Transcript ReligijnoϾ a zdrowi..

Relacje religijne
a zdrowie psychiczne
Ks. dr Romuald Jaworski
Literatura łącząca religię i
duchowość ze zdrowiem fizycznym










Georg, Ellison i Larson, 2002;
Koenig, McCullough i Larson, 2001;
Larson, Swyers i McCullough, 1998;
Seybold i Hill, 2001;
Thoresen, 1999;
Thoresen, Harris i Oman, 2001;
Powell, Shahabi i Thoresen, 2003;
Seeman, Dubin i Seeman, 2003;
Larson i inni, 1998;
Plante i Sherman, 2001.
Religia a zdrowie

Dwa pytania:


Jaki jest związek zdrowia z przynależnością
do grupy religijnej (kościoła, wyznania,
sekty)?
Jaki jest związek zdrowia z indywidualną
religijnością?
Hipotezy dotyczące pozytywnych zależności
między zdrowiem a religijnością





Zachowania – religia wpływa na zachowania np. odżywianie,
seksualność, branie narkotyków, uprawianie sportu.
Wsparcia – sieć społecznych powiązań i przynależność do
grupy religijnej (czynniki psychospołeczne).
Koherencja - religijna interpretacja sytuacji (wg teorii
atrybucji)
Coping – ludzie religijni łatwiej znajdują odpowiedzi na pytania
o przyczyny cierpień w sytuacjach granicznych (starość,
choroba, krytyczne zdarzenia życiowe).
Poczucie wartości siebie - relacje do Boga i wspólnoty
religijnej stają się źródłem informacji dotyczących poczucia
własnej wartości
(por. Sebastian Murken, Gottesbeziehung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine
empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998, s. 75).
Wskaźniki religijności [wg Murkena]
WYMIARY RELIGIJNOŚCI
eklezjalność
duchowość
relacje do Boga
komponenta kognitywna
wspólnota religijna
komponenta emocjonalna
Bóg panuje i karze
bezpieczeństwo
Bóg wspiera
strach i poczucie winy
Bóg jest bierny
odrzucenie
Religijność a zdrowie psychiczne





Kłopoty z definicją i operacjonalizacją
religijności
Kłopoty z definicją i operacjonalizacją
relacji
Kłopoty z definicją i operacjonalizacją
zdrowia
Strategie badawcze
Wyniki badań
Znaczenie relacji

Brak satysfakcjonującej koncepcji
relacji, pomimo obfitości badań nad
relacjami przyjacielskimi, małżeńskimi,
pracowniczymi (por. Angyal, Psychologia stosunków
międzyludzkich, PWN Warszawa 2002; dotyczy to także prac: W.
Wosińska, Psychologia życia społecznego, GWP Gdańsk 2004;
D.T. Kenrich, S.L. Neuberg, R.B. Cialgini, Psychologia społeczna,
GWP Gdańsk 2002).
Konceptualizacja religijności
jako relacji interpersonalnej

Traktowanie religijności jako dynamicznej relacji nie jest nowe,
bazuje bowiem na tradycji judeochrześcijańskiej, ale na terenie
psychologii religii jest stosunkowo mało znana




(por. Sebastian Murken, Gottesbeziehung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells
und seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998).
Teorie relacji z obiektem wywodzą się z koncepcji
egzystencjalistów i personalistów, a w psychologii religii
zapoczątkowane były przez Sprangera (Geistwissenschafltliche
Psychologie).
„Obiekt” czyli „przedmiot” - rozumiany jako termin techniczny
wywodzący się z psychoanalizy (por. Kernberg 1981; Kutter 1982; Mitchell 1989) i
oznacza partnera spotkania widzianego z pozycji podmiotowych.
Ważna jest tu relacja zarówno do świata zewnętrznego (Bóg,
inni ludzie, przyroda), jak i wewnętrznego (własna jaźń).
Teoria więzi [Bindungstheorie, attachment theory] (Ainsworth 1985;
Bretherton 1987) – więź z matką źródłem bezpieczeństwa i pewności,
ale także relacji do Boga (Kirkpatrick 1992).
Religijność jako dynamiczna relacja
Religia określa i wyraża
relacje do:
 Etyka
 Prawdy wiary
 Instytucje
religijne
 Mity i tradycje
religijne
 Doświadczenia
religijne
Boga
Osób religijnych
Religijnej
wspólnoty
Środowiska
innych ludzi
Własnej jaźni
Relacja z obiektem

„obiect relation - emocjonalne więzi między
jednostką a inną osobą. Termin stosowany
zazwyczaj w znaczeniu zdolności do kochania
i troszczenia się o iną osobęjako przeciwwaga
zainteresowania i miłości do samego siebie.”
Por. A. Reber, Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000,
s. 620.
Podstawy teorii relacji religijnych





Ludzie są z natury istotami zorientowanymi na relacje.
Jakość pierwszych doświadczanych relacji i ich indywidualne
przepracowanie przyczyniają się do rozumienia siebie jako
osoby.
Relacje doświadczane we wczesnym dzieciństwie stają się
uwewnętrznionymi wzorcami relacji.
Religia może być rozumiana jako dynamiczna relacja (więź),
która z psychologicznej perspektywy może być badana od
strony przeżyciowej, jak każda inna relacja.
Więzi religijne (z Bogiem i religijnymi postaciami) pozostają,
podobnie jak relacje międzyludzkie, pod wpływem
uwewnętrznionych wzorców relacji i obrazu siebie danej
osoby.
(Por. Sebastian Murken, Gottesbezieung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine
empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998).
Operacjonalizacja religijności
1) kryteria ilościowe, np.:
- częstotliwość praktyk religijnych
- siła postaw
- ortodoksyjność przekonań
2) kryteria jakościowe; religia jako:
- środek
- cel
- sposób poszukiwania sensu życia
Kryteria różnicownia religijności
według G. Allporta

zróżnicowanie wielu elementów w strukturze
religijności; zakłada przy tym:







a) wolność od egocentryzmu i fanatyzmu,
b) możliwość krytycznego ustosunkowania się do już
ukształtowanych postaw,
funkcjonalna autonomia motywacji religijnej
(niezależność od potrzeb psychofizycznych),
stałość kierunku postępowania - zgodność z zasadami
moralnymi,
otwartość na szerszą interpretację przedmiotu religii unikanie absolutyzacji własnych wyobrażeń,
integralna, harmonijna zgodność postaw religijnych z
osobowością,
heurystyczny charakter religijności.
Kryteria różnicownia religijności
wg. W.H. Clarka
Walter Houston Clark (New York 1958, s. 256) stawia szereg pytań, na
które odpowiedź pozwala określić poziom dojrzałości religijnej:










1. Czy zajmuje priorytetowe (podstawowe) miejsce? Czy religia wypływa z nieodpartej
ludzkiej potrzeby, czy jest elementem pobożności związanej z udawaniem?
2. Czy jest świeża? Czy jest otwarta na tajemnicę, nacechowana ciekawością i gotowa do
wyzwalania zdziwienia nad tym co cudowne?
3. Czy jest samokrytyczna? Czy jest zdolność dostrzegania słabości w swoim stanowisku
religijnym i zarazem, czy jest lojalność wobec swej religii?
4. Czy jest wolna od magii i przesądów? Czy religijność nie jest tylko formą zabezpieczenia się
przy pomocy magicznej siły pochodzenia kosmicznego?
5. Czy jest znacząco dynamiczna? Czy nadaje sens życiu? Czy motywuje ludzką
energię? Czy daje satysfakcję?
6. Czy jest integrująca? Czy odnosi się do wszystkich ludzkich przeżyć integrując życie? Czy jest
podstawą zgodności z osobistymi celami i normami moralnymi oraz ze zdrowymi celami społecznymi?
7. Czy jest społecznie skuteczna (efektywna)? Czy wzmacnia rozumienie wspólnoty z innymi
tak, żeby w efekcie tworzyć bardziej zdrową społeczność?
8. Czy jest pokorna? Czy jest zdolna do dostrzegania dobra w innych?
9. Czy wzrasta? Czy ciągle zgłębia prawdę i ugruntowuje wiarę?
10. Czy jest twórcza? Czy ujawnia własne charakterystyczne rysy?
Kryteria różnicownia religijności
wg. A. Vergot’a
A. Vergot (1970) uważa, że dojrzałe
postawy religijne charakteryzują:



dialogiczna struktura relacji między
człowiekiem a Bogiem,
dostrzeganie elementu transcendencji i
immanencji,
stopień identyfikacji jednostki z modelem
religijności przyjętym w danym
społeczeństwie.
Kryteria różnicownia religijności
wg. I Baumgartena
-
+
Obszar ważności, zakres wpływów
ważna wyłącznie jako wiedza
ważna ze względu na przeżycia i zachowania
Motywy ważności
motywowana zewnętrznie
motywowana wewnętrznie
Treść motywacji (jakim treściom i motywom odpowiada)
motywowana lękiem
motywowana wyzwoleniem, pełnią
Ukierunkowanie aktywności religijnej
zorientowana na siebie i swoje życzenia
zdolna do poświęceń
Realność oczekiwań
oczekiwania życzeniowe, roszczeniowe
oczekiwania rozumne, realne
Dyspozycja do dialogu
religijność przeddialogowa
religijność dialogowa
Związek z określona sytuacją
związana z sytuacją i określonymi warunkami życia
otwarta na nowe sytuacje
Stopień prawdziwości, autentyczności
Zakrywająca autentyczne przeżycia
Zakorzeniona w przeżyciach, prawdziwa
Kryteria różnicownia religijności
wg. Z. Chlewińskiego (1991)
Dojrzałość postaw religijnych jest
charakteryzuje się:





autonomią motywacji religijnej,
dojrzałą, właściwą koncepcją (obraz) Boga,
umiejętnością różnicowania elementów
istotnych od ubocznych w religii,
umiejętnością rozwiązywania kryzysów
religijnych,
autentycznością przekonań religijnych.
Kryteria różnicownia religijności
wg. R. Jaworskiego (1989)
PERSONALNA --- RELIGIJNOŚĆ --- APERSONALNA
Cechy podmiotu






















aktywność
zaangażowanie
spontaniczność
twórczość
otwartość
tolerancja
autonomiczność
poczucie wolności "do"
poczucie odpowiedzialności
świadomość celowości
allocentryzm i altruizm
stabilność
pasywność
obojętność
sztywność
naśladownictwo
izolacja
brak tolerancji
heteronomiczność
brak poczucia wolności "od"
brak poczucia odpowiedzialności
dezorientacja egzystencjalna
egocentryzm i egoizm
labilność
Bóg jako
Osoba
wartość terminalna
wartość centralna
wartość zinternalizowana
traktowany reistycznie
wartość instrumentalna
wartość peryferyjna
wartość niezinternalizowana
dialogowa
wzajemna
bezpośrednia
zaktualizowana
monologowa
jednostronna
pośrednia
niezaktualizowana
Cechy przedmiotu
Cechy relacji
Poszukiwanie korelatów religijności

Postawy społeczne

„Mroczne” fakty – fundamentalizm, sekty, terroryzm
Uprzedzenia i konserwatyzm – badali: G. Shinert i Ch. Forf, E. Struening, G. Allport

Konformizm, dogmatyzm i autorytaryzm - badali: D.Peabody, B. Altemeyer


Kondycja zdrowotna




i J.M.Ross
Zdrowie fizyczne – 200 badań relacjonują: Levin i Schiller(1987)
Zdrowie psychiczne Sposób radzenia sobie
Cechy osobowości



Poczucie kontroli wewnętrznej
Poczucie sensu życia
Poziom akceptacji siebie
Religia a zdrowie psychiczne


W ciągu ostatnich 20 lat zmieniła się w psychologii perspektywa z
poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny psychicznych
zaburzeń (patogeneza) na pytanie o warunki i zachowanie zdrowia
psychicznego (salutogeneza). Dąży się do zidentyfikowania intra- i
interpersonalnych warunków, pozwalających odróżnić osoby stabilne od
labilnych.
Pomocne w tym jest wyodrębnienie dwóch czynników:



warunków zapodmiotowanych w osobie (zasoby personalne)
warunków zewnętrznych (tzw. zasoby kontekstualne), wśród których
wyodrębnia się zasoby społeczne i materialne.
Pomimo licznych prac badawczych, odpowiedź na pytanie o wzajemną
relację zdrowia psychicznego i religii nie jest oczywista, głównie
dlatego, że zarówno operacjonalizacją religii jak i zdrowia budzi wiele
dyskusji i uzasadnionych wątpliwości.
(Por. Sebastian Murken, Gottesbezieung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine
empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998).
Koncepcje zdrowia




Model biomedyczny [1] (stanowiący zdaniem D. McClellanda
odmianę modelu mechanistycznego – naprawa poszczególnych
organów: wątroby, serca, nerek).
Model psychosomatyczny [1] Adler twierdzi, że wszystkie choroby
można nazwać psychosomatycznymi, ponieważ mózg przyjmuje i
interpretuje każdą informację sensoryczną.
Model biopsychospołeczny [1] – G.Engel (1977): „Stoimy w obliczu
konieczności poszerzenia podejścia do chorób, tak aby uwzględniało
ono czynniki psychospołeczne nie rezygnując z wielkich zalet podejścia
biologicznego.
Model noopsychosomatyczny [2] uwzględniający sferę duchową
(noetyczną) – K. Popielski.
[1] Ch.L. Sheridan, S.A. Radmacher (1998), Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut
Psychologii Zdrowia PTP.
[2] K. Popielski (1999), Noopsychosomatyka: propozycja nowego podejścia diagnostyczno-terapeutycznego, „Przegląd Psychologiczny”
42 (4), s. 17-42.
Relacyjna koncepcja zdrowia
(salutogeneza)



Wskaźniki i warunki zdrowia psychicznego
Zasoby osobiste (obraz siebie, tozsamość,
osobowość, jaźń, koncepcja siebie, samopoczucie,
uzdolnienia). O dobrostanie lub radzeniu sobie
(coping strategies) rozstrzyga szczególnie poczucia
kontroli zdarzeń.
Religijność a relacja do własnej jaźni (koncepcja
siebie) – relacja ludzi religijnych do Boga może być
rozumiana jako niebezpośredni wyraz struktury oceny
samego siebie. Związek między poczuciem własnej
wartości a religijnością może być dwukierunkowy.
Strategie radzenia sobie
(coping strategies)

Strategie radzenia sobie, (coping strategies) –
to świadome, racjonalne sposoby uśmierzania
lęków w różnych sytuacjach życiowych.
Termin używany jest w stosunku do tych
strategii, których użytkownicy radzą sobie ze
źródłem lęku. Np.. Student bojący się
nadchodzącego egzaminu radzi sobie przez
dokładne i długoie studiowanie materiału.
Por. > obronna strategia, która zorientowana jest raczej
na sam lęk, a nie na jego źródło.

(A. Reber, Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 712).
Strategie radzenia sobie
(religijny coping)*



Samodzielne działania – człowiek rozwiązuje
problemy samodzielnie w przekonaniu, że Bóg
wyposażył go w konieczne do tego uzdolnienia;
oczekuje się cudownej pomocy.
Oddanie problemu – człowiek oczekuje biernie na
pomoc Boga w przekonaniu, że sam nie jest w stanie
nic uczynić, ale z Bóg może mu pomóc.
Współpraca – Bóg spostrzegany jest jako partner;
ani Bóg ani człowiek nie pozostają tu bierni, lecz
współdziałają.
Por. Hansjörg Hemminger, Grundwissen Religionspsychologie, Ein Handbuch für Studium und Praxis, Herder
Freiburg-Basel-Wien 2003, s.70-71
Religia jako przedmiot
badań psychologicznych

Waardenburg (1986)* wyróżnia trzy
istotne znaki religii (przejawy
religijności):



Rzeczywistość o znaczeniu religijnym nadnaturalne, transcendentne [wiara w
Istotę wyższą, transcendentną].
Doświadczenia o znaczeniu religijnym.
Normy o znaczeniu religijnym [uniwersalne,
moralne, prawne].
* za: Sebastian Murken, Gottesbezieung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und
seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998, s. 39-40.
Religijność a zdrowie psychiczne
Wyniki badań

Religia jako czynnik patogenny





Salutogenna funkcja religii




Glossolalia - podatność na sugestię, obniżony samokrytycyzm, ataki
lęku (Kildahl 1972)
Skrupulatyzm (Overholser 1963; Mora 1969)
Zaburzenia psychiczne u zakonników i kleryków
Nerwice eklezjogenne
Neutralizujący wpływ religii na zaburzenia psychiczne
Kontrola destruktywnych zachowań impulsywnych
Coping
Terapeutyczna funkcja religii



Nawrócenie
Modlitwa
Życie sakramentalne
Religijność a zdrowie psychiczne
Wyniki badań S. Murkena
ko
ns
ty
tu
cj
a,
do
ś
wi
ad
cz
en
ie
rel
ac
ji
KONCEPCJA
SIEBIE
(osobiste zasoby)
OGÓLNA
RELIGIJNOŚĆ
Negatywne
relacje do Boga
Pozytywne
relacje do Boga
WSPARCIE
SPOŁECZNE
(społeczne zasoby
PRZYNALEŻNOŚĆ DO
RELIGIJNEJ
WSPÓLNOTY
Wyzwania i obciążenia
ZDROWIE
PSYCHICZNE