Transcript Morza i oceany

Ocean Spokojny, Pacyfik, Ocean Wielki - ocean znajdujący się pomiędzy Azją, Ameryką Północną i Ameryką Południową,
Antarktydą i Australią. Ocean ten jest największym, najgłębszym i najstarszym na świecie zbiornikiem wodnym. Z powierzchnią
równą 179,7 mln km² zajmuje jedną trzecią całej Ziemi. Południkowo rozciąga się pomiędzy Morzem Beringa, a Antarktycznym
Morzem Rossa na około 15,500 km. Największą rozpiętość równoleżnikową Pacyfik osiąga między Indonezją, a wybrzeżem
Kolumbii i jest to 19,800 km. Największą wyspą na Oceanie Spokojnym jest Nowa Gwinea, druga pod względem wielkości na
świecie, po Grenlandii.
Widok na przystań jachtową w Honolulu na Hawajach
Nazwa (hiszp. pacífico - spokojny) została nadana przez żeglarza portugalskiego w służbie hiszpańskiej Ferdynanda
Magellana. Przez większość jego wyprawy ocean ten faktycznie pozostawał spokojny. Jednakże pacyficzne wyspy nękane są
przez liczne huragany i tajfuny, a otaczające lądy naszpikowane są wulkanami. Często spotykane są trzęsienia ziemi, a te
podwodne powodują wielkie fale zwane tsunami.
W centrum dno oceaniczne położone na średniej głębokości 4 270 m jest przeważnie jednolite. Zachodnia część basenu
urozmaicona jest przez podwodne pasma górskie, które wynoszą się ponad powierzchnię jako archipelagi wysp. Do grzbietów
przylegają ogromne rowy oceaniczne takie jak Rów Mariański (11,034 m), Filipiński, Tonga, czy Japoński.
Temperatura wód Oceanu Spokojnego waha się od bliskiej zeru w okolicach podbiegunowych do ok. 29 st. C w pobliżu
równika. Zasolenie również zmienia się stopniowo. Woda opodal równika i biegunów jest mniej słona (ok. 30‰) od tej
znajdującej się na zwrotnikach (ponad 35‰).
Cyrkulacja powierzchniowa wody w północnej części oceanu jest zgodna z ruchem wskazówek zegara, w części południowej
jest odwrotnie. Główne prądy ciepłe: Północno- i Południoworównikowy, Równikowy Wsteczny, Kuro-siwo, Północnopacyficzny,
Aleucki oraz Prąd Wschodnioaustralijski. Natomiast prądy zimne to głównie Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy (Dryf Wiatrów
Zachodnich) i jego odnoga Prąd Zachodnioaustralijski, a także Prąd Kalifornijski i Oja-siwo.
Nieregularną linię brzegową otaczają morza, z których największe to: Morze Celebes, Morze Koralowe, Morze
Wschodniochińskie, Morze Japońskie, Morze Tasmana, Morze Południowochińskie, Morze Żółte oraz Morze Ochockie.
Na oceanie tym znajduje się około 25 000 wysp, czyli więcej niż na reszcie zbiorników wodnych razem wziętych. Ich ogół na
Oceanie Spokojnym nosi nazwę Oceanii. Ważniejsze wyspy i ich archipelagi:
Aleuty, Wyspy Japońskie (Hokkaido, Honsiu, Sikoku, Kiusiu), Tajwan, Filipiny, Archipelag Malajski (Sumatra, Borneo, Celebes,
Jawa, Archipelag Sundajski, Timor), Nowa Gwinea, Mikronezja, Polinezja, Melanezja (Wyspy Salomona, Nowe Hebrydy, Nowa
Kaledonia), Tasmania, Nowa Zelandia, Wyspy Marshalla, Fidżi, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Hawaje, Tahiti, Wyspy Galapagos.
Na północy jedynie wąska i płytka Cieśnina Beringa oddziela Ocean Spokojny od Oceanu Arktycznego (zwanego
również Morzem Arktycznym), na południu granicą jest południk przechodzący przez Przylądek Horn. Granicą z Ocean
Indyjskim jest umowna linia biegnąca od Cieśniny Malakka, wzdłuż zachodniego wybrzeża Indonezji, Nowej Gwinei do
Przylądku Jork w Australii, dalej przez Tasmanię, a następnie południkiem 147 długości geograficznej wschodniej do
Antarktydy.
Tylko wnętrze Australii pozostaje poza wpływem klimatycznym Oceanu Spokojnego, w którego obrębie występuje pięć
znacząco różnych stref klimatycznych: okołobiegunowa, umiarkowana, podzwrotnikowa, zwrotnikowa oraz równikowa.
Zarówno w północnych, jak i południowych średnich szerokościach geograficznych strumienie powietrza z zachodu
powodują spore różnice temperatur w różnych porach roku. Bliżej równika równomiernie wiejące pasaty zapobiegają
dużym wahaniom temperatury stabilizując ją na poziomie 21-27 st. C przez cały rok.
Region monsunowy leży w zachodniej części oceanu pomiędzy Japonią, a Australia. Dla tej strefy klimatycznej
charakterystyczne są wiatry wiejące z wnętrza kontynentu do oceanu w zimie, zaś w lecie w kierunku przeciwnym.
Konsekwencją jest zauważalna sezonowość zachmurzenia i opadów. Częste tajfuny powodują wiele strat w zachodniej
i południowozachodniej części zbiornika. Z największą częstotliwością występują one w trójkącie między Japonią,
centralnymi Filipinami, a wschodnia Mikronezją. Rzeki wpadające do tego oceanu to np. Amur, Huanghe, Jangcy,
Mekong, Kolorado.
Granice Oceanu Spokojnego: Cieśnina Beringa, Wschodnia Azja, Cieśnina Malakka, Wyspy Sumatra, Jawa, i Timor,
Przyl.York, Wschodnia Australia, wyspa Tasmania wzdłuż południka 147(stopnia długości wschodniej)do Antarktydy,
granica pomiędzy Oceanem Indyjskim a Atlantyckim, przyl.Igielny (wzdłuż południka 20 stopni długości wschodniej,
między Oceanem Spokojnym a Atlantykiem przyl. Horn wzdłuż południka 68 stopni długości zachodniej.
Wydobycie cennych złóż mineralnych z dna Oceanu Spokojnego jest ograniczone z powodu jego ogromnej głębokości.
W płytszych wodach przybrzeżnych Australii i Nowej Zelandii pozyskuje się ropę naftową i gaz ziemny. Coraz mniejsze
znaczenie ma zbieractwo pereł. Najważniejszymi zasobami Pacyfiku są ryby. Poławia się: śledzie, łososie, sardynki,
mieczniki, tuńczyki oraz mięczaki.
Ocean Atlantycki
Atlantyk wraz z przyległymi morzami zajmuje powierzchnię ok. 106 450 000 km², a bez nich 82 362 000 km². Przybliżona
objętość tegoż oceanu wynosi 354 700 000 km³ (z morzami) i 323 600 000 km³. (bez mórz). Średnia głębokość: 3600 m;
największa - Rów Puerto Rico - 9220 m. Długość linii brzegowej: 111 855 km (najbardziej urozmaicona w części północnej).
Rozciągłość równoleżnikowa w największym przewężeniu między wybrzeżami Ameryki Południowej i Afryki wynosi 2 800
km, a 13 500 km licząc od zachodnich krańców Zatoki Meksykańskiej do wschodniego brzegu Morza Czarnego.
W jego skład wchodzą: Arktyczne, Baffina, Beauforta, Czukockie, Wschodniosyberyjskie, Łaptiewów, Karskie, Białe,
Barentsa, Grenlandzkie, Hebrydzkie, Irlandzkie, Celtyckie, Norweskie, Północne, Bałtyckie, Śródziemne, Liguryjskie,
Tyrreńskie, Jońskie, Adriatyckie, Egejskie, Trackie, Mirtejskie, Morze Kreteńskie, Marmara, Czarne, Azowskie, Sargassowe,
Karaibskie, Południowoantylskie, Weddella, Łazariewa.
Największe rzeki uchodzące do Oceanu Atlantyckiego to: Nil, Amazonka, Missisipi-Missouri, Kongo.
Charakterystycznymi dla dna Oceanu Atlantyckiego są wzniesienia Grzbietu Śródatlantyckiego rozciągające się przez
środek dna. Głębia Romanche (7 758 m) dzieli Grzbiet Śródatlantycki na północnoatlantycki i południowoatlantycki. Na
wschód od Grzbietu Śródatlantyckiego występują baseny oceaniczne - Hiszpański, Gwinejski, Angolski, Kapski,
Afrykańsko-Antarktyczny i Zielonego Przylądka, natomiast zachodnia część Oceanu Atlantyckiego zawiera baseny Gujański, Północnoamerykański, Labradorski, Brazylijski i Argentyński.
Ocean Indyjski - trzeci pod względem wielkości zbiornik wodny na świecie, zajmujący około 20% powierzchni
Wszechoceanu. Od północy ograniczony jest przez Azję, od zachodu przez Półwysep Arabski i Afrykę, od wschodu przez
Półwysep Malajski, Wyspy Sundajskie oraz Australię, a od południa przez Antarktydę. Umownymi granicami są południki:
20° i 147° długości geograficznej wschodniej.
Ocean ten ma powierzchnię 73 556 000 km² (włączając Morze Czerwone i Zatokę Perską); przybliżona objętość wynosi
292 130 000 km³. Rozciągłość południkowa i równoleżnikowa dochodzi do 10 000 km. Średnia głębokość 3890 m,
maksymalna 8047 m (Głębia Diamantina). Linia brzegowa o długości 66 526 km jest słabo rozwinięta. Ocean Indyjski jest
bardzo ciepły, w północnej części jego temperatura rzadko spada poniżej 25 °C, natomiast w pobliżu Antarktydy obniża
się do ok. 0°C, co daje średnią na poziomie 17°C. Zasolenie wynosi 34,8 promila.
W części północnej oceanu prądy morskie są zależne od monsunów i mają charakter sezonowy (Prąd Somalijski,
Monsunowy i Równikowy Wsteczny). Ciepłe prądy stałe to: Prąd Południoworównikowy, Prąd Madagaskarski, Prąd
Mozambicki, natomiast zimne: Prąd Zachodnioaustralijski oraz Dryf Wiatrów Zachodnich.
Warunki klimatyczne Oceanu Indyjskiego kształtują się pod wpływem wzajemnego oddziaływania kontynentu i oceanu.
Silne, północno-wschodnie wiatry wieją od października do kwietnia; od maja do października dominują wiatry
południowe i wschodnie. Na półkuli zachodniej wiatry są raczej łagodniejsze, ale letnie sztormy w pobliżu Mauritiusa
mogą być niebezpieczne. Cyklony występują u wybrzeży Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej w miesiącach wymiany
monsunów zimowego i letniego.
Większe wyspy i archipelagi:
Madagaskar
Komory
Seszele
Sokotra
Malediwy
Mauritius
Sri Lanka
Andamany i Nikobary
oraz część Indonezji
Ocean Indyjski jest ważną drogą łączącą Bliski Wschód, Afrykę, południową Azję i Australię. Jest szlakiem przewozu ropy
naftowej oraz produktów ropopochodnych pochodzących z rejonu Zatoki Perskiej i Indonezji. Rybołówstwo jest dość
słabo rozwinięte i zaspokaja głównie potrzeby lokalne. Poławia się przeważnie tuńczyki i krewetki.
Ocean Arktyczny, Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny – najmniejszy i najpłytszy ocean na Ziemi, uznawany
dawniej za część Oceanu Atlantyckiego. Rozciąga się wokół Bieguna Północnego w Arktyce, między kontynentem Eurazji, a
Ameryką Północną. Z Oceanem Spokojnym łączy go Cieśnina Beringa.
1. Szelf - będący platformą kontynentalną, zalegającą do głębokości 200 m., posiadająca niewielkie
nachylenie, otaczając pasem sąsiednie kontynenty (jest inaczej nazywany podwodnym przedłużeniem
powierzchni lądowej), o przeciętnej szerokości 74 000 m ( średnio w granicach od 15 do 1 400 km). Obszar
ten jest niezwykle intensywnie eksploatowany w celach rybołówstwa oraz wydobywania złóż ropy naftowej
oraz gazu ziemnego. Morze Północne położone całkowicie w strefie szelfowej określane jest morzem
szelfowym.
2. Stokiem kontynentalnym - nazywamy powierzchnię pod wodą o znacznym stopniu nachylenia i głębokości
w przedziale od 200 do 3 000 m., często jego powierzchnia rozcięta jest licznymi o długimi kanionami.
3. Basenem oceanicznym - nazywamy obszar pod powierzchnią ziemi, obejmującą głębokość w przedziale
od 3 000 do 6 000 m., zajmuje powierzchnię 73 % dna morskiego.
4. Rowem oceanicznym - nazywamy głębokie (od głębokości 6 000 m.), rozległe i wąskie (o szerokości w
przedziale 30-40 km) obniżenie dna morskiego, posiadające stosunkowo strome stoki, przeważnie
zlokalizowane na skraju oceanu. Największą ilością i najgłębszymi rowami dysponuje Pacyfik - w
najgłębszym z nim, Rowie Mariańskim i Rowie Filipińskim dochodzi do głębokości około 11 000 m. Z tego
wynika, że najwyższe himalajskie szczyty dochodząc swą wysokością do około 9 000 m. mogą się z
łatwością schować w otmętach największych głębi i pozostawić jeszcze sobie zapas wysokości równy 2 - 3
km. Rów oceaniczny to obszar niespokojny pod względem tektoniki, w ich sąsiedztwie występują częste
dyslokacje mas ziemskich, a ich skutkiem są jedne z największych fal morskich (tzw. tsunami).
5. Grzbiet Śródoceaniczny jest długim wzniesieniem dna, posiadającym stromo nachylone stoki i
nieregularną topografię terenu. Ich pasma przebiegają zwykle środkiem oceanów, a ich łączna długość
wynosi ponad 60 000 km. Grzbiety pełnią role granicy pomiędzy oceanami i rozdzielają poszczególne
baseny w znacznym stopniu wpływając na wewnętrzną cyrkulację wody. Mogą one wznosić się z
powierzchni dna morskiego nawet do wysokości przeszło 10 000 m. na Oceanie Spokojnym i do około 8 000
m. na Oceanie Spokojnym w postaci szczytów wysp i wysepek.
Rozwój i pochodzenie rzeźby brzegowej oraz złożoność procesów, jakie się dokonują w tej strefie, wynikają z faktu,
że jest to obszar, w którym współdziałają i wzajemnie się przenikaj: atmosfera, hydrosfera, litosfera, i biosfera, na
które nakłada się jeszcze działalność człowieka (antroposfera).
WYBRZEŻE: pas graniczny morza i lądu o nieokreślonej szerokości, obejmujący zarówno jego nadwodna, jak i
podwodna część.
BRZEG: obszar położony pomiędzy liniami najniższego i najwyższego stanu wody. W obszarze tym stykają się z
sobą powierzchnie lądu i morza, a wyznaczona przez ten styk linia nazywana jest linią wody.
STREFA BRZEGOWA: ciągnący się wzdłuż granicy lądu i morza pas, złożony zarówno z nadwodnej jak i podwodnej
części.
W strefie brzegowej mórz i oceanów istnieje wielka różnorodność typów i rodzajów brzegów. Najczęściej wyróżnia
się następujące rodzaje wyjściowego rozczłonkowania brzegów: strukturalno - geologiczne, erozyjno - rzeczne
(fluwialne), lodowcowe (glacjalne), eoliczne i wulkaniczne. Najczęściej spotykanym typem jest brzeg o erozyjnym
charakterze rozczłonkowania, powstający w wyniku zatapiania dolin rozcinających górzyste rejony nadbrzeżne. Ten
typ brzegu nazywamy riasowym; występuje on między innymi na wschodnich wybrzeżach Atlantyku (Półwysep
Pirenejski, Irlandia), na wybrzeżach mórz chińskich, Korei, Rosji i Ukrainy. Brzegi te mają charakterystyczne, kręte,
rozgałęzione zatoki, o wzrastającej w kierunku ujścia głębokości. Towarzyszą im liczne skaliste wyspy.
Również erozyjno - rzeczny charakter rozczłonkowania wyjściowego mają brzegi limanowe powstałe w
wyniku zatopienia dolin rozcinających płaskie, niewysokie obszary, zbudowane z mało odpornych skał.
Z materiału pochodzącego ze zniszczonych abrazyjnie przylądków utworzone tu zostały formy
akumulacyjne, często odgradzające limany od morza.
Wśród brzegów o glacjalnym wyjściowym rozczłonkowaniu linii brzegowej powszechnie występującym
typem są brzegi fiordowe, powstałe w wyniku zatopienia długich, wąskich i głębokich polodowcowych
dolin żłobowych, zwykle o tektoniczno - erozyjno - glacjalnej genezie. Spotkać je można w Norwegii,
Szkocji, Islandii, Grenlandii, Kanadzie, na Alasce, Czukotce, Kamczatce i Półwyspie Kolskim. Ale także w
Nowej Zelandii, Chile, Ziemi Ognistej, Antarktydzie. Odmianę ich stanowią brzegi fierdowe powstałe w
rejonach położonych niżej niż fiordy. Towarzyszą im często liczne wysepki, tworzące szkierowy typ
brzegu (Skandynawia, Chile).
Przy zatapianiu ciągnących się równolegle do brzegu struktur fałdowych powstają ciągi wysp i półwyspów
oddzielających wydłużone zatoki wskutek czego powstają brzegi dalmatyńskie, gdyż w najbardziej
typowej postaci wykształcony on jest na dalmatyńskim wybrzeżu Adriatyku.
Często wybrzeża przesuwają się w stronę morza czego skutkiem jest gromadzenie się osadów
utworzonych z namułów organicznych i torfów przy brzegu. Ten typ wybrzeża nosi nazwę narastającego.
Wybrzeże składające się z odcinków niszczonych i odcinków wybrzeża narastającego, wskutek czego
zmniejsza się rozwinięcie linii brzegowej nosi nazwę wybrzeża wyrównanego. Takie wybrzeże osiąga
niemal prostolinijny zarys.
Fale przybojowe uzbrojone w gruz i okruchy skalne, uderzają o brzeg tworzą niszę abrazyjną, a w
konsekwencji niszczą i cofają brzegi tworzą klify i urwiska skalne. Fala sztormowa o wysokości 10 - 20 m
wytwarza ciśnienie na skałę do 30 t/m2. Woda wciskająca się w szczeliny i spękania spręża znajdujące
się tam powietrze, a to doprowadza do rozkruszania i rozsadzania skał. Wyróżniamy klify żywe podcinane stale lub okresowo w czasie sztormów, klif martwy - znajdujący się poza zasięgiem fal, a także
klif strukturalny - utworzony w warstwach nachylonych w stronę lądu i klif ześlizgowy - utworzony na
warstwach nachylonych w stronę morza lub jeziora, w dużej części modelowany przez osuwanie.
Prąd morski - duże i niemalże niezmienne ruchy wody w oceanach wywołane różnicami temperatur, ruchem
obrotowym Ziemi i występowaniem wiatrów stałych. Na poszczególnych oceanach tworzą one 5 wielkich kręgów
cyrkulacji wody morskiej. W pobliżu brzegów układ prądów modyfikowany jest przez pływy morskie, spływ wód
rzecznych i ukształtowanie linii brzegowej. Średnia prędkość powierzchniowych prądów morskich wynosi około
10 km na dobę, ale niektóre z nich mogą osiągnąć prędkość nawet 100-150 km na dobę.
Ze względu na temperaturę wody niesionej prądem morskim w stosunku do otaczających wód oceanu wyróżnia
się prądy ciepłe (niosące wodę cieplejszą niż otaczająca) i prądy chłodne (niosące wodę chłodniejszą niż
otaczająca). Prądy te mają duży wpływ na kształtowanie klimatu niektórych regionów kuli ziemskiej, np. ciepły
Prąd Północnoatlantycki, stanowiący przedłużenie Golfsztromu, przyczynia się do ocieplenia klimatu
Skandynawii, a chłodny Prądu Benguelskiego występujący u południowo-zachodnich wybrzeży Afryki przyczynił
się do powstania pustyni Namib.
Ze względu na genezę , prądy morskie mogą być:
wiatrowe - związane z działalnością silnych wiatrów,
gęstościowe - wynikające z różnic ciężaru objętościowego wód w różnych miejscach. Bardzo często tworzą się
pod powierzchnią wody, rzadziej na jej powierzchni,
spływowe - powstające wskutek wyrównywania poziomu wód w różnych miejscach. Pośrednią ich przyczyną
jest dopływ wód słodkowodnych do mórz i oceanów, a także zwiększone parowanie,
kompensacyjne - przywracające równowagę hydrostatyczną, naruszoną przez różne siły, np. przez wiatry stałe.
O życiu organicznym w środowisku morskim decydują: temperatura, zasolenie wody, odległość od lądu, głębokość oraz
ruch wód (prądy morskie i pływy). Czynniki te spowodowały wydzielenie stref o odmiennym składzie gatunkowym świata
organicznego.
Strefa przybrzeżna (litoralna) – rozciągająca się wzdłuż wybrzeży morskich do głębokości 200 m. Dobre naświetlenie wód
pozwala na rozwój roślinności, która jest pokarmem dla zwierząt. Część gatunków prowadzi osiadły tryb życia na dnie
morskim. Tworzą one tzw. bentos, do którego należą koralowce, gąbki i ukwiały. Poza zwierzętami osiadłymi w strefie tej
żyją także organizmy pełzające, np. małże, ślimaki, oraz zwierzęta pływające – różne gatunki ryb, żółwi morskich i
ssaków,nazywane nektonem. W strefie litoralnej żyje również plankton, tj. zwierzęta biernie unoszone przez fale i prądy
morskie (plankton to pierwotniaki, drobne skorupiaki i bakterie).
Strefa morza otwartego (pelagiczna) – plankton tej strefy jest bardzo bogaty w gatunki – głównie w wodach chłodnych,
zasobnych w tlen. Plankton roślinny dostarcza atmosferze dużej ilości tlenu i wspólnie z planktonem zwierzęcym stanowi
pożywienie ryb. W strefie pelagicznej występuje duża obfitość gatunków ryb, dużych ssaków (wieloryby, delfiny) i meduz.
Strefa głębinowa (abysalna) – rozciągająca się na głębokościach poniżej 500 m. Charakteryzuje się brakiem światła,
wysokim ciśnieniem, stosunkowo niską temperaturą oraz brakiem ruchu wody. Jest uboga w życie organiczne. Do zwierząt
głębinowych należą: głowonogi, gąbki krzemionkowe, szkarłupnie i ryby głębinowe.