Transcript WDS-2013-2014-nr-7 - Instytut Socjologii UW

Naród i etniczność w socjologii
(WDS 2013/2014 nr 7)
Pojęcia „etniczności” i „narodu” w socjologii





różnice w podejściu do badania zjawisk etnicznych (narodu) w
socjologii polskiej i zachodniej (światowej);
„ożywienie etniczne” w latach 90-tych XX wieku i „eksplozja”
badań nad etnicznością - przyczyny:

konflikty etniczne i zmiany geopolityczne;

prawa człowieka;

migracje i „nowe mniejszości”.
problemy używania pojęcia „narodu”:
naród a grupa etniczna, społeczeństwo, państwo i kultura;
ważne pojęcia związane z „etnicznością” i „narodem”:

społeczeństwo narodowe, państwo narodowe, ojczyzna,
patriotyzm, nacjonalizm, tożsamość narodowa, mniejszość
narodowa, konflikty etniczne, stereotypy etniczne itp.
Pochodzenie i charakter terminu „etniczność”
 termin „etniczny” był używany od starożytności:
słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”,
„klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy”);
 dychotomia odzwierciedla różnicę między „nie-etnicznymi nami” i
„etnicznymi – innymi” („etniczni” to nie tacy sami jak my, odmienni od nas
pod względem pochodzenia, kultury itp.).

 etniczność a grupa - „elementy” grupy etnicznej (etniczności):
 nazwa grupy (etnonim);
 przekonanie (mit) o wspólnym pochodzeniu (wspólna genealogia);
 wspólna pamięć historyczna (świadomość historyczna wspólnych dziejów);
 własna, odrębna kultura (język, religia, obyczaje itp.);
 związek z określonym terytorium (ojczyzna ideologiczna i prywatna);
 poczucie solidarności i tożsamości.
Atrybuty – elementy etniczności
• etniczność:
•
etniczność tworzy więzy przekraczające granice „pokrewieństwa
rodzinnego”, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej:
• to świadomość ”my”, poczucie lojalności, wspólnoty grupowej ,
wewnętrzne poczucie odrębności - tożsamość, odrębne
instytucje itp. oraz postrzeganie tej odrębności przez otoczenie
zewnętrzne.
• poczucie wspólnoty losów jako rodzaj „pamięci historycznej”;
 grupa etniczna a naród:

naród to rozwinięta i jednolita własna kultura (wyższa), język
narodowy i potrzeba posiadania własnego państwa (organizacji
politycznej);

naród jako „ideologiczna” emanacja etniczności.
Znaczenie pojęcia „naród”
 pochodzenie terminu „naród”:
 rzymskie: natio – świat poza miastem Rzym (civitas);
 natio zaczęło oznaczać określenie tożsamości oparte na miejscu
urodzenia (nascere – rodzić się).
 różnice w traktowaniu (badaniu) „narodu” w socjologii środkowoeuropejskiej i zachodniej (światowej):
 naród jako ważny przejaw etniczności o znaczeniu politycznym i
moralnym;
 naród w dyskursie historycznym i jego mitologizacja (polityka
pamięci);
 zainteresowanie narodem po 1990 r. (te same przyczyny, jak w
wypadku wzrostu zainteresowań nad etnicznością);
 naród (państwo narodowe) pozostaje istotny społecznie i kulturowo,
mimo procesów globalizacji.
Naród (nacjonalizm) a nowoczesność (naród nowożytny/ naród
współczesny, państwo narodowe)
 zniesienie podziałów stanowych i zrównanie wobec prawa:
obywatelstwo i prawa obywatelskie.
modernizacja a upowszechnienie idei narodowych przez oświatę i
kulturę masową:
 rozwój języka narodowego i tworzenie narodu jako „wspólnoty
wyobrażonej”.
industrializacja i urbanizacja:
 potrzeba
zakorzenienia
jednostki
we
wspólnocie
kulturowej/narodowej.
laicyzacja społeczeństwa:
 nacjonalizm jako namiastka religii, kult religijny a kult narodowy.
tożsamość społeczna:
 naród
nadaje jednostkom - nam podstawową tożsamość
kulturową w świecie.





Rozumienie terminu „naród”
 dynamiczna wspólnota ponadstanowa (ponad warstwowa, ponadklasowa) o
charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (np.
terytorium, państwo, język) i przymioty subiektywne, wyrażające się w
świadomości przynależności do wspólnoty, przy czym rola czynnika
świadomościowego im bliżej współczesności, tym bardziej wzrasta (Tadeusz
Łepkowski).
 naród to pojęcie nieuchronne wieloznaczne, gdyż:





na naród składają się czynniki obiektywne i subiektywne – „los i wybór”;
narody nowożytne są tworami współczesnymi, ale w swoich ideologiach
narodowych jawią się jako wspólnoty o „starożytnym” pochodzeniu;
uniwersalizacji pojęcia „narodu” odpowiada jego różnorodność „wielopostaciowość” zjawiska narodu w czasie i przestrzeni;
doniosłości społecznej „narodu” odpowiada słabość „teoretyczna”
ideologii narodowej (jej podstaw filozoficznych i teoretycznych);
naród jako „organizacja uczuć” i związane z nim zobowiązania moralne
(Max Weber – pojęcie „narodu” należy do sfery wartości).
Historyczne warianty powstawania narodów
 Europa:
 Europa Zachodnia: model „naród – państwo”;
 Europa Wschodnia: model „naród – lud” („kultura”);
 świat pozaeuropejski:
 Azja: model „naród – kultura – religia”;
 Afryka: model „państwo – naród”.
 główne punkty dyskusji nad typami dróg „budowy narodów”:
 naród „wschodni” i „zachodni”:
naród etniczny, kulturowy, obywatelski (polityczny).
 rola państwa, gospodarki i miast;
 rola grup społecznych;
 rola kultury ludowej i ideologii.

„Przełom” w badaniach nad narodem (lata 80-te XX wieku)
 Ernst Gellner „Narody i nacjonalizmy” (rola nowoczesności/modernizacji):
 powiązanie idei państwa narodowego z nacjonalizmem - podziały narodowe
winne pokrywać się z politycznymi, a ludzie sprawujący władzę winni należeć
do tego samego narodu, co obywatele;
 nacjonalizm jest ideologią jednoczącą „sfragmentaryzowane” społeczeństwo
industrialne.
 Erick Hobswam i Terence Ranger „Wynalezienie tradycji”:
 naród jako kulturowe „logo” - rytuały narodowe (niektóre) traktujemy jako
wspólnotowe i „starożytne”, ale w rzeczywistości bywają one „współczesne” i
„wynalezione”.
 Benedict Anderson „Wspólnoty wyobrażone”:
 pytanie, w jaki sposób przekonać członków społeczeństwa do odczuwania
bliskości i wspólnoty z „innymi” i „symbolami „narodowymi”?;
 naród jako „to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako
nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora jest on realną grupą
wymagającą od swoich członków poświęcenia.
Codzienność tworzenia poczucia narodowego
(M. Billig „Banalny nacjonalizm”)
 naród z perspektywy jednostki:
 jest jedną ważniejszych emocjonalnie i poznawczo „grup naturalnych” i
kulturalnych (język i kultura narodowa).
 wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w
kategoriach narodowych („flagowanie rzeczywistości”):
 „narodowe” krajobrazy, „święte miejsca”, sport (zawody sportowe) i kanon
kuchni narodowej.
 literatura piękna – powieści:
 losy bohaterów, wtopienie ich historii w dzieje społeczności-narodu,
tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego świata społecznego”.
 „banalny nacjonalizm” - gazety i RTV jako regularna ceremonia „narodowa”:
 informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata),
przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”, informacja o pogodzie
jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako
geograficzne „logo” narodu), informacje sportowe (wojenna metaforyka,
świętowanie „naszych” triumfów).
Kształtowanie się nowoczesnego narodu:
Polska - od państwa do narodu
 etap I:

powstanie państwa i kształtowanie się Rzeczypospolitej
szlacheckiej:
 pochodzenie nazwy „Polska”;
 państwo Mieszka I a chrześcijaństwo oraz koronacja Bolesława
Chrobrego;
 XII wiek– świadomość wspólnej dynastii, historii i prawa;
 rozbicie dzielnicowe i jednoczenie kraju – przyłączenie
Mazowsza do Korony w 1526 r.;
 XV i XVI wiek – świadomość „ciała królestwa polskiego” – bycie
Polakiem ze względu na zamieszkiwanie na jego terytorium i
podleganie władzy królewskiej;
 świadomość języka polskiego jako czynnika wyodrębnienia i
jedności zbiorowości (wiek XVI) oraz narodziny literatury w
języku polskim.
Od państwa do narodu - Rzeczypospolita szlachecka (etap I)
 unia lubelska (1569 r.) – połączenie Korony i Wielkiego Księstwa
Litewskiego;
 powstanie „polskiego szlacheckiego narodu politycznego”:
 wspólnota polityczna - zamieszkanie na terytorium i udział w
podejmowaniu decyzji politycznych, obejmuje ok. 8-10% populacji
kraju;
 posiadanie praw politycznych i silny samorząd terytorialny.
 pojęcie „Rzeczypospolita” – jako politycznej i społecznej organizacji
obywateli mającej na celu jej wspólne dobro;
 schyłek Rzeczypospolitej szlacheckiej - zagrożenie bytu państwowego:
 próby reform w końcu XVIII wieku;
 stan szlachecki a etniczno-kulturowe pojęcie narodu;
 Konstytucja 3 Maja (bardziej „otwarte” etnicznie rozumienie
narodu).
Polska - od narodu do państwa (etap II)
 etap II: okres zaborów – tworzenie narodu kulturowego:
 wzrost roli języka polskiego (1807 r. „Słownik języka polskiego”
Samuela B. Lindego):
 język polski łączy szlachtę i chłopów i przekracza granice religijne,
kierując ku wspólnemu dziedzictwu kulturowemu („ojczyzna
polszczyzna”);
 rozwój oświaty w języku polskim (walka o język narodowy);
 znaczenie kultury (literatury i muzyki) romantycznej.
 świadomość wspólnej historii (dziejów) oraz rola symboli
narodowych (Wawel i Częstochowa);
 zmiany społeczno-gospodarcze („u-obywatelnienie” chłopów);
 wzrost znaczenia świadomości narodowej „innych” – Litwinów,
Ukraińców i Białorusinów.
Druga Rzeczypospolita i Polska po 1945 r.
 Druga Rzeczypospolita:
 Polska jako państwo wielo-etniczne (mniejszości narodowe: 14%-
Ukraińcy, 8,5%- Żydzi, 3,1%- Białorusini, 2,3%- Niemcy i 3,1%- inni);
 mniejszości jako jedna z ważniejszych kwestii politycznych;
 problem: naród państwowy czy naród kulturowo-etniczny?
 II wojna światowa i jej konsekwencje społeczne (rola podziałów
etnicznych w trakcie wojny, a przez to możliwości przeżycia);
 Polska w nowym kształcie terytorialnym po 1945 r.:
 wysiedlenia i weryfikacja narodowościowa oraz „repatriacja”;
 Polska jako państwo jednolite narodowościowo;
 ożywienie etniczne w latach 80-tych XX wieku (problem Niemców i
Ślązaków) i wyzwania dotyczące uznania mniejszości narodowych.
Perspektywy ewolucji „polskości” (polskiej kultury narodowej)
 przemiany kanonu kultury narodowej:
 czy następuje obecnie zerwanie z tradycją „romantyczną”?
 naród w polityce:
 idee narodowe w bieżącej polityce (dyskusja o patriotyzmie);
 polityka pamięci historycznej.
 „mediatyzacja” idei narodowych:
 naród w kulturze popularnej - sport, kuchnia, turystyka;
 konkurencja i „widoczność” cywilizacyjna narodów w mediach
światowych („marki narodowe”).
 skutki integracji europejskiej i globalizacji („płynna narodowość”):
 silna emigracja - czy i jak przetrwa polskość w szerszym świecie?
 wyzwania wielokulturowości w Polsce: mniejszości narodowe, otwartość
na świat i imigracja.
Charakterystyka mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
 mniejszości narodowe:
 Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy,





Ukraińcy, Żydzi.
mniejszości etniczne:
 Karaimi, Łemkowie (Łemko-Rusini), Romowie (Cyganie), Tatarzy.
społeczność posługująca się językiem regionalnym:
 język kaszubski (Kaszubi).
społeczności etno-regionalne: Ślązacy, Kaszubi;
inne grupy: Grecy i Macedończycy, Wietnamczycy i Ormianie;
inne, bardzo różne grupy o rodowodzie imigracyjnym, które z różnych
przyczyn historycznych żyją w naszym kraju (liczebność każdej z nich
oscyluje od kilkuset do paru tysięcy osób).
Literatura (zalecana, warta?) na temat „narodu” i „etniczności”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XI. Naród);
 Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków
2008;
 Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Wydawnictwo Znak,
Kraków 1997;
 Antonia Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1996 (i późniejsze wznowienia);
 a także lektury z ćwiczeń:
 Jerzy Szacki, O narodzie i nacjonalizmie, ,,Znak", 1997, nr 3.