap ay tinatawag na pokus. Madaling malaman ang pokus kung alam ang paksa ng pangungusap. Bukod dito, may mga panlaping sadyang ginagamit sa bawat pokus. Upang makilala sa loob ng pangungusap ang paksa, tandaan na ang paksa ay pinangungunahan ng mga panandang paksa, gaya ng ang, ang mga, at si at sina.
1. Pokus sa Tagaganap o Aktor
- ang paksa sa pangungusap ang gumaganap ng kilos Halimbawa: 1. Nagsayaw ng cha-cha ang panauhin.
2. Mabilis na umalis si Raul.
3. Magtatanim sila ng gulay sa bakuran.
4. Sumulat ng liham si Maria.
Gramar at Linggwistika 43
Gramar at Linggwistika 2. Pokus sa Layon o Gol
Ang Pangungusap - ang paksa sa pangungusap ang tumatanggap ng kilos.
Halimbawa: 1. Pinitas ni Jose ang mangga.
2. Binabalot ni ate ang mga regalo.
3. Iluluto ni nanay ang ulam.
3. Pokus sa Sanhi o Kausatibo
- Ang paksa ng pangungusap ang sanhi ng pagkaganap ng kilos ng pandiwa.
Halimbawa: 1. Ikinatuwa ni Lola ang pagkatuwa ng apo 2. ikinasira ng panamin ang baha.
3. Ikinagalit ni Tatay ang paglalasing ni Ronie.
4. Pokus sa Kagamitan o Instrumental
-Ang paksa ng pangungusap ay kagamitan sa kilos ng pandiwa.
Halimbawa: 1. Ipinaghiwa niya ng karne ang kutsilyo.
2. Ipanghahalo niya ang sandok sa nilugaw 3. Ang palakol ay ipansibak mo ng kahoy.
Gramar at Linggwistika 44