Transcript Poje?ciowa reprezentacja rzeczywistos´ci

Pojęciowa reprezentacja
rzeczywistości
(2008) Falkowski, Maruszewski, Nęcka
(1992) Lawrence W. Barsalou
Kategorie
Trzy podstawowe rodzaje kategorii
Medin, Lynch i Solomon (2000) :
• (1) Kategorie naturalne: zwierzęta, kwiaty, motyle…
(tradycyjna klasyfikacja bytów)
• (2) Kategorie ( sztuczne) funkcjonalne: grabie,
młotki, młoty pneumatyczne, lutownice, testy,
słuchawki lekarskie ( narzędzia).
• (3) Kategorie nominalne : nazwy przypisane pewnym
bytom, spełniającym określone warunki, np..
??? (prawnie) - osoba rodzaju męskiego, która
przekroczyła 18 lat i nie zawarła związku małżeńskiego.
(kawaler)
Trzy podstawowe rodzaje kategorii
Barsalou (1985).
• 1/ kategorie taksonomiczne. Np.: ptaki, ssaki czy ryby….
Kategorie te mają cechy wspólne (choć cechy te nie muszą
występować u wszystkich egzemplarzy danej kategorii;
• 2/ kategorie zorientowane na cel. Np.: rzeczy do ubrania w
czasie silnego mrozu i śniegu. Przy klasyfikowaniu do tej
kategorii jest wykorzystywana zasada ideału — egzemplarz,
który w idealny sposób chroni nas przed mrozem i śniegiem.
• 3/ kategorie ad hoc. Kategorie te tworzone są w sposób
spontaniczny i zawierają przedmioty przydatne w pewnej
specyficznej sytuacji.. karty kredytowe, kosmetyki, kwiaty i
czekoladki czy wino (zestaw potrzebny na randce).
Typowość egzemplarzy kategorii
• Np. kategoria „ptaki”
• Który egzemplarz jest bardziej „typowy”
wróbel czy wrona?
wrona czy czapla?
czapla czy marabut?
Funkcje pojęć
• (1) Redukcja różnorodności obiektów do
kategorii (bez nazywania!!)
• (2) Rozumienie sytuacji i wyjaśnianie
• (3) Wnioskowanie z przynależności do
kategorii o właściwościach poszczególnych
egzemplarzy
• (4) Komunikowanie: wskazywanie kategorii
przez wypowiadanie nazw .
Funkcje pojęć
(1) redukcję różnorodności informacji do
kategorii (ekonomia myślenia).
(2) Rozumienie sytuacji i wyjaśnianie.
(3) Wnioskowanie.
(4) Komunikacja.
Funkcje pojęć
• (1) redukcję różnorodności informacji do kategorii
(ekonomia myślenia). Jeżeli ten płyn to alkohol, więc
nadaje się do spożycia ( prawda). Ale tamten płyn to
alkohol, więc…
• Nieprawda, to alkohol etylowy – trucizna ( błąd
myślenia związany z użyciem stereotypu „alkohol”).
• Redukcja różnorodności poprzez klasyfikację nie ma
jednolitego charakteru — poszczególne kultury inne
cechy uznają za kryteria klasyfikacji, ponieważ
klasyfikacje te mogą służyć różnym celom (Malta,
1995).
Tou Tong - ból głowy; obraz w tradycyjnej
medycynie chińskiej
Jean-Claude Brezillon:
• Ból głowy spowodowany przez WIATR-ZIMNEM
• Ten typ bólu głowy może być mocny, ale rzadko nie do zniesienia.
Towarzyszą mu klasyczne objawy Wiatru-Zimna: gorączka i dreszcze,
osłabienie wzdłuż meridianu Tai Yang (przede wszystkim górnej części
pleców i karku), brak pragnienia. Ból potęguje się na skutek zimna.
Powierzchnia języka jest biała i cienka. Tętno falujące i napięte).
• Leczenie jest określone według Sześciu Warstw „Traktatu o
uderzeniach Zimna).
• Ból głowy spowodowany Wiatrem-GORĄCEM
• Ten typ bólu głowy jest z reguły bardzo gwałtowny, często nie do
zniesienia, (pacjent ma wrażenie, że pęknie mu głowa). Towarzyszą mu
klasyczne objawy Wiatru-Ciepła: gorączka i dreszcze (gorączka jest z
reguły wyższa niż przy Wietrze-Zimnie), pragnienie, zaczerwienione
oczy i skóra, również zaczerwienione i bolesne gardło, ciemny mocz.
Język czerwony, z żółtym nalotem. Tętno jest falujące) i szybkie.
• Leczenie jest określone według diagnostyki Czterech warstw lub
diagnostyki opartej o Potrójny Ogrzewacz, chociaż jest ona rzadko
używana.
• (2) Rozumienie sytuacji i wyjaśnianie. Dzięki
traktowaniu obiektów wchodzących w zakres pojęcia
jako równoważnych można wykorzystywać
dotychczasową wiedzę w odniesieniu do nowych
obiektów, należących do danej grupy.
•
Kiedy mieszkaniec Białegostoku widzi kobiety ubrane w kolorowe spódnice
kwieciste chusty, które chcą powróżyć – reaguje obawą i sprawdza, czy nadal
posiada portfel, gdyż wie, że takie kobiety kradną.
Nieprawda, nie każdy spełniający te kryteria że spełnia te przewidywania.
•
Kiedy Rom widzi kogoś ubranego w czarny dres, w glanach, ostrzyżonego na łyso,
pokrytego tatuażami - reaguje obawą, ponieważ wie, że tacy ludzie atakują Romów.
Nieprawda, nie każdy spełniający te kryteria że spełnia te przewidywania.
• (3) Wnioskowanie. Dzięki pojęciom
możemy wyciągnąć wnioski z przesłanek.
• (4) Funkcja komunikacyjna. Umożliwia uczenie
się poprzez komunikowanie się innym.
• Na przykład, kiedy ktoś rozmawia się ze
specjalistą w dziedzinie medycyny, może się
dowiedzieć, że tkanki mózgu nie zawierają
receptorów bólowych, więc urazy mózgu „nie
bolą”. Bóle głowy są związane z receptorami
bólu w naczyniach krwionośnych.
Efekty kategoryzacji
• Patrz: efekt kontrastu
• Patrz: efekt asymilacji
• Wyostrzanie różnic między egzemplarzami
należącymi do różnych kategorii i jednocześnie,
• zamazywanie różnic między egzemplarzami w
obrębie tych kategorii.
• Np. Stereotypy dot. agresywność mężczyzn i
kobiet.
Teorie pojęć
Dwa rodzaje teorii pojęć
• (1) teorie odwołujące się do zasady podobieństwa;
odwołuje się do przetwarzania „z dołu do góry”,
ponieważ informacje odbierane na obwodzie (dół) są
przetwarzane na piętrach najwyższych (góra), gdzie
tworzy się reprezentacje zbiorów obiektów, „jakoś” do
siebie podobnych.
•
(2) teorie ujmujące pojęcia jako elementy struktury
wiedzy; odwołuje się do przetwarzania „z góry do
dołu”, od posiadanej przez jednostkę wiedzy (góra),
dzięki której docierające z obwodu informacje (na dół)
mogą być traktowane jako ekwiwalentne.
Teorie podobieństwa
Teorie podobieństwa
Tversky (1977)
• Tversky definiuje podobieństwo na podstawie
• liczby cech wspólnych danej grupy obiektów oraz
• liczby cech różnicujących te obiekty.
• Każda cecha decydująca o podobieństwie lub o
różnicach jest ważona
• ze względu na swoją wyrazistość (salience) lub
• ważność (importance).
• Wagi cech są zależne od kontekstu
• Np. Wymóg malowanie ochronnego pojazdów
wojskowych sprawia, że korzystna jest zerowa
wyrazistość
skutery, motocykle, motorynki
• Np. cechy wspólne: pojazdy
jednośladowe, posiadające silnik;
• cechy różne: pojemność silników, moc
silników …
wyrazistość
• sylwetka
• marka
• tradycja
**
*
***
ważność
*
***
****
Co to?
Podział teorii podobieństwa
Smitha i Medina (1981)
Kryteriami podziału są
• 1/ Czy dany pogląd dopuszcza istnienie jednej lub
wielu reprezentacji danego pojęcia
oraz
• 2/ czy można ustalić (albo nie) cechy, konieczne
i wystarczające (definicyjne) do określenia
przynależności do zakresu danego pojęcia.
Czy istnieje jedna reprezentacja
tego egzemplarza?
tak
nie
Czy istnieje zbiór cech
definicyjnych tego
egzemplarza
tak
Pogląd klasyczny
Pogląd egzemplarzowy
nie
Pogląd probabilistyczny
Pogląd prototypowy
Pogląd egzemplarzowy
Nie istnieje jedna reprezentacja danego egzemplarza
(1992) Lawrence W. Barsalou
Cognitive Psychology:
An Overview or Cognitive Scientists
Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Publishers
Pogląd egzemplarzowy
• Zgodnie z tym poglądem ludzie reprezentują
kategorie przez napotkane w codziennych
sytuacjach egzemplarze.
• Np. kategorię „panna” reprezentuje Zuzia z
następnej klatki schodowej, Kasia co siedzi z
przeciwka przy biurku, itd
• Reprezentacja kategorii „panna” składa się ze
wspomnień o spotkanych osobach, skojarzonych ze
słowem „panna”.
• Kategoryzacja nieznanych obiektów przebiega przez
wyszukanie takiego wspomnienia w pamięci, które jest
najbardziej podobne to tego obiektu.
• Jeśli najbliższy egzemplarz przypominający nieznany
obiekt to „kawaler”, wtedy obiekt nieznany jest
rozpoznawany jako „kawaler”.
• Przebieg poszukiwań jest równoległy, tj. automatyczny
i nieświadomy.
• Według tej teorii ludzie nie dokonują abstrakcji cech , aby
dokonać generalizacji i stworzyć kategorię abstrakcyjną.
Znajomość abstrakcyjnej reguły nie jest konieczna do
skutecznej kategoryzacji
Reprezentacja obiektu poprzedza
kategoryzację
• Inna droga tworzenia reprezentacji pojęć w poglądzie
egzemplarzowym
• Osoba po raz pierwszy może zobaczyć nieznany obiekt
– „wyciskarkę do soków” w telewizji, na fotografii, filmie
rysunkowym), i informacja o egzemplarzu lub grupie
egzemplarzy jest zapisywana w pamięci.
• Te egzemplarze zapisane w pamięci długotrwałej
służą jako podstawa kategoryzacji nieznanych
obiektów.
• Inaczej reprezentacja poprzedza kategoryzację.
• Można oczekiwać, że im bardziej nieznany obiekt jest
podobny do egzemplarza już zapisanego w pamięci, tym
bardziej prawdopodobne, że zostanie on zaliczony do
danej kategorii.
• Istnieje wiele odmian poglądu egzemplarzowego.
Zamiast
• 1/ najbliższego egzemplarza system poznawczy może
stosować
• 2/ przeciętną ze wszystkich znanych egzemplarzy
• 3/ przeciętną z pierwszych poznanych egzemplarzy
• 4/ przeciętną z ostatnio poznanych egzemplarzy
• 5. itp..
Egzemplarzowe modele
kategoryzacji
Model kontekstowy
Medin i Schaffer (1978)
• Wg Medina i Schaffera (1978) kategoryzacja egzemplarza
polega na jego porównywaniu ze wszystkimi
zapamiętanymi egzemplarzami należącymi do różnych
kategorii.
• Bodziec zostanie więc zaklasyfikowany do danej kategorii
wówczas, kiedy suma podobieństw tego bodźca do
wszystkich egzemplarzy należących do danej kategorii
będzie większa od sumy odnoszącej się do egzemplarzy
innych kategorii.
• Wskaźnikami typowości egzemplarzy są czasy reakcji i
błędy w ich rozpoznawaniu.
KATEGORYZACJA EGZEMPLARZY: MODEL KONTEKSTOWY
NAJBLIŻSZY SĄSIAD
x
NAJDALSZY SĄSIAD
x
EGZEMPLARZE CENTRALNE CE
x
x
Trzy różne metody ustalania przynależności do kategorii: osoba
wybiera możliwie najkrótszy dystans do kategorii.
Zalety i wady (Barsalou)
• Zalety:
• Wyjaśnia łatwość nabywania kategorii niejasno
zdefiniowanych i kategorii „ ad hoc”
• Wyjaśnia powstawanie niezliczonych i różnorakich
kategorii.
• Wady:
• funkcjonowanie takiego systemu kategoryzacji zakłada
istnienie pamięci o wielkiej pojemności aby zachować
pamięć poszczególnych egzemplarzy. (Kontr-argumenty)
• Egzemplarze mogą być zapominane. (Kontr-argumenty).
• Ludzie ujawniają znajomość abstrakcyjnych cech
odnośnie kategorii, które indukowali z pojedynczych
egzemplarzy. (Kontr-argumenty)
Dwie odmiany poglądu
egzemplarzowego
• Wersja skrajna, kiedy każdy przypadek
traktowany jest jako pojęcie.
Np. „To, co w tej chwili leci nad głową to „ptak”.
Albo
• Wersja umiarkowana oparta na
podobieństwie rodzinnym w dotychczas
poznanych egzemplarzach.
Np. „ptak” jest coś, co możemy określić jako zbiór
podobieństw rodzinnych w poznanych dotąd
„gołębiach”, „kaczkach”, „bocianach”, i tak dalej
(Komatsu, 1992).
Przyswajanie pojęć: Wersja
skrajna
• Pojęcie „pies” może zostać przyswojone
już po jednorazowym kontakcie z
egzemplarzem, nie wymaga kontaktu z
wielką liczbą egzemplarzy.
• Np. kiedy dziecko zobaczy jednego psa,
• trafnie odróżnia psa od innych zwierząt.
• Trafnie nazywa nazwą „pies” (kategoryzuje)
różne psy: jamniki, pekińczyki, teriery…
Przyswajanie pojęć a system
wiedzy
• Przyswojenie pojęcia po kontakcie z
jednym egzemplarzem może być
wskazówką, że
• Pojęcie nie jest nabywane w izolacji ale
na tle dotychczasowego systemu
pojęć.
• w warunkach naturalnych mogą powstać
tylko w obrębie tych struktur.
Diagnoza lekarska: Efekt podobnych egzemplarzy
Brooks, Norman i Allen (1991
• Badanie przeprowadzono na grupie lekarzy ogólnych oraz grupie
dermatologów mających duże doświadczenie kliniczne.
• Badanie dotyczyło procesu kategoryzacji materiału znanego lekarzom z
praktyki.
• Część I. Pokazywano im serię 30 slajdów przedstawiających przypadki
różnego rodzaju chorób skóry, których diagnozę zarazem podawano.
Część II. Pokazywano im serię 60 slajdów, które trzeba było poddać
kategoryzacji
• a) Slajdy, które widzieli w fazie wstępnej — można powiedzieć, że
w odniesieniu do tych slajdów sprawdzano jedynie, co badani
zapamiętali z fazy wstępnej.
• b) Slajdy, które były podobne do pokazywanych wcześniej;
• c) Slady, które wprawdzie różniły się od pokazywanych wcześniej,
lecz należały do tych samych kategorii diagnostycznych, co
slajdy pokazywane w fazie początkowej.
Wyniki
•
Lekarze ogólni i dermatolodzy stawiali najtrafniejsze diagnozy w wypadku tych slajdów,
które znali z serii początkowej. Pierwsii, w fazie wstępnej otrzymali informacje, jaka powinna
być diagnoza w danym wypadku. Drudzy, Znali dobrze kategorie diagnostyczne, długo
wykonywali swój zawód.
•
Jedni i drudzy lekarze byli znacznie bardziej trafni w wypadku diagnozy chorób
przedstawionych na nowych slajdach, które przedstawiały objawy podobne do
pokazywanych wcześniej.
•
Natomiast jedni i drudzy, (tj dermatolodzy o dużym stażu!), byli mniej trafni w wypadku
slajdów nowych, różnych do wcześniejszych, ale należących do tej samej kategorii
diagnostycznej.
•
Zaskoczenie wywołał ten właśnie wynik.
•
Wygląda to tak, że po obejrzeniu serii wstępnej na trafność diagnoz
dermatologów przestało wpływać wcześniejsze doświadczenie badanych.
A wpływały tylko niedawne doświadczenia, oglądanie serii wstępnej.
•
Podobieństwo wpływało tak samo silnie na ich diagnozy zarówno wtedy, kiedy mieli ze sobą 5.
jak i 49 lat praktyki.
Opisany efekt utrzymywał się zarówno wtedy, kiedy faza wstępna i faza testowa następowały
bezpośrednio po sobie, jak i wtedy, kiedy oddzielone były od siebie dwutygodniową przerwą.
.
•
Pogląd egzemplarzowy a diagnoza
lekarska
•
patrz wersja umiarkowana poglądu
egzemplarzowego
• Kiedy jesteśmy chorzy i idziemy do
lekarza, to trafność jego diagnozy mniej
zależy od jego doświadczenia (?), a
bardziej od tego. z jakimi przypadkami
miał ostatnio do czynienia!
Zalety i wady poglądu egzemplarzowego
•
•
•
•
•
•
ZALETY
1) Dane empiryczne wskazują, proces kategoryzacji, że przebiega bardzo szybko. .
2) Pogląd egzemplarzowy pozwala na lepsze przewidywanie, bo wcześniej nie wyklucza
cech, które mogą być kryterium klasyfikacji.
3) Pamięć egzemplarzy zachowuje wiele informacji szczegółowych. To pozwała na
wykorzystanie tych informacji przy rozwiązywaniu nowych problemów (Kolodner, 1993).
4) Brytyjski i amerykański system prawny w dużym stopniu wykorzystuje podejście
egzemplarzowe. Nie dopasowuje opisu czynu przestępczego do opisu kodeksowego (to
przypominałoby wykorzystanie poglądu klasycznego lub probabilistycznego), ale
wyszukuje precedensy- egzemplarze.
WADY
1) Ignorowanie zdolności człowieka do abstrahowania oraz do innych złożonych
procesów poznawczych.
2) Koncepcja ta dopuszcza, że dowolne, nawet przypadkowe cechy mogą być podstawą
wykrycia podobieństwa; dopuszczono więc określanie wagi cech stanowiących
podstawę oceny podobieństwa.
3) ocena podobieństwa, podstawa poglądu egzemplarzowego, zmienia się w zależności
od kontekstu oceny podobieństwa.
Zastanówmy się nad tym, jak duże podobieństwo cechuje bacę i Kaszuba spotykających
się pod Wawelem albo pod Kapitolem. Listy cech podobnych i różnych cechujących
bacę i Kaszuba są w obu wypadkach identyczne, obaj widziani w USA będą wydawali się
nam bardziej podobni.
zadania
•
Badanym polecono przeczytać historyjki opisujące zmiany sorpów i doonów,
a następnie proszono ich o dokonanie kategoryzacji.
• Kategoryzacja była dokonywana na podstawie dwóch różnych kryteriów.
• Według zasady „podobieństwa”. Badanych proszono, aby
• oceniali podobieństwo między sorpami a ptakami albo
• oceniali podobieństwo między doonami a ptakami
• za pomocą dziesięciostopniowej skali szacunkowej.
• Według „istoty.” Badanych proszono o stwierdzenie, czy
• czy sorp pasuje do ptaków
• czy doon pasuje do ptaków,
• za pomocą analogicznej skali.
Ostra/nieostra definicje pojęć
• Ostra definicja np.: pogląd klasyczny
– Każdy egzemplarz posiada wszystkie cechy wspólne z innymi
egzemplarzami, np..
Np.. Szpak rodzi się z jaja o twardej skorupie, ma skrzydła,
kości, itd.
Wróbel rodzi się z jaja …
dziób, ma puste
• Nieostra definicja np.: podobieństwo rodzinne
(pogląd probabilistyczny)
– Podobieństwo rodzinne: Co najmniej jeden egzemplarz, a
prawdopodobnie kilka z nich, mają jedną lub więcej cech
wspólnych z innymi elementami, lecz żadna z tych cech nie jest
wspólna dla wszystkich egzemplarzy.
Np. Kasia ma nos ojca,
Ela ma oczy ojca …
ale żadne z dzieci nie ma wszystkich jego cech.
Pogląd probabilistyczny
Pogląd probabilistyczny a
pogląd prototypowy
• Pogląd probabilistyczny zakłada niejasną przynależność
egzemplarza do kategorii,
• Np. krzesło to mebel, szafka to mebel, telewizor to ?
• Ludzie przypisują jednym egzemplarzom danej kategorii
większe prawdopodobieństwo przynależności niż innym
– to egzemplarze typowe (prototypy).
• wróbel to ptak, bocian to ptak, pingwin to ?
• Czyli można traktować pogląd prototypowy jako odmianę
poglądu probabilistycznego.
• poglądu probabilistycznego.
Zasada podobieństwa rodzinnego
(Rosch i Mervis, 1975).
• Definiuje pojęcie nieostro :
• Twierdzi, że
• co najmniej jeden element, a
• prawdopodobnie kilka z nich, ma jedną lub więcej
cech wspólnych z innymi elementami,
• lecz żadna z tych cech nie jest wspólna dla
wszystkich elementów”
Struktura pojęcia wg poglądu
probabilistycznego
• Na reprezentację pojęciową składają się
dwa rodzaje cech:
• cechy definicyjne oraz
• cechy charakterystyczne przysługujące
egzemplarzom typowym.
• W wypadku poglądu probabilistycznego
reprezentacja istnieje, ale człowiek nie potrafi
jej ostro opisać.
• O istnieniu tej reprezentacji można wnioskować
na podstawie konsekwentnego sposobu
reagowania na pewien zbiór obiektów.
patrz
styl Smitha
i
styl Wilsona
Pogląd probabilistyczny a
pogląd prototypowy
• Ponieważ podobieństwo rodzinne zakłada niejasną
przynależność egzemplarza do kategorii wraz z
zachowaniem wskazującym na istnienie kategorii,
przynależność do kategorii nie jest jednoznaczna ale
prawdopodobna.
• Ludzie przypisują jednym egzemplarzom danej
kategorii większe prawdopodobieństwo
przynależności niż innym – to egzemplarze typowe.
Pogląd prototypowy
Jest jedna reprezentacja danego egzemplarza,
ale egzemplarz nie ma wszystkich cech definicyjnych
Pogląd prototypowy
• Modele prototypowe zamiast reprezentować kategorię
pojęciową przez najbliższe egzemplarze wspomnień
reprezentują kategorie przez jedną, uśrednioną
reprezentację – prototyp.
• Zgodnie z tym poglądem system poznawczy abstrahuje
te cechy, które są reprezentatywne dla wszystkich
poznanych egzemplarzy i cala je w prototyp.
• W każdym przypadku, prototypy zawierają informację
wyabstrahowaną z napotkanych egzemplarzy, a nie z
zapamiętanych egzemplarzy.
• Większość modeli zakłada, że wyodrębnianie i scalanie
cech zachodzi automatycznie i nieświadomie.
• Podczas kategoryzacji nieznanego obiektu, system
poznawczy porównuje opis strukturalny obiektu z
skojarzonymi prototypami wszelkich możliwych kategorii.
• Jeśli jakiś prototyp jest najbardziej podobny do
nieznanego obiektu , system poznawczy przypisuje
kategorię tego prototypu do tego obiektu.
• Prototyp może zawierać jakąkolwiek wyabstrahowaną
cechę, a także jakąkolwiek relacją cech.
Np.. Przeciętną wysokość i ciężar psów;
Np.. Zbiór barw psów np. brązowa, czarna i biała;
Np.. Częstotliwość występowania poszczególnych barw;
Zalety i wady
Zalety
1/ Ten model wyjaśnia łatwość nabywania niejasno
zdefiniowanych kategorii oraz kategorii definiowanych „ad
hoc”. Wszystkie egzemplarze danej kategorii mogą być
podobne do prototypu bez pojedynczej definiującej cechy
wspólnej.
Wady
1/ Pogląd nie tłumaczy, dlaczego ludzie czasami pamiętają
pojedyncze egzemplarze. (Kontr-argument: można włączyć do
teorii sub-system zapamiętywania cech pojedynczych
egzemplarzy).
2/ W tym poglądzie, proces abstrahowania cech (dla danej
kategorii i ewentualne scalania w prototyp) przez system
poznawczy nie ma końca. To zablokowałoby system
poznawczy. (Kontr- argument: system abstrahuje tylko te
cechy, które wiążą się z realizacją bieżącego celu.)
Dostępność pamięciowa: egzemplarze napojów
Willingham (2004)
• Podaj przykład napojów:
• 202 Coca Cola
• 89 mleko
• 21 Pepsi
• 11 sok pomarańczowy
• 11 herbata
•
6 kawa
•
5 sok winogronowy
•
3 lemoniada
Typowy „ssak”
w ujęciu członków plemiona Itza Maja
• Badania przeprowadzono między innymi na
członkach plemienia, żyjącego w tropikalnych
lasach Gwatemali ujawniło, że w kategorii
„ssaki” prototypowymi egzemplarzami były
jaguar, lew górski i tapir.
• Medin i Atran (2004) piszą, że były to zwierzęta
„[...] wyróżniające się percepcyjnie, ważne
kulturowo i ekologicznie”.
Klasyfikacja wg poglądu probabilistycznego
(Rosch i Mervis (1975)
• Podczas procesu kategoryzacji rozmaite obiekty są
porównywane z prototypami. Im większe
podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że
dany obiekt zostanie zaliczony do zakresu pojęcia.
• Prototypem jest najbardziej typowy przedstawiciel
danej kategorii.
• Rosch (1978) twierdzi, że kluczowe znaczenie w
kategoryzacji odgrywają prototypy, interpretowane
jako najczystsze przypadki przynależności
kategorialnej. Prototyp nie musi być rzeczywistym
obiektem, ale może też być „obiektem idealnym”.
Efekty typowości
• Na przykład wróbel jest bardziej typowym przedstawicielem
pojęcia „ptak” niż pingwin.
• im bardziej typowy jest dany obiekt, to
• …tym krótszy czas dostępu do egzemplarza danej
kategorii. Np. „Podaj mi przykład motyla: „bielik kapustnik”,
„rusałka admirał” …
• …tym wcześniej będzie on wymieniany jako pierwszy
przedstawiciel danej kategorii. Np. czy „wrona” czy „czapla”.
• …tym szybsza w milisekundach jest decyzja semantyczna.
„Czy jeleń to zwierzę? Versus „Czy koralowiec to zwierzę?”.
Efekt zagnieżdżenia w poglądzie
probabilistycznym
• Trzy poziomy hierarchii:
• poziom najwyższy, nadrzędny obejmujący pojęcia bardzo
ogólne, charakteryzowane za pomocą niewielkiej liczby cech;
• poziom podstawowy, pośredni — obiekty znajdujące się na
tym poziomie mają bogate charakterystyki, a jednocześnie
cechy występujące na tym poziomie pozwalają na stosunkowo
łatwe odróżnianie obiektów; wreszcie,
• na poziomie najniższym — podrzędnym — występuje wiele
cech wspólnych, ale cechy te w znacznym stopniu pokrywają
się z cechami charakteryzującymi inne grupy obiektów.
• Obiekty znajdujące się na tym poziomie są dobrze określone,
lecz podobieństwo między nimi jest bardzo wysokie.
Pogląd probabilistyczny
Efekt zagnieżdżenia
• Pojazdy
•
• motocykle
samochody
autobus
•
• honda suzuki jawa
fiat ford
Poziom wyższy
Poziom podstawowy
ikarus volvo man
•
Poziom niższy
Uprzywilejowanie poznawcze
poziomu podstawowego
• Ludzi najpierw podają obiekty poziomu
podstawowego;
• Rodzice ucząc dzieci posługiwania się nazwami,
jako pierwsze wymieniają nazwy pochodzące z
poziomu podstawowego.
• Nazwy obiektów z tego poziomu opanowywane
są jako pierwsze w trakcie rozwoju osobniczego;
• W języku migowym większość stanowią obiekty
z poziomu podstawowego (Rosch, 1978).
Poziom podstawowy jest tylko względnie stały
inter- i intra- indywidualnie
(Johnson i Mervis, 1997; Tanaka i Taylor, 1991)
• Eksperci (na przykład kynolodzy, obserwatorzy ptaków)
potrafili wyodrębnić więcej cech różnicujących
poszczególne obiekty na najniższym poziomie hierarchii, a
niekiedy wprowadzali także kategorie pod-podrzędne.
Np.:
• Na poziomie podstawowym umieszczane są psy i koty. .
• W kategorii „psy” wyodrębniamy poszczególne rasy, na
przykład teriery i owczarki.
• Wtedy na poziomie niższym znajdą się Foksteriery,
Airedale teriery, Welsh teriery i tak dalej.
• Zwierzęta
•
Psy
koty ……
•
Poziom podstawowy
• teriery owczarki dachowce persy
•
Poziom niższy
• Foksteriery Airedale teriery Welsh teriery
•
Poziom pod-niższy
Zalety i wady poglądu probabilistycznego
ZALETY:
1/ zwrócił uwagę na niejawnie zdefiniowane kategorie pojęciowe. Ludzie potrafią
posługiwać się kategoriami w sposób konsekwentny, choć nie są w stanie podać cech
definicyjnych na jakich się opierają.
• 2/ zwrócił uwagę na kategorie „naturalne”, których istnienie wskazuje, że jesteśmy wstępnie
zaprogramowani do wykrywania porządku już na poziomie percepcyjnym, a także na poziomie
pojęciowym (Gibson (1966) oraz Neisser (1994).
WADY:
•
1/ trudno jest wyjaśnić pojęcia złożone. Wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia z
pojęciem „ptactwo domowe”. Typowe „ptak” to „wróbel, typowe „coś” przynależne do domu to
„komin” , Stąd mogłoby wynikać że „ptactwo domowe” to „uskrzydlony komin”. Inaczej mówiąc,
na podstawie prototypowości pojęć prostych nie można przewidzieć prototypowości pojęcia
złożonego (Smith i Medin, 1981).
•
2/ Osoby posiadające dużą wiedzę częściej posługują się egzemplarzami idealnymi niż
egzemplarzami średnimi.
•
3/ Prototypy wykazują silną zależność od kontekstu. Na lekcji biologii uczniowie mogą
uznawać pomidory za „owoce”, natomiast w domu za „warzywa”. W następstwie, typowość
obiektów w pewnej klasie może ulegać znacznym zmianom (Roth i Shoben, 1983).
•
4/ Nie wiadomo, kiedy prototypy stanowią tendencję centralną w danej kategorii, a kiedy
przypadek idealny dla danej kategorii (Barsalou, 1985; Maruszewski, 1984). Wiadomo
jednak, że pewną rolę odgrywa tu wiedza danej jednostki.
•
5/ Prototypowość może mieć charakter nie -umysłowy, a być związana z ładunkiem
emocjonalnym, jakim obdarzone są pewne pojęcia. Na przykład prototyp „kobieta” jest dla wielu
mężczyzn nie tyle reprezentacją „przeciętnej kobiety”, co reprezentacją kobiety idealnej.
Interpretacja efektów typowości
Smith, Shoben i Rips (1974)
• Czy meduza to zwierzę?
• Podejmowania decyzji opiera się najpierw na pytaniu o cechy
charakterystyczne. To proces szybki.
• Czy to ma cztery nogi i ogon? (Typowe „zwierzę”). Po udzieleniu
odpowiedzi twierdzącej proces podejmowania decyzji się kończy.
• Jeśli odpowiedź jest przecząca, uruchamiany jest drugi etap
przetwarzania, w którym sprawdzane są cechy definicyjne.,
• Czy oddychają, czy są cudzożywne? i tak dalej.
• Ten proces trwa dłużej.
Decyzje w kategoryzacji pojęciowej
• Czy ma cechy charakterystyczne (typowe)?
• Tak
nie
Czy ma cechy definicyjne?
•
Tak
nie
Pogląd klasyczny
Co to?
Co to?
To nie są trójkąty w znaczeniu
klasycznym
Pojęcie trójkąta
• Trójkąt to
płaska, zamknięta figura geometryczna,
mającą trzy boki i
trzy kąty.
• Trójkąty Euklidesa
a
• Trójkąty Riemanna
• Trójkąty Łobaczewskiego
Ogólne właściwości pojęć
•
1/ Funkcja kategoryzacji obiektów tj. redukcji różnorakości
•
2/ Zakres ogólności:
•
•
•
(ten dom),
dom (w ogóle)
3/ Hierarchiczność:
•
•
nadrzędne
podrzędne
•
4/ rozwój w ontogenezie: wczesne pojęcia dzieci
•
5/ Kontekst powstania:
typowe desygnaty pojęć a środowisko geograficzne jego powstania np.
• typowa „ryba” raf koralowych Polinezji ,
• typowa „ryba” jezior północnej Europy
•
6/ arbitralność etykiety
•
7/Ekonomia poznawcza – tworzenie reprezentacji zbiorów różnorodnych
obiektów redukuje obciążenie poznawcze.
Pogląd klasyczny
• Wedle tego poglądu, pojęcie jest taką reprezentacją klasy przedmiotów,
która obejmuje wszystkie jej istotne właściwości.
• Kryterium istotności jest powtarzalność — cechą istotną jest taka cecha,
która charakteryzuje wszystkie obiekty należące do tej klasy, czyli mówiąc
inaczej, jest to cecha wspólna dla tych obiektów (Maruszewski, 1983).
• Cechy istotne stanowią warunki zarazem wystarczające i konieczne do
stwierdzenia przynależności danego obiektu do zakresu danego
pojęcia.
• Np.. Trójkąty, pojęcie trójkąta i jego cechy istotne
• Cechy istotne są cechami definicyjnymi — zbiór wszystkich cech istotnych
stanowi definicję pojęcia.
• Cechą wtórną, wynikającą z istnienia zbioru cech definicyjnych, jest to,
że granice pojęcia są ostre.
Pojęcie trójkąta
•
•
•
•
•
Trójkąt jest
płaską,
zamkniętą figurą geometryczną,
mającą trzy boki i
trzy kąty.
• Trójkąty Euklidesa
• Ale
• Trójkąty Łobaczewskiego
Pojęcia sztuczne
Bruner, Goodnow, Austin (1956)
Istota pojęcia (core) i procedura identyfikacyjna
Smith i Medin (1981)
• Autorzy ci wyodrębnili istotę pojęcia (core) i procedurę
identyfikacyjną.
• Istotą pojęcia jest zbiór jego abstrakcyjnych właściwości,
pozwalających na określenie relacji danego pojęcia wobec
innych pojęć (na przykład i
• Istotę pojęcia „owoc” stanowi to, że jest to ta część rośliny,
która osłania nasiona i ułatwia ich rozsiewanie).
• Procedura identyfikacyjna zawiera te cechy, które pozwalają
na zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś klasy.
• Owocem jest więc coś, co rośnie na drzewie, ma ogonek,
skórkę, pestki i tak dalej.
Niespójność cech istotnych i cech
obserwacyjnych stosowanych w
procedurze identyfikacji
• Bardzo rzadko wykorzystuje się w identyfikacji
płci cechy zawarte w istocie pojęcia (jednym z
takich nielicznych wyjątków są analiza
chromosomów XX i XY w badaniach
sportowców).
• Zwykle procedura identyfikacyjna płci odwołuje
się do wtórnych cech płciowych, które są
determinowane przez oddziaływania
genetyczne.
Efekt zagnieżdżenia
• Polega on na tym, że pojęcia podrzędne stanowią pewien podzbiór w
pojęciach nadrzędnych.
• Odpowiednio cechy charakteryzujące pojęcie podrzędne zawierają cechy
charakterystyczne dla pojęcia nadrzędnego oraz cechy typowe dla tego
niższego poziomu hierarchii pojęciowej (Cantor, Smith, French i Mezzich,
1980).
• Pojęcie figury geometrycznej: pojęcie nad nadrzędne
• pojęcie czworoboku: pojęcie nadrzędne
• Pojęcie kwadratu jest pojęciem podrzędnym,
poziom III
poziom II
poziom I
• Efekty zagnieżdżenia dowodzą, że kategorie mają strukturę hierarchiczną.
• Czystych pojęć klasycznych jest niewiele.
Pogląd klasyczny
Efekt zagnieżdżania
• figury geometryczne
• pięciokąty
•
czworokąty
trójkąty
Kwadrat Romb Prostokąt, Równoległobok, Trapez, Czworobok nie…
• W eksperymentach nad pojęciami „laboratoryjnymi”,
tworzonymi specjalnie na użytek badania, bardzo trudno
odróżnić od siebie istotę i procedurę identyfikacyjną. W
wypadku zaś pojęć naturalnych istota i cechy
identyfikacyjne to zupełnie różne rzeczy. Kiedy lekarz
rozpoznaje chorobę, posługuje się jedynie objawami,
anie istotą. W badaniach nad pojęciami sztucznymi
psychologowie ograniczają się do procedury
identyfikacyjnej.
• Pojęcia sztuczne nie mają swojej istoty, która byłaby
źródłem obserwowalnych cech, analogicznie jak w
cytowanym wcześniej przykładzie, gdzie drobnoustroje
chorobotwórcze są źródłem obserwowalnych
symptomów2
Zalety i wady poglądu klasycznego
•
•
•
•
•
•
•
Zalety:
(1) Możliwość określenia ostrych granic pojęcia.
(2) Łatwe określanie relacji między pojęciami — pojęcia mają przecież ostre
granice.
(3) Możliwość przekazywania wiedzy werbalnie.
(4) użyteczne w dziedzinie matematyki czy logiki
Wady
(1) Utożsamianie pojęć z atrybutami percepcyjnymi. Np.. Kategoryzacja płci po
ubiorze
(2) Pogląd klasyczny nie potrafi wyjaśnić efektu typowości. Dlaczego wrona
jest bardziej typowa niż czapla?
(3) W badaniach nad pojęciami „sztucznymi” rzadko badano pojęcia z dwóch
poziomów ogólności, a niemal wcale pojęciami z trzech lub większej liczby
poziomów.
(4) W potocznym funkcjonowaniu poznawczym ludzie rzadko posługują się
pojęciami o ostrych granicach, a granice wielu ważnych pojęć np.. prawnych
nie są ostre.
Pojęcia jako teorie naiwne
Używając innej terminologii, zwolennicy
poglądu egzemplarzowego podkreślali, że
pojęcia nie są izolowanymi reprezentacjami,
lecz są pochodne względem systemu wiedzy
jednostki.
Kategoryzacja poprzez odwołanie
się do identyfikacji/ do rdzenia
Identyfikacja cech spostrzeżeniowych:
To co lata, to ptak  motyl to ptak
To co duże i lata, to ptak  nietoperz to ptak
Identyfikacja cech spostrzeżeniowych nie wystarczy do
kategoryzacji „X to ptak”
Trzeba rozpoznać w obiekcie cechy rdzenia pojęcia
Co stanowi istotę jakiegoś pojęcia?
Eksperyment Lance Ripsa (1989)
• Rips przedstawiał badanym historyjki
opisujące dwa gatunki zwierząt. Każdy z
tych gatunków został oznaczony za
pomocą nazwy bezsensownej. Jeden z
nich nazwano „sorpem”, drugi ‘doonem”.
• W historyjkach przedstawionych badanym
sorpy miały cechy ptaków, doony zaś
cechy owadów.
Sorp
• Sorp jest zwierzęciem żywiącym się nasionami i
niektórymi jagodami. Sorpy mają skrzydła i dwie nogi.
Budują swoje gniazda na konarach drzew.
• Jeden z sorpów zbudował gniazdo zbyt blisko fabryki
produkującej toksyczne substancje chemiczne. Zatrucie
środowiska spowodowało, że zaczął się stopniowo
zmieniać — jego skrzydła się zmniejszyły i stały
przezroczyste. Wyrosła mu dodatkowa para kończyn.
Kończyny te miały coś w rodzaju przyssawek, dzięki
którym sorp mógł się poruszać po spodniej stronie liścia
w czasie burzy.
• Pewnej wiosny sorp skojarzył się z normalną samicą i po
dwóch tygodniach małe sorpy rozbiły skorupki jaj i
wykluły się.
Doon
• We wczesnym okresie rozwoju życie doona
przypomina życie sorpa.
• Żywi się on nasionami i jagodami. Ma dwa
skrzydła z piórami i porusza się na dwóch
nogach. Zyje wśród gałęzi drzew, w
zbudowanym przez siebie gnieździe.
• Po kilku tygodniach doon rozwija swoje skrzydła
zbudowane z przezroczystej błony. Opuszcza
gniazdo i wtedy wyrasta mu dodatkowa para
nóg z przyssawkami.
• Doon zaczyna żywić się niemal wyłącznie
nektarem kwiatowym. Późnym latem Doony
łączą się w pary. Samice składają jaja na
roślinach.
Podobieństwo jako zasada budowy
naiwnych, potocznych teorii pojęć
•
Argumenty przemawiające na rzecz takiej tezy pochodzą nie tyle z
kontrolowanych eksperymentów psychologicznych, co z koncepcji
antropologicznych.
•
James Frazer (1996) wymienia dwie zasady, jakimi posługują się ludzie w
tworzeniu teorii potocznych.
•
Pierwsza to zasada magii sympatycznej. Głosi ona, że „podobne
wywołuje podobne” albo — mówiąc inaczej — że istnieje zasadnicze
podobieństwo między przyczyną a skutkiem.
Gdy przyczyna jest niepodobna do skutku, ludzie nie potrafią
zaakceptować tezy o związku między nimi.
•
•
•
Druga zasada to zasada „zarażenia”. Zgodnie z nią musi zachodzić
bezpośredni kontakt między przyczyną a skutkiem. Nie może być tak, żeby
jakaś przyczyna działała na odległość.
Zbliżona zasada to bezpośrednie następstwo czasowe. Odroczone w
czasie działanie przyczyny wydaje się mało prawdopodobne.
Wyniki
• Grupa kontrolna, (czytająca I część każdej z opowieści)
oceniła podobieństwo jak i dopasowanie miedzy sorpami a
ptakami jako maksymalne
• grupa eksperymentalna, (czytająca całość dwóch
opowiadań) wysoko oceniała podobieństwo sorpów
(zmiana przypadkowa) a nisko doonów (zmiana istotna) do
ptaków;
• Także grupa eksperymentalna wyżej oceniała
dopasowanie sorpów niż doonow do kategorii ptaków.
• Wyniki potwierdziły tezę naiwnych teorii pojęć, że ludzie
w kategoryzacji mogą kierować się istotą (cechami
istotnymi -core) pojęcia, a pomijać podobieństwo
percepcyjne.