Transcript Antropogeneza

Od hominidów do homininów
Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie
w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron internetowych m.in. Nature, Science, National
Geographic, Wikipedia i in.
ANTROPOGENEZA
Czy człowiek pochodzi od małpy?
Ewolucjonizm, którego teoretyczne ramy od ponad 150 lat są wypełniane
wynikami kolejnych badań, pozwolił zrozumieć mechanizm powstawania
gatunków. Paradygmat ewolucyjny – bo darwinizm od dawna jest czymś
więcej, niż tylko teorią – umożliwił poprawną interpretację znanych już w
XIX wieku szczątków praludzi i rozpoczął okres intensywnych badań nad
początkami rodzaju Homo. Szczegóły procesu ewolucji człowieka
pozostają jednak dziedziną, w której wciąż wiele jest do odkrycia.
Antropogeneza była zarówno efektem długotrwałego procesu kumulacji
drobnych zmian, jak i skutkiem gwałtownych wydarzeń, które zachodziły
jednorazowo w konkretnym momencie prehistorii. Badanie początków
człowieka utrudnia niewielka ilość źródeł i otchłań czasu, w jakim
zachodziły kluczowe procesy: ponad 7 mln lat. Ewolucja homininów ma
nie tylko wymiar biologiczny, ale także kulturowy, szczególnie w
końcowych stadiach antropogenezy.
Pytanie w podtytule pojawia się czasem w potocznych dyskusjach nad
pochodzeniem człowieka. W istocie nie da się na nie odpowiedzieć,
ponieważ jest źle zadane. Żaden współczesny gatunek nie pochodzi od
żadnego współczesnego gatunku. Co więcej, jeśli pojęciem „małpy”
określimy najbliższego nam genetycznie szympansa, to współczesna
wiedza nie wyklucza możliwości odwrócenia tego pytania…
Podstawy ewolucji: dziedziczenie
Ewolucja opiera się na 2 mechanizmach: dziedziczeniu i doborze
naturalnym. Dobór (selekcja), premiujący osobniki najlepiej
przystosowane, utrwala cechy korzystne dla gatunku i eliminuje
niekorzystne. Zrozumienie zasad działania mechanizmu
dziedziczenia stało się możliwe dzięki pracom G. Mendla (18221884), który zaobserwował, że dziedziczenie rządzi się prawami
bardziej złożonymi niż proste mieszanie się cech ojca i matki w
organizmie potomnym. Dzieje się tak dlatego, że geny (jak
powiedzielibyśmy dzisiaj) kodujące daną cechę występują w
organizmie w postaci wariantów (alleli). O fenotypowym
wystąpieniu danej cechy decyduje allel dominujący. O tym, jakie
allele zostaną przekazane potomstwu decyduje przypadek. W
sytuacji, gdy oboje rodziców przekaże potomkowi recesywne
allele danego genu staną się one aktywne i organizm ten będzie w
zakresie danej cechy odmienny od swoich rodziców.
Pełne zrozumienie mechanizmów dziedziczenia stało się możliwe
dopiero po odkryciu DNA – faktycznego nośnika informacji
genetycznej – dokonanym przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka
w 1953 roku. Szczegółowe badania pozwoliły uzupełnić prace
Mendla, m.in. dzięki ustaleniu, że poszczególne geny – rozumiane
teraz jako odcinki nici DNA - nie są dziedziczone całkowicie
niezależnie od siebie. Dzieje się tak, ponieważ DNA jest
podzielona na fragmenty zamknięte w chromosomach. Geny
ulokowane blisko siebie w obrębie jednego chromosomu
wykazują tendencje do dziedziczenia się w grupach. W toku
dalszych badań odkryto szereg szczegółowych aspektów
mechanizmów dziedziczenia i ekspresji (aktywizacji) genów, które
kazały poczynić zastrzeżenia w stosunku do właściwie wszystkich
dogmatów klasycznej genetyki, min. zakładających, że geny
przenoszą się tylko w obrębie gatunku, a cechy nabyte nie są
dziedziczone.
Chromosomy i
zawarte w nich
odcinki nici DNA
Genom człowieka
Ludzkie DNA zostało poznane dzięki Human Genome Research Project, którego
wstępne wyniki opublikowano w roku 2000 i 2001. W komórkach człowieka
występują 23 pary chromosomów, w tym 1 para chromosomów płciowych (XX
u kobiet, XY u mężczyzn). Kompletne DNA zawiera ponad 3 miliardy par zasad,
i tylko 20-30 tysięcy genów. Pozostałe odcinki DNA kodują powstawanie
cząsteczek RNA, pełnią funkcje regulatorowe, lub stanowią tzw. śmieciowe
DNA, którego fragmenty zawierają wiele podobieństw między gatunkami o
nawet bardzo odległym pokrewieństwie. Znaczenie niekodujących odcinków
DNA nie jest w pełni wyjaśnione, jest to pamiątka po naszej długiej ewolucyjnej
przeszłości, której „archeologia” może przynieść cenne informacje.
Oprócz genomu zawartego w jądrze, w komórkach człowieka występuje także
osobne DNA zawarte w mitochondrach. Krótka, kolista nić DNA
mitochondrialnego (mtDNA) koduje jedynie 37 genów. Z uwagi na duża ilość
mtDNA w komórkach i jego odporność na zniszczenie, bazuje na nim wiele
analiz pokrewieństwa między populacjami ludzi współczesnych i
prehistorycznych. Należy jednak pamiętać o istotnej wadzie powstałych w ten
sposób modeli, ponieważ mtDNA dziedziczy się wyłącznie w linii żeńskiej.
Podobnie ułomne, choć także ciekawe wyniki daje analiza DNA jądrowego
zawartego w chromosomie Y, dziedziczonego tylko w linii męskiej.
Mutacje – napęd ewolucji
Mutacje dzielimy na:
niekorzystne, często letalne (śmiertelne) - eliminowane przez dobór
neutralne, odkładane w genomie, szczególnie w odcinkach niekodującego DNA
założycielskie - specjalna odmiana neutralnych z cechami pozytywnymi i negatywnymi
pożyteczne – premiowane przez dobór naturalny.
Miejsce i czas zachodzenia mutacji
 chromosomy: w trakcie podziału komórki
 pojedyncze geny: w życiu osobniczym
Czynniki mutagenne i tempo mutacji
Czynniki te są bardzo zróżnicowane, od przebytych chorób, po poziom promieniowania
wynikający z lokalnego tła radiacyjnego czy np. wybuchu supernowej. Zatem intensywność
mutacji jest z natury zmienna, ale w długich okresach czasu dąży do pewnej średniej, co jest
podstawą teoretyczną tzw. zegara molekularnego. ZM na podstawie uśrednionych danych o
tempie mutacji wylicza daty rozejścia się gatunków, pomiędzy którymi istnieje odmienność
genetyczna, wyrażająca się określoną ilością mutacji. Dla stosunkowo krótkich okresów,
takich, jak czas ewolucji człowieka, szacunki oparte na ZM należy traktować z dużą
ostrożnością.
Poszukiwania przodków człowieka
Dzięki paradygmatowi ewolucyjnemu stało się możliwe poprawne zinterpretowanie
szczątków homininów, odkrywanych w Europie od XIX wieku. Początkowo były to
znaleziska neandertalczyków, później doszły nieco starsze homininy z końca dolnego
paleolitu. Choć pierwotnie kolebkę rodzaju Homo umieszczano Europie, w
początkach XX wieku pojawili się badacze sugerujący, antropogeneza musiała być
związana z regionem, w którym żyją spokrewnione z człowiekiem małpy naczelne:
Człowiek Jawajski
Eugène François Thomas Dubois (1858-1940), jako pierwszy rozpoczął
poszukiwania szczątków praludzi poza Europą. Wybór padł na Azję PdWsch., mimo, iż Darwin optował wcześniej za Afryką. Odkrycie w 1891
szczątków istoty nazwanej Pitekantropem (obecnie: Homo erectus)
wywołało ogromne kontrowersje, ostatecznie zostało jednak
zaakceptowane. Azja Pd-Wsch. stała się kluczowym miejscem poszukiwań
kolebki rodzaju Homo. Badania na Javie były kontynuowane w latach
międzywojennych przez badaczy niemieckich, dostarczając kolejnych
szczątków H. erectus.
Człowiek z Czu-Ku-Tien
H. erectus,
jaskinia Zhoukoudian
(Czu-Ku-Tien), Chiny
Davidson Black, 1930
Znalezisko zawierało narzędzia i
szczątki formy Homo erectus,
nazywanego wówczas pitekantropem.
Znaleziska potwierdziły dominujący
wówczas pogląd, iż poszukiwania
najdawniejszych etapów ewolucji
człowieka powinny koncentrować się
w Azji. Dzisiaj wiemy, że to stanowisko
- badane także obecnie - datowane
jest na stosunkowo późny etap
antropogenezy (obecne daty sugerują
zamieszkiwanie jaskini między 750 a
200 tys. lat BP).
Dziecko z Taung
A. Africanus
Taung, RPA
Raymond Dart,
1925
Czaszka
młodocanego
australopiteka. Jedno z
pierwszych
znalezisk,
które pokazało bardzo
odległe etapy ewolucji
człowieka i zasugerowało,
że początków rodzaju
Homo należy szukać w
Afryce.
Swartkrans
A. Robustus,
jask. Swartkrans RPA
Robert Broom, 1948
Do dziś (od 1968 badania
prowadzi C.K. Brain) stanowisko
dostarczyło
szczątków
126
osobników
A.
robustus.
Znaleziska
sugerują
współwystępowanie
australopiteków z H. erectus, z
którym wiązane są znalezione
na stanowisku narzędzia i ślady
używania ognia datowane na
ok. 1 mln BP.
Mrs. Ples
A. Africanus
jask. Sterkfontain,
RPA
Robert Broom,1947
Ponad
500
osobników
A.africanus, b. stare szczątki
H. habilis. Badania trwają od
1936 roku, od 1966 pod
kierunkiem P.Tobiasa.
Olduvai
H. habilis, A.boisei
Olduvai Gorge,
Tanzania
Louis Leakey, 1956
Zespół 5 stanowisk w
wąwozie
erozyjnym,
przecinającym sedymenty
związane
ze
strefą
nadbrzeżną
prehistorycznego
jeziora.
Wykopaliska: L. Leakey od
1956. Znaleziska: A.boisei,
H.habilis (żuchwa), liczne
narzedzia
krzemienne
kultury
olduwajskiej.
Datowanie:
1,8
mln
(warstwa: tzw. Bed I).
Chłopiec z Turkana
H. habilis, H. erectus, A.boisei
jezioro Turkana (East Turkana),
Kenia.
Robert Leakey, G.Issac, 1968
2 stanowiska badane od 1968.
Znaleziska: kompletna, czaszka h.habilis,
szkielet hipopotama i stosunkowo
nieliczne narzędzia – stanowisko typu
„kill site”. Z młodszych warstw: szczątki
H. erectus. Datowanie: ok. 2 mln lat BP warstwa starsza, tzw. „ formacja
Shangura” i 1,5 mln BP - warstwa
młodsza, poziom tufu „ formacja Okote”.
W sąsiedztwie znajdują się stanowiska z
doliny rzeki Omo (szczątki hominidów)
oraz
Lothgam
(żuchwa
przodka
australopiteków, ok. 5 mln lat BP)
Lucy
A. Afarensis
Hadar, Etiopia, pustynia Afar
D.c.Johanson, T.Grey, 1974
Szczątki 13 osobników, w tym jeden w
dużym
stopniu
kompletny
szkielet
mierzącej 1,1 m wysokości samicy,
ochrzczonej „Lucy”. Datowanie: 3,2 mln lat
BP. Na podstawie analizy zachowanych
fragmentów budowy m.in. miednicy
wykazano, iż Lucy poruszała się sprawnie
w postawie wyprostowanej.
Laetoli
Ślady A. afarensis
Laetoli, Etiopia
Mary Leakey, 1976
Stanowisko
leżące
na
południowy zachód od Olduvai.
Wykopaliska: M.Leakey od 1976.
Znaleziska: powierzchnia ze
śladami stóp co najmniej dwóch
homininów wskazującymi na
chód dwunożny. Datowanie: 3,7
mln lat, ślady wiązane są z A.
afarensis.
Antropogeneza: nowe spojrzenie
Klasyczny, fałszywy model
drzewa
rodowodowego
człowieka, nie uwzględniający
naszej genetycznej bliskości z
szympansem.
Wg. klasycznego, nieaktualnego już modelu antropogenezy
jako pierwszego przodka homininów wskazywano sivapiteka (d.
ramapiteka). Jak dziś wiemy, gatunek ten należy do przodków
orangutana, a jego rzekomo progresywne cechy są efektem
przystosowanie do określonego środowiska. Badania
rzeczywistego pokrewieństwa między gatunkami pozwoliły
także odrzucić koncepcję, iż człowiek oddzielił się od
wspólnego pnia rodowodowego wielkich małp afrykańskich.
Dziś wiemy, że człowiek jest dużo bliżej spokrewniony z
szympansem, niż z jakimkolwiek innym gatunkiem. Ostatnio
odrzucono także długo utrzymujące się przeświadczenie, iż
decydującą rolę w ewolucji odegrała Afryka Wschodnia i
postępujący proces stepowienia tej części kontynentu. Proces
ten miał wymusić opuszczenie przez homininy środowiska
leśnego i przejście na sawanny, co skutkować miało m.in.
opanowaniem sprawnego poruszania się na dwóch nogach.
Dziś wiemy, iż chód dwunożny jest bardzo starym wynalazkiem
w historii ewolucji homininów, która intensywnie dokonywała się
właśnie w środowisku leśnym. Wciąż dyskutowana jest
natomiast kwestia tego, czy ewolucja homininów miała
zasadniczo charakter liniowy, czy rozgałęziony. Nie ulega
jednak wątpliwości, iż przez bardzo długie okresy na Ziemi żyły
obok siebie różne gatunki homininów.
Aktualny model antropogenezy
5 a 7 mln lat temu w Afryce. Ostatni wspólny przodek człowieka i
najbliżej spokrewnionego z nim szympansa (LCA – Last
Common Ancestor).
4,5 – 1 mln BP rozgałęziona ewolucja australopiteków,
poczynając od stos. prymitywnego A. anamensis, poprzez
gracylne (delikatnie zbudowane) A. afarensis do A. africanus.
Równolegle rozwija się linia australopiteków masywnych, z A.
robustus i A. boisei, które przetrwały najdłużej.
Od ok. 3 – 2,5 mln BP: równoległa ewolucja Homo –
prawdopodobnie
także
kladogenetyczna
(rozgałęziona).
Podobnie jak w przypadku australopiteków, tak i tu pojęciem
„gatunek” należy jednak operować ostrożnie, ponieważ nie
jesteśmy na ogół w stanie odpowiedzieć na pytanie o możliwość
krzyżowania się różnych populacji. Równie uprawnionym
modelem ewolucji rodzaju Homo jest model liniowy, w którym
wydzielamy pewne populacje lokalne, jednak nie przesądzając o
ich wzajemnych relacjach, ale lokując je w obrębie ogólnej linii
rozwojowej.
Systematyka naczelnych
1. Hominoidy (Hominoidea) – człowiek WMA + gibbonowate [nadrodzina]
2. Hominidy (Hominidae) – człowiek, WMi ich kuzyni [rodzina]
3. ………… (Homininae) – człowiek i WM bez orangutana [podrodzina]
4. ………… (Hominini) – człowiek, szympans i ich kuzyni [plemie]
5. Homininy (Hominina) – człowiek i bezp. przodkowie człow. [podplemię]
6. Homo – człowiek [rodzaj]
Ostatni wspólny przodek
Jak dziś wiemy, człowiek i szympans mają niemal 99% wspólnych genów, co formalnie
powinno sytuować obie te formy w obrębie jednego gatunku. Nie jest jasne, kiedy
dokładnie rozdzieliły się nasze linie rodowodowe. Wedle bardzo niepełnych danych
kopalnych i nieprecyzyjnych wskazań zegara molekularnego miało to miejsce gdzieś
między 5 a 7 mln lat temu w Afryce. Ostatni wspólny przodek człowieka i najbliżej
spokrewnionego z nim szympansa (LCA – Last Common Ancestor) nie był zapewne
podobny ani do jednego, ani do drugiego. Biorąc jednak pod uwagę bardzo stare
datowania szczątków sugerujących dwunożność, nie można wykluczyć, że LCA był
bardziej „ludzki” niż współczesne szympansy. Czy jest możliwe, by szympans był
uwstecznionym przedstawicielem naszej linii ewolucyjnej? Z ewolucyjnego punktu
widzenia taki scenariusz nie jest wykluczony. Koszty, jakie człowiek ponosi w związku
ze specyfiką swojej ewolucji są bardzo wysokie. Duży mózg wymaga dostarczanie
ogromnych ilości energii i czyni poród trudnym i niebezpiecznym. Chód dwunożny i
wyprostowana postawa skutkuje schorzeniami kręgosłupa, do tego dochodzi
specyficzna dla nas możliwość zakrztuszeń i wiele innych przypadłości. W pewnym
momencie antropogenezy część populacji homininów mogła osiągnąć sukces
ewolucyjny redukując te niedogodności i wybierając wąskie przystosowanie. Taka
możliwość – nawet, jeśli tylko teoretyczna – uświadamia nam, że ewolucja nie jest
procesem prostym i jednokierunkowym. Czy powstanie człowieka było nieuchronnie
wpisane w scenariusz rozwoju życia na ziemi? Do tego pytania nawiązuje dyskusja
wokół tzw. zasady antropicznej. Dyskusja ta wykracza daleko poza archeologię i
antropologię.
Najstarsze znaleziska
Przodków wszystkich hominidów poszukuje się
obecnie wśród małp żyjących w miocenie gł. na
rozległych terenach Eurazji. Poniżej dwie
ewentualne kandydatury:
•Driopitek i in. – przodek WMA: 12 mln, Miocen
•Oreopitek – Włochy, 9-7 mln, elementy dwunożności, ale
związek z Homininami niepewny.
Linia rozwojowa homininów zaczyna się
prawdopodobnie 8-7 mln lat BP, choć, jak
wspomniano, data rozdzielenia się linii
człowieka i szympansa nie jest jasna. Poniżej –
najważniejsze znaleziska z najwcześniejszego
etapu antropogenezy:
•Sachelanthropus tchadensis – 7 mln: nowoczesne cechy
czaszki
•Orrorin tugenesis – 6 mln BP Tugen Hills, Kenia: słabe
dowody dwunożności
•Ardipithecus r. kadabba 5,5 mln BP: słabe dowody
dwunożności
Driopitek
Oreopitek
•Ardipithecus ramidus ramidus
4,4 mln BP:
dwunożność
Ardipiteki: Ardi
Kompletny szkielet k. Aramis, dol. Awash, reg. Afar, Etiopia
120cm, 50 kg, zamieszkiwała środowisko leśne:
-sawanny nie były konieczne do antropogenezy
Chód dwunożny na ziemi i czworonożny na drzewach
-prymitywna dwunozność, jest stara ewolucyjnie!
Odżywianie: orzechy, owady
Nie chodziła w taki sposób jak szympansy, czy goryle:
- te gatunki są odległe od wsp. przodka Hominidów!
Australopiteki
Od 4 do 1,5 mln BP
Bardzo zróżnicowana grupa
- robustne
- gracylne
Pełna dwunożność
Powstanie rodzaju Homo
Jaka jest definicja człowieka?
Kiedy powstał człowiek?
Jak można to odnotować
w materiale archeologicznym?
Homo – specyfikacja:
budowa
ciała:
Wybrane cechy ludzkiej budowy ciała:
-czaszka o pojemności większej niż 800 cm3
- budowa miednicy, stawów kol. i ram., paliczków, proporcje kości dł.
- v-kształtna żuchwa
- recesywne kły, grub emalia na trzonowcach, brak prognatyzmu
-skóra nieowłosiona, zawierająca melaninę
Prawdopodobnie wszystkie ww. cechy pojawiają się w budowie człowieka dopiero na etapie
wczesnego H. ergaster. Z drugiej strony większość z nich występuje już u australopiteków. Jeśli chodzi
o ostatnią cechę, to musimy opierać się na dowodach pośrednich, m.in. badaniach historii
genetycznej pasożytów takich jak wszy, sugerujących datę utraty owłosienia rzędu ok. 3 mln. lat BP.
Homo – specyfikacja:
strategie życiowe
Mózg H. sapiens zużywa 2025% energii pozyskiwanej z
pożywienia, u małp to tylko 810%. Wzbogacanie diety w
pokarm wysokobiałkowy stało
się ewolucyjną koniecznością.
Dodatkowo
napędzało
to
ewolucję
z
uwagi
na
wymagania, jakie ten styl życia
stawiał
zwierzętom
pozbawionym
typowo
drapieżnych przystosowań. O
ile
wiele
z
kopalnych
australopiteków
to
ofiary
drapieżników, wydaje się, że
przedstawiciele rodzaju Homo
stopniowo stawali się coraz
bardziej
efektywnymi
myśliwymi, z czasem zajmując
niszę
ekologiczną
największych drapieżców.
Australopiteki często podały ofiarą wielkich drapieżników
Homo – specyfikacja:
język
Powstanie potencjału językowego obserwujemy już u
astralopiteków w postaci powiększonego ośrodka
Brocca. Trudno jednak określić, kiedy ludzie zaczęli
posługiwać się językiem w naszym rozumieniu, tj. nie
jako zbiorem prostych sygnałów, ale jako strukturą
posiadającą gramatykę, które pozwala łączyć
pojedyńcze komunikaty w złożone wyrażenia. Pierwsze
dowody na posługiwanie się komunikacją werbalną
(nowoczesna budowa krtani zarejestrowana w
szczątkach neandertalskich z jaskini Kebara w Izraelu)
datowane są na ok. 60 tys. lat BP, podobnie jak
estymacje co do pojawienia się nowoczesnej formy
genu FOXP2, który wydaje się mieć istotne znaczenie
dla funkcji mowy u współczesnych ludzi (między 10 a
100 000). Ewolucja języka - być może także
pozawerbalnego – musiał zacząć się dużo wcześniej,
ponieważ realny potencjał językowy posiadają nawet
szympansy. Wydaje się, że istnienie języka jest także
konieczne do obrazowania pewnych złożonych pojęć i
efektywnego przekazywania wiedzy – np. w zakresie
tworzenia narzędzi. Można więc przyjąć założenie, że
potencjał językowy Homo rósł razem z komplikacją jego
kultury w czasie długotrwałej ewolucji.
Skalę
językowego
Szympansypotencjału
posiadają potencjał
językowy, u
współczesnych
ludzi
dzięki któremu można
je demonstrują
nauczyć
autonomiczne
języki
migowe
głuchoniemych
posługiwania się językiem migowym do
dzieci,
m.in.
z Nikaraguidziecka.
tworzących
własne
poziomu
kilkuletniego
Są one
w
kody
językowe
o
złożonej
strukturze
stanie samodzielnie tworzyć nowe pojęcia i
gramatyce
mimo braku
i przekazywać
język edukacji.
migowy innym
osobnikom. Co ciekawe, zauważono, że za
pomocą tego języka próbują także
komunikować się z innymi zwierzętami,
drzewami itp., co sugeruje holistyczny
sposób postrzegania świata właściwy być
może także wczesnym Homo.
Homo – specyfikacja:
kultura
Kruk posługuje się narzędziem w celu wydostania pokarmu
Zachowania narzędziowe i
społeczne:
W zaawansowanej postaci są
charakterystyczne
dla
rodzaju
Homo, ale niektóre zwierzęta też
wykazują
złożone
zachowania
narzędziowe i rozbudowane relacje
społeczne.
Takie
zachowania
różnicują
np.
populacje
szympansów,
co
obecnie
interpretujemy jako zróżnicowanie
kulturowe (etologiczne).
Homo odróżniał się większą
starannością
w
wytwarzaniu
narzędzi i co najmniej od etapu
kultury aszelskiej tworzył narzędzia
wielorazowego użytku. Kultura
Homo odznaczała się większym
zróżnicowaniem.
Homo – specyfikacja:
genetyka
Z punktu widzenia genetyki podstawowym wyróżnikiem rodzaju
Homo jest zmniejszona liczba chromosomów: 46 (23 pary),
zamiast 48 jak u szympansa i innych wielkich małp afrykańskich.
Drugim elementem są mutacje w DNA mitochondrialnym i
jądrowym, które odróżniają przedstawicieli rodzaju Homo od
najbliżej spokrewnionego z nami szympansa. Te różnice to tylko
ok.1% całego materiału genetycznego. Wynikają one nie tylko z
ewolucji człowieka, ale i ewolucji szympansa, która trwa
równolegle z naszą od czasów oddzielenia się obu linii.