MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI

K ülək və onun uçuşlara təsiri

Mühazirəçi: A.X. Hacıyev

Hava axınlarının yaranma səbəbi və onun təzyiq sahələri ilə əlaqəsi. Küləyin ümumi xüsusiyyətləri

Havanın yer səthinə nəzərən yerdəyişməsinə külək deyilir.

Şaquli hərəkətlər olmasaydı qış aylarında havanın istiləşməsinə səbəb olan dəniz və okeanların isti və rütubətli havası materiklər üzərinə hərəkət etməzdi, erkən payız və yazın axırlarında şaxtalara səbəb olan Arktikanın soyuq havası isə mülayim və aşağı enliklərə daxil ola bilməzdi. Şaquli hərəkətlər isti və soyuq hava kütlələrinin yaxınlaşmasına səbəb olur.

 Küləyin istiqaməti

δ

və sürəti

и onun

əsas xüsusiyyətləridir.

Meteorologiyada küləyin istiqaməti olaraq onun üfüqün hansı hissəsindən əsadiyi istiqamət qəbul olunur

(meteoroloji külək)

əlifbasının hərfləri ilə dərəcə və ya rumblarla təyin .

Küləyin istiqaməti rus və ya latın olunur meridianın şimal istiqamətindən saat əqrəbinin hərəkəti üzrə 0-dan 360°-yə qədər hesablanır

(həqiqi külək)

.

(şəkil 1).

Dərəcələr coğrafi

NW (315⁰) N (360⁰) NE (45⁰) W (270⁰) E (90⁰) SW (225⁰) SE (135⁰) S (180⁰)

Şəkil 1. Küləyin istiqamətlərinin sxemi.



m

Maqnit meyilliyi 5 hesablanır ( ° və daha çox olan aeroportlarda küləyin istiqaməti maqnit meridianının şimal istiqamətindən

maqnit küləyi

): 

m

    Burada: ∆-maqnit meyilliyi.

Qərb maqnit meyilliyində müsbət, şərq meyillikdə isə mənfi işarəsindən istifadə edilir.

Maqnit küləkdən

təyyarələrin Uçuş (enmə) şəraitində və dairə yüksəkliyində uçuşlarda istifadə olunur.

Həqiqi

ötürülür.

külək

1000...1500m dən aşağı hündürlüklərdə uçuş zamanı təyyarə heyətinə

Qradient külək

(sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda havanın qərarlaşmış hərəkəti) coğrafi meridiandan hesablanır və marşrutlarda uçuşun təmin olunmasında istifadə edilir.

Hava naviqasiyasında

naviqasiya küləyindən

istifadə olunur. Onun istiqaməti olaraq hava axınının yönəldiyi istiqamət qəbul olunur. Naviqasiya küləyinin istiqaməti 

н

meteoroloji küləyin istiqamətindən 180 dərəcə fərqlənir.



н

   180 Əgər δ˂180 ⁰ olarsa, müsbət işarəsi, işarəsindən istifadə olunur.

δ˃180 Küləyin ⁰ olarsa , mənfi sürəti saniyədə metrlə(m/s-MPS), saatda kilometr (km/saat – KMH) və düyünlə (KT) ölçülür. Sürətin ölçü vahidləri arasında əlaqə (1 m/s=3,6 km/s, 1 düyün=0,5 m/s, 1 düyün=2 km/s).

Sürətindən asılı olaraq küləyin keyfiyyət xarakteristikasında aşağıdakı terminologiyadan istifadə olunur: zəif…………….. 3 m/s- yə qədər; mülayim………….4…7 m/s; güclü……………..8…14 m/s; çox güclü……..15…19 m/s; qasırğa…………………20…24 m/s; sərt qasırğa………25…30 m/s; fırtına…………………30 m/s-dən çox.

İstiqamətindən asılı olaraq

daimi

və

dəyişkən

küləklər fərqləndirilir, sürətinə görə isə

sabit

və

şiddətli

küləklər fərqləndirilir. İki dəqiqə ərzində küləyin istiqaməti ən azı bir rumb (22,5) qədər dəyişərsə külək

dəyişkən külək

hesab edilir.

Küləyin sürəti iki dəqiqə ərzində 4 m/s və daha çox dəyişərsə o, şiddətli külək hesab edilir.

Küləyin sürətinin qısamüddətli olaraq 15 m/s və daha Hava kimi çox sürətlənməsi

qasırğa

adlanır. Крат xəritələrində külək şəkil 2-də göstərildiyi qeyd olunur (şəkil 2)

δ u 150 5 m/s sakit (ştil) 180 7, 5 m/s 90 ⁰ 1m/s 270 25 m/s 320 ⁰ 10 m/s, Şiddətli külək

Şəkil 2. Küləyin hava xəritələrində qeyd olunması

Atmosferdə təsir edən qüvvələr

Yer səthində təzyiqin qeyri-bərabər paylanması bilavasitə havanın üfüqi hərəkətinə (külək) səbəb olur. Bu isə öz növbəsində fəzada temperaturun qeyri bircins paylanmasını şərtləndirir. Beləliklə, küləyə Günəşin istilik enerjisinin havanın hərəkət enerjisinə çevrilməsinin nəticəsi kimi baxmaq olar.

Hava yüksək təzyiq sahəsindən aşağ təzyiq sahəsinə doğru hərəkət edir.

Təzyiqin üfüqi istiqamətdə dəyişməsi üfüqi barik qradiyenti

Г р

xarakterizə edir. Üfüqi barik qradiyent təzyiqin vahid ΔS məsafədə yüksək təzyiq sahindən aşağı təzyiq sahəsinə doğru ΔР dəyişməsini ifadə edir:

Г р

 

P



S

Məsafə vahidi olaraq 1° meridianın uzunluğu (111 km) qəbul edilir.

Г р

-nin qiyməti adətən 111 km məsafədə 1...3 hPa-dan böyük olmur, lakin fırtına zamanı 111 km məsafədə onun qiyməti 30 hPa-a çata bilər.

Vahid kütləyə təsir edən üfüqi barik qradiyent

üfüqi barik qradiyent qüvvəsini

G ifadə edir. Üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin təsiri nəticəsində havanın yer səthi boyunca yerdəyişməsi baş verir:

G

 1  

P



S

burada: ρ-havanın sıxlığı.

Kariolis qüvvəsi

Bu, Yer fəzaya kürəsinin öz oxu ətrafında sutkalıq dövr etməsi nəticəsində yaranan inersiya qüvvəsidir.

Hərəkət edən hava kütləsi ona görə sapmaya məruz qalır ki, Yer kürəsi öz oxu ətrafında fırlandığı halda hava kütləsi ətalətə görə kosmik nisbətən ilkin hərəkət istiqamətini saxlamağa çalışır. Kariolis qüvvəsi havanın hərəkət istiqamətinə həmişə 90° bucaq altında təsir edir: Şimal yarımkürəsində sola doğru, Cənub yarımkürəsində isə sağa doğru (şəkil 3) .

Buna görə də bu qüvvə axının hərəkət sürətini dəyişmir, yalnız onun istiqamətinə təsir edir.

u

a) F k F k b)

u

Şəkil 3. kariolis qüvvəsinin təsir istiqaməti: a) Şimal yarımkürəsində; b) Cənub yarımkürəsində

Vahid kütləyə təsir edən Kariolis qüvvəsi aşağıdakı kimi təyin olunur:

F k

 2 

u

sin  burada: ω- Yerin fırlanma bucaq sürəti (7,29 · 10  5

c

 1 ); u – hava axınının sürəti; Φ – coğrafi enlik. Kariolis qüvvəsinin qiyməti küləyin sürəti və coğrafi enlikdən asılıdır. Ekvatora doğru onun qiyməti kiçilir və ekvatorda sıfıra bərabər olur ( φ=0 ⁰, sin 0⁰=0 ).

Sürtünmə qüvvəsi

Bu qüvvə hərəkət edən havanın yer səthinə sürtünməsi nəticəsində yaranır.

Sürtünmə qüvvəsi həmişə hərəkətin əks istiqamətində yönəlmiş olur (şəkil 4). Sürtünmə qüvvəsi küləyin həm istiqaməti, həm də sürətinə təsir göstərir.

F T

u

Şəkil 4. sürtünmə qüvvəsinin təsiri

Vahid kütləyə təsir edən sürtünmə qüvvəsi aşağıdakı düsturla ifadə olunur:

F T

 

ku

burada: к – səthin kələkötürlüyündən və hündürlükdən asılı olan sürtünmə əmsalı. Hündürlüyə qalxdıqca sürtünmə qüvvəsinin təsiri azalır və 500…1000 m hündürlükdən yuxarıda havanın hərəkətinə təsiri praktiki olaraq hiss olunmur.

Сила Кориолиса и сила трения по порядку величины соизмеримы с силой горизонтального барического градиента.

Mərkəzdənqaçma qüvvəsi

Mərkəzdənqaçma qüvvəsi

F ц

hava axınının əyrixətli hərəkəti zamanı yaranır. O, fırlanma mərkəzindən əyrilik radiusu üzrə yönəlmiş olur (şəkil 5).

Mərkəzdən qaçma qüvvəsinin vahid kütləyə təsir edən qiyməti aşağıdakı düsturla təyin olunur:

F ц



u

2

r

burada: r – trayektoriyanın əyrilik radiusu.

Düzxətli hərəkət zamanı mərkəzdən qaçma qüvvəsi sıfıra bərabər olur. Mülayim enliklərin siklon və antisiklonlarında hərəkət zamanı (əyrilik radiusu 1000 km və daha böyük) mərkəzdən qaçma qüvvəsinin qiyməti çox kiçik olur və buna görə də hesablamalarda nəzərə alınmır.

Şəkil 5. Mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsir sxemi

Qradiyent külək və onun növləri

Sürtünmə

qradiyent külək

u гр

adlanır.

Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda hava kütləsi iki qüvvənin təsiri ilə hərəkət edir: üfüqi barik qradiyent və Kariolisqüvvələri. Başlanğıc anda hava kütləsi üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin təsiri ilə onun vektoru təbəqəsindən yuxarıda külək isiqamətində hərəkət edəcəkdir. Lakin, hava hissəcikləri hərəkətə başlayan kimi Kariiolis qüvvəsinin təsiri ilə sağ tərəfə sapmağa başlayacaqlar. Bu, üfüqi barik qradiyent və Kariolis davam qüvvələri bir birinə bərabərləşənə qədər edəcəkdir (şəkil 6).

u 1 G F k G u 2 G u 3 F k F k P-ΔP G F k P u гр

Şəkil 6. qradiyent küləyin yaranması

Beləliklə, sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda havanın qərarlaşmış üfüqi hərəkətə qradiyent külək deyilir. Qradiyent küləyin istiqaməti izobarlara elə yönəlmiş olur ki, alçaq təzyiq sahəsi həmişə hava axınından solda qalır. Qradiyent küləyin sürəti aşağıda verilmiş şərt ilə təyin olunur:

G



F k

Belə ki, 

P



S

olduqda 1  

P



S

 2 

u гр

sin 

F k

 2 

u

sin  olar.

Bu bərabərlikdən:

u гр

 1  2  sin  

P



S

qazların hal tənliyindən:

PV



RT

,

V

 1  ,  

P RT

və bununla da

u гр



RT

 2  sin  

P



S RT

 2  kəmiyyətini K ilə ifadə etsək aşağıdakı düsturu almış olarıq :

u гр

 sin

k

 

P



S

Bununla da, qradient küləyin sürətini təyin etmək üçün düsturduru almış oluruq.

Sürtünmə təbəqəsində havanın hərəkəti

Atmosferin yerüstü sürtünmə təbəqəsində havanın hərəkətinə üç qüvvə təsir edir: üfüqi barik qradiyent qüvvəsi, Kariolis və sürtünmə qüvvəsi. Bərabərsürətli qərarlaşmış hərəkət zamanı hava kütləsinə təsir edən qüvvələr bir birini tarazlaşdırmağa çalışırlar (onların vektor cəmi sıfıra bərabərdir). Bu halda üfüqi barik qradiyent qüvvəsi Kariolis və sürtünmə qüvvələrinin cəminə bərabər olur. Belə ki, sürtünmə qüvvəsi havanın hərəkət istiqamətinə qarşı yünəlmiş olur, Kariolis qüvvəsi isə Şimal yarımkürəsində ondan 90° sağa meyl edir, bununla da, hava axını sürtünmə təbəqəsində üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin vektorunun istiqamətindən 90 °-dən kiçik müəyyən α bucağı qədər sağa sapacaqdır ( şəkil 7).

990 995 G α u F T F k

F



F k



F T u

990 995

Şəkil 7. sürtünmə təbəqəsində külək Bu bucaq

sapma bucağı

adlanır. Bununla belə hava axını sürtünmə təbəqəsində izobar boyunca deyil, yüksək təzyiqli izobardan alçaq təzyiqli izobara doğru müəyyən bucaq altında həəğrəkət edəcəkdir.

Yer səthində külək izobar boyunca deyil, izobara müəyyən bucaq altında əsir və əgər arxası küləyə doğru dayansaq alçaq təzyiq sahəsi bizdən sol tərəfdə və bir qədər irəlidə yerləşmiş olacaqdır, yüksək təzyiq sahəsi isə bizdən sağda və bir qədər arxada yerləşəcəkdir. Buna küləyin barik qanunu deyilir (Beys-Ballo qanunu).

Praktiki olaraq, yerüstü xəritədə küləyin istiqamətini müəyyən etmək üçün yüksək təztiqli izobardan alçaq təzyiqli izobara perpendikulyar endirmək lazımdır. Sonra onu 50-60° sağ tərəfə meyl etdirmək lazımdır. Bununla da küləyin hansı istiqamətdən əsdiyini müəyyən etmiş oluruq.

Küləyin hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsi. Termik külək

Hündürlükdən asılı olaraq küləyin sürət və istiqaməti dəyişir. Yer səthindən 1000 …1500 m hündürlüyə qədər olan təbəqədə (sürtünmə təbəqəsi) hündürlüyə qalxdıqca sürtünmə qüvvəsinin təsiri azalır, buna görə də hündürlüyə qalxdıqca küləyin sürəti artır və istiqamətini qradiyent olana qədər sağ tərəfə dəyişir (şəkil 8). 500 m hündürlükdə küləyin sürəti yer səthindəkindən demək olar ki, iki dəfə artıqdır. Hündürlüyə qalxdıqca üfüqi barik qradiyent tədricən artır və 1000…1500 m hündürlükdə 90° yə çatır.

qüvvəsinin vektorundan sapma bucağı

Şəkil 8. sürtünmə təbəqəsində küləyin istiqamət və sürətinin hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsi (Ekman spiralı)

Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda, sərbəst atmosferdə küləyin sürəti hündürlükdən asılı olaraq mövcud həm arta, həm də azala bilər. Burada küləyin həm sol, həm də sağ tərəfə dönmələri müşahidə olunur, bəzən isə, yer səthindəki küləyə əks istiqamətdə əsən hava axınları da Belə ki, sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda külək müvafiq səviyyənin izobarları boyunca yönəlmiş olduğuna görə sərbəst atmosferdə küləyin dəyişkənliyi barik sahənin olur.

yenidən qurulması ilə şərtlənir. Buna görə də üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin istiqaməti də dəyişmiş olur.

Yer səthində və müxtəlif hündürlüklərdə alçaq və yükək təzyiq sahələrində küləyin paylanması

Hərəkət edən hava kütləsinə təsir edən qüvvələri nəzərə almaqla sürtünmə təbəqəsi və ondan yuxarıda barik sistemlərdə küləyin istiqamətini müəyyən etmək oalr (şəkil 9).

Şəkil 9. Sürtünmə təbəqəsi və ondan yuxaıda siklon (a) və antisiklonda (b) küləyin istiqaməti

Siklonda kənardan üfüqi barik qradiyent qüvvəsi mərkəzə doğru yönəlmişdir, antisiklonda isə əksinə, mərkəzdən kənarlara doğru. Sürtünmə təbəqəindən yuxarıda hava axını Kariolis qüvvəsinin təsiri ilə G quvvəsinin vektorundan 90 ° bucaq altında sağa sapır və buna görə də siklonda külək onun mərkəzinə nisbətən saat əqrəbinin əks istiqamətində, antisiklonda isə saat əqrəbi istiqamətində əsir (alçaq təzyiq sahəsi izobardan solda qalmaq şərti ilə izobar boyunca).

Sürtünmə təbəqəsində (yer səthindən 100...1500 m ə qədər) Kariolis və sürtünmə qüvvəsinin təsiri ilə hava axınları G quvvəsinin vektorundan 90 ° bucaq altında sağa sapırlar və siklonda kənarlardan antisiklonlarda mərkəzə doğru, isə mərkəzdən kənarlara doğru istiqamətlənmiş axınlar formalaşdırırlar. Başqa sözlə desək, siklon yerüstü küləklərin yığılma sahəsinə, antisiklon isə dağılma sahəsinə uyğun gəlir.

burağanlar

Həqiqi külək və onun təyyarələrin qalxması, enməsi və marşrutlar üzrə uçuşuna təsiri. Küləyin sürət xə istiqamətinin təyyarələrin qalxma və enməsinə təsiri. Yan külək. Ekvivalent külək.

Şar-pilot, radiopilot və ya radiozond vasitəsilə ölçülmüş faktiki külək

həqiqi külək

adlanır. Həqiqi külək zaman və məkan daxilində dayanıqlı hava axını olmadığına görə naviqasiya hesablamalarında məkan və zamana görə məhdudiyyətlərə malikdir və

fəaliyyət

radiusu v ə fəaliyyət dövrü

Həqiqi küləyin fəaliyyət radiusu dedikdə, müşahidə nöqtəsindən küləyin ilə xarakterizə olunur.

xarakteristikalarının verilmiş qiymətinin artmadığı məsafə, fəaliyyət dövrü dedikdə isə, küləyin xarakteristikalarının verilmiş qiymətinin artmadığı zaman kəsiyi başa düşülür.

Naviqasiya hesablamalarındakı dəqiqlik tələblərinə müvafiq olaraq ölçülmüş (həqiqi) küləyin fəaliyyət radiusu 100...150 km, fəaliyyət dövrü isə 3...6

saat təşkil edir.

Küləyin xarakteristikalarının dəyişməsi onun sürətindən asılıdır. Küləyin sürəti artdıqca onun istiqaməti bir o qədər az dəyişir, yurbulentliyə səbəb olan şiddətlilik küləyə xas olan xüsusiyyətlərdən biridir.

Küləyin dəyişiklikləri xüsusən yer səthi yaxınlığında yüksək turbulentlik nəticəsində baş verir.

bu

Küləyin sürəti sutkalıq gedişə malikdir. Yerüstü təbəqədə gündüz saatlarında maksimal qiymətə, gecə siə minimal qiymətə malik olur. Orta və yuxarı hündürlüklərdə küləyin maksimal sürəti gecə, minimal sürəti isə gündüz (konveksiyanın tormozlayıcı təsiri olmadıqda) müşahidə olunur.

Adətən yüksəklik artdıqca küləyin sürəti artır və tropopauza altında maksimal qiymət alır, tropopauzadan yuxarı isə küləyin sürəti azalır. Tropopauza altında çox zaman 30 m/s dən (100 km/saat) çox sürətə malik bircins istiqamətli güclü külək axınları müşahidə olunur.

Bu küləklər

şırnaq axınları

adlanırlar

Uçuş aeroportunda ölçülmüş küləyin fəaliyyət radisusndan daha uzunməsafəli hava trasaları üzrə keçirilməsi zamanı barik topoqrafiya xəritələrinə əsasən hesablanmış qradiyent küləkdən istifadə etmək uçuşların daha planlaşdırılması məqsədəuyğun və hesab həyata edilir.

Qradiyent təyyarənin küləyin hesabi xarakteristikaları idarə olunmasında dəqiqliyi nəzərə alaraq bütün hesablamalarında istifadə oluna bilər. Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, qradiyent külək həqiqi küləkdən fərqlənir.

mühəndis-şturman

Həqiqi külək qradiyent küləkdən istiqamətə görə ±30 ⁰, sürətə görə isə -10...15% fərqlənir (ageostrofik fərqlənmə). Hava axını nə qədər düzxətli və daha böyük sürətə malik olarsa, həqiqi küləyin istiqaməti ilə qradiyent küləyin istiqaməti bir o qədər birbirinə uyğun gəlmiş olar.

Külək həm yerüstü təbəqədə, həm də hündürlüklərdə MA-nın işinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Yerüstü külək təyyarələrin qalxması və enməsinə, hündürlüklərdə külək isə uşuşun naviqasiya elementlərinə təsir göstərir.

Aerodromda güclü külək zamanı görünüş məsafəsinin aerodromun minimumundan aşağı düşməsinə səbəb olan çovğun və toz fırtınası kimi aviasiya üçün təhlükəli atmosfer hadisələri baş verə bilər. Qasırğa və boran kimi atmosfer hadisələri uçuş və enmə zamanı aviaqəzalara səbəb ola bilər. Küləyin turbulentlik xüsusiyyəti təyyarələrin intensiv sirkələnməsinə səbəb olur.

Külək təyyarələrin uçuş-enmə xüsusiyətlərinə artırır.

əhəmiyyətli təsirə malikdir.

Təyyarələrin uşuş və enməsi küləyə qarşı həyata keçirilir. Belə ki, qarşı külək ayrılma və enmə sürətini azaldır, uçuş və enmə zamanı qaçış məsafəsini azaldır. Qarşı külək uçuş zamanı əlavə təsir yaradaraq hərəkətə başlayan zaman təyyarənin dayanıqlığını və idarə olunmasını

Səmt küləyi zamanı isə əksinə olaraq, qaçış məsafəsi artır və hərəkətə başlayan zaman təyyarənin dayanıqlığı və idarəolunması pisləşir.

Qaçış məsafəsi və vaxtı, uçuş (enmə) distansiyası aerodromun uçuş enmə zolağının ölçülərinə əsasən təyin olunur.

Güclü yan küləklər zamanı təyyarınin uçuş və enməsi əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşir. Yan küləkdə uçuş zamanı təyyarənin idarəetməsini çətinləşdirən əlavə aerodinamik qüvvələr yaranır.

Bu qüvvələrin təsiri ilə əymə və dönmə momenti yaranır. Əymə momenti qanadların qeyri bərabər üfürülməsi zamanı yaranır. Məsələn, külək təyyarənin hərəkət xəttinə nəzərən istiqamətlənirsə sağ qanad səthində qaldırma qüvvəsinin təsiri artır, sol qanadda isə azalır.

sağa

Ağırlıq mərkəzi və küləyin yan təzyiq mərkəzi üst üstə düşmədikdə dönmə momenti baş verir. Buna görə də, yan külək təyyarəni küləyə əks istiqamətə çevirməyə çalışır. Çox güclü külək zamanı dönmə momentinə əks olan qruntun şassinin təkərlərinə təsiri təyyarəni saxlamaq üçün az ola bilər və təyyarə UEZ-in əksinə dönəcək.

Yan külək təyyarənin enməsi zamanı daha böyük çətinliklər yaradır. Əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, pilot təyyarənin sürüklənməməsi üçün çalışır.

Küləyin qeyri-dəqiq nəzərə alınması təyyarənin UEZ dən kənarda enməsinə səbəb ola bilər.

Güclü yan külək zamanı UEZ-ə toxunarkən təkərin şininin partlaması və şassının qırılması baş verə bilər. Enərkən qaçış zamanı da dönmə və əymə momentləri baş verir.

Bütün deyilənləri nəzərə alaraq, hər bir təyarə tipi uçuş və enməni yerinə yeriməsi üçün yan küləyin mümkün maksimal sürəti təyin olunur. Onun qiyməti yükdən asılı olur.

təyyarənin konstruksiya xüsusiyyətlərindən və qanada düşən xüsusi

Təyyarələrin enmə dəqiqliyinə həmçinin, UEZ boyunca və yerüstü təbəqə (60...100 m hündürlüyə qədər) küləyin xarakteristikalarının məqsədilə dəyişkənliyi

külək sürüşməsi

əhəmiyyətli təsir göstərir. Dəyişkənliyin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi anlayışından istifadə olunur. Bu, qısa məsafədə küləyin xüsusiyyətlərinin dəyişməsi deməkdir. Üfüqi və şaquli külək sürüşmələri fərqləndirilir. Rul ilə monevr və mühərriklərin dartısı olmadıqda külək sürüşməsi hesabi enmə nöqtəsinə nisbətən təyyarənin irəlidə və geridə oturmasına səbəb ola bilər.

Uzun məsafəli traslar üçün mühəndis şturman hesablamalarında qradiyent külək əvəzinə

ekvivalent küləkdən

u э

istifadə olunur. Ekvivalent külək uçuş marşrutu boyunca yonəlmiş hesabi külək olub səmt sürətini həqiqi külək kimi təsir göstərir. Ekvivalent küləyin qiyməti şəmt sürəti və

V

 

W u э

 

W



V



Ekvivalent külək - skalyar kəmiyyətdir. Səmt ekvivalent külək müsbət, qarşı ekvivalent külək isə mənfi hesab olunur. Ekvivalent kulək üçün analitik ifadə küləyin naviqasiya üçbucağından alına bilər (şəkil 10).

u э



u

cos  

u

2

V

sin 2  burada:u – küləyin sürəti; ε –küləyin bucağı; V- sürət.

Şəkil 10. Küləyin naviqasiya üçbucağı

Verilmiş düstur verilmiş məntəqədə meəyyən zaman anı üçün ekvivalent küləyi təyin etməyə imkan verir. Marşrut üzrə orta ekvivalent külək aşağıdakı düsturla müəyyən olunur:

u эср

 1

S i



i



n

 1

u эi S i

burada: S – marşrutun uzunluğu;

u эi

hissədə ekvivalent küləyin qiyməti;

S i

n hissənin uzunluğu; marşrut üzrə hissələrin sayı.

UEZ nın proekti zamanı əsas diqqət ərazidə hakim olan küləklərə verilir. Əsas UEZ-nın istiqamətini hakim küləyə əsasən yönəldirlər, digər zolaqlar isə köməkçi rolunu oynayırlar.

Müxtəlif istiqamətli küləklərin təkrarlanması haqda məlumat külək müşahidələrinin iqlim işlənməsi nəticəsində əldə edilir və külək gülü şəklində təqdim edilir. . Küləyin müvafiq istiqamətinin faizlə təkrarlanması səkkiz rumb üzərində qeyd olunur.

Alınmış kənar nöqtələr düz xətlə birləşdirilir (şəkil 11).

Şəkil 11. Külək gülü

Təyyarələrin qalxma və enməsinə az təsir edən, sürəti 3 m/s-dən böyük olmayan küləklər adətə şəlakət vəziyyətinə aid edilirlər. Şəlakətin təkrarlanması külək gülünün mərkəzində dairə ilə qeyd olunur.

Şəkildə verilmiş diaqrama əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, verilmiş külək gülündə cənub-qərb və şimal-şərq istiqamətli küləklərin təkrarlanması (40%) üstünlük təşkil edir. bu istiqamətə əsasən verilmiş ərazi üçün əsas UEZ nı inşa etmək lazımdır.

Külək gülü aylıq, fəsli və illik olaraq tərtib olunur.

Küləyin ölçülmə metodları

Yer təyinində səthində küləyin xarakteristikalarının meteoroloji cihazlardan (flüger, anemometr, anemorumbometr, nemorumboqraf) istifadə olunur.

Flüger

– küləyin sürət vəsitiqamətinin təyinində istifadə olunan ilk meteoroloji cihazlardan biridir.

O, çarpaz üzərində şaquli ox ətrafında fırlanan üzərində rumb göstəriciləri olan flüqarkadan və küləyin sürətini (m/s ilə) təyin edən metal lövhədən ibarətdir.

Anemometr

əsasən – küləyin sürətini ölçmək üçün cihaz.

Adətən həssas element kimi bir neçə yarımkürəyə malik förlanqıc olur və vahid zamanda fırlanma tezliyinə küləyin sürəti təyin oluniur.

Anemorumbometr

küləyin ani, orta və maksimal sürəti və istiqamətini məsafədən ölçmək üçün təyin olunmuşdur. Bu cihazlarda küləyin sürətini ölçmək üçün həssas element olaraq dörd və ya səkkiz pərli fırlanğıcdan, istiqaməti təyin edən həssas element kimi isə flüqarkadan istifadə edilir. Cihazın iş prinsipi müvafiq elektron ölçü cihazlarının hesablanmış göstəricilərinin küləyin sürət və istiqamətinin elektrik qiymətlərə çevrilməsinə əsaslanır.

Anemorumboqraf

istiqamətini qe\ ydə – keləyin sürət və alan özüyüzan cihaz.

Radiozond

buludluq olmayaraq və – günün istənilən saatında, yağıntının istifadə olmasından oluna asılı bilər.

Radiozondlamanın mahiyyəti şar-pilota bərkidilmiş radiozondun radiolokasiyasının təyinindən ibarətdir. Müşahidələr meteoroloji radiolokasiya stansiyalarında (MRL) aparılır. Bu zaman radiozondun maili məsafəsi, azimutu və yerləşmə keçirilir.

bucağı lentdə qeydə alınır.

Bu məlumatlara əsasən müxtəlif hündürlüklərdə küləyin istiqaməti və sürətinin təyini həyata

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Biliklərin yoxlanılması üçün suallar. Külək nəyə deyilir?

Küləyin sürət və istiqamətinin ölçü vahidləri hansılardır?

Küləyin sürətini km/saat-dan m/s-yə necə çevirmək olar?

Hansı aeroportlarda maqnit küləyi qeyd olunur?

Külək nəyin hesabına yaranır?

Üfüqi barik qradiyent nəyə deyilir? Onun orta və maksimal qiymətlərini göstərmək.

7. Küləyin sürətinin qiyməti nədən asılıdır (üfüqi barik qradiyentin düsturunda)?

8. Kariolis qüvvəsi nəyin hesabına yaranır və təsir edir? 9. Kariolis qüvvəsinin düsturunu yazmaq və onun fiziki mənasını izah etmək. 10. Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda) hərəkət edən hava kütləsinə hansı qüvvələr təsir edir?

11.

Qradiyent külək nəyə deyilir?

12.

Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda) külək izobarlara nisbətən necə əsir?

13. Siklon (antisiklon) nəyə deyilir?

14.

Küləyin barik qanununu izah etmək.

15.

Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda) küləyin sürət və istiqaməti necə dəyişir?

16.

Termik külək nəyin sayəsində yaranır?

17.

həqiqi külək haqda məlumatın fəaliyyət müddəti (fəaliyyət radiusu) nə qədərdir?

18.

Ekvivalent külək nəyə deyilir və hansı məsələlərin həllində ondan istifadə edilir?

19.

Külək gülü nədir?

20.

Küləyin sürət və istiqaməti Yer səthinə yaxın müxtəlif hündürlüklərdə necə təyin olunur?