Transcript 1305322263
Çocukta Hastalık Algısı
Yrd. Doç. Dr. Figen Işık ESENAY
Mersin Üniversitesi
Sağlık Yüksekokulu
[email protected]
Sağlığın boyutları
Kanser
Kanser; ölümcül bir hastalık
TRAVMA
Hastalık ve tedavi
hakkındaki algı
Çocukla hastalık ve tedavi hakkında
konuşmak,
Başetme mekanizmalarını anlamak,
Bakımda ve karar verme sürecinde
aktif rol almasını desteklemek
Hastalığın anlamı
Yaşamı tehdit eden hastalıkla
başetmede en önemli kavramdır.
Anlam, kişi ile dünyası arasındaki
ilişkidir.
ÇOCUK
Yaş
Cinsiyet Bilişsel
düzey Önceki
deneyimler
Roller
STRESÖR
KANSER
AİLE
İletişim
Kanserli
akrabalar
Gelişimsel
düzey Roller
İlişkiler
BİLİŞSEL
Anlama
Bilgi
KANSERİN
ANLAMI
SOSYAL
İlişkiler
(aile/arkadaş)
Yaşam biçimi
KİŞİSEL
Benlik kavramı
Fiziksel
fonksiyonlar
Duygular
Anlam
Bilişsel gelişim
Geçmiş deneyimler
İnanç sistemleri
BİLGİ
1. Bilişsel gelişim
Çocuğun hastalığı anlaması
Biyolojik olgunluk
Deneyim
Piaget
Bebeklikten yetişkinliğe dek, bireyin
içinde bulunduğu dünyayı anlama ve
öğrenmesini sağlayan gelişime “bilişsel
gelişim” denilmektedir.
Piaget: Gelişimsel teori
a) Duyu-Motor (Sensori-Motor Stage)
b) İşlem Öncesi (Pre-Operational Stage)
c) Somut işlemsel (Concrete Operational
Thinking)
d) Soyut işlemsel (Formal Operational
Thinking)
Duyu-motor (<2)
Kendini çevresinden ayıramaz
Refleksleriyle kendini ve çevresini
keşfeder
Hastalığın anlamı
Yüksek ses, parlak ışık, ani hareketlerden
korkar
Ağrı, acı, soğuk stresi
Ayrılık anksiyetesi
Rutinlerinin değişmesi
İşlem öncesi (2-7)
Sihirli düşünce
Egosentriktir
Somut kavramlarla düşünür
Süreçleri geri dönüşsüz sanır
Şu anki ağrı ve zevk temelinde işler
Plan yapmaz
İstekleriyle gerçeği karıştırır
Zayıf bir geçmiş ve gelecek duygusu vardır.
İnsanın hatalarının hastalığa neden olacağına inanır
Belirsizlikleri anlamaz
İşlem öncesi (2-7)
Sembolik işlem dönemi
2-4 yaş
Taklit
Egosentrik
Animistik
Hayal gücü
Dil gelişimi hızlı X
anlamlandırma yavaş
Sezgisel dönem
4-7 yaş
Taklit
Egosentrik
Zihinsel düşünce
Sezgilere dayalı akıl
yürütme
Korunum ilkesi
gelişmememiş
Neden-sonuç ilişkisi yok
Korkular
Ebeveynlerden ayrılma, terk edilme ve
yalnız kalma
Acı verici işlem korkusu
Suç - ceza
Sakat kalma korkusu
Vücut bütünlüğünü kaybetme korkusu
Önceki deneyimler
Hayal gücü
Fantaziler: yanlış yorumlamalar
Hastalığın nedeni
Sihir ve ceza düşüncesi
Söz dinlememek, suç işlemek=hastalık
Tüm hastalıklar bulaşıcı
İlahi adalet, suçluluk, utanç
Bulaş
Hastalık nedenleriyle ilgili doğru bilgi
arttıkça, hastalığı açıklamada bulaşıcılık
kavramı öne çıkmaya başlar.
Bulaşıcı olamayan hastalıklar için bile
bulaşıcılık kavramına aşırı bağlıdırlar.
Hastalığa tepki
Ceza
Kontrol kaybı
Regresyon
Agresyon
Semptom ifadesi
Küçük çocuklar, vücut fonksiyonlarını
ve hastalık sürecini anlamadıkları için
semptomları doğru aktaramayabilirler
Semptomlarla hastalık süreci arasında
bağlantı kuramayabilirler
Semptom ifadesi
Semptomları başkalarına söylemeden,
kendileri başetmeye çalışmayla
sonuçlanabilir.
Ceza alma korkusu ve utanma
yüzünden bilgileri saklayabilir.
İşleme katmak
Sağlığının kötüleşeceğiyle ya da
invaziv bir işlemle korkutarak işleme
uyumu sağlamaya
Maladaptif algı
İşleme katmak
“Hemşirelerin her dediğini yaptım ama
hala hastayım eve gidemiyorum”
Öfke ve red
Mikrop
Kendi sihirli ve egosentrik
düşünceleriyle açıklarlar
Mavi adamlar
“mikroplar her zaman yok, annem
gidince geliyorlar”
Somut işlemsel (7-11)
Somut düşünebilir
Soyut düşünemez
Nesne ve düşünce arası ilişki
temellerini anlar ve kullanır
Daha az ben merkezcildir
Kendini ve dünyayı ayırabilir
Korunum, Tersine döndürme
Korkular
Aileden ayrılma,
Yabancı insanlar ve çevre,
Terkedilme korkusu,
Vücut bütünlüğünün tehdit edilmesi,
Başarısızlık korkusu
Hastalık nedeni
Hastalık: bir vücut bölümünün
fonksiyon kaybı
Mikropların, hastalık yaptığını söyler
ama süreç ya da mekanizmasını
bilmez.
Tüm hastalıklar bulaşıcı değil
Hastalık algısı
5-12 yaş çocuklara lösemi sorulmuş:
– %88’i kan hücrelerinde artış olduğu ve
kontrol edilmezse vücuda zarar vereceği
– %81 nedenini bilmiyor ya da yanlış biliyor
– %0 suçluluk
(Ross 1989)
Hastalığa tepki
Hastalık: farklılık, yalnızlık
Engellenmişlik
Kontrol kaybı
Hastalık algısı
Çocukta hastalık algısı gelişimininin
önemli bir belirleyicisi diğerlerinin
çocuğa davranışlarıdır.
Hastalık algısı
Hastalık ya da tedavinin etkileri
görünür olunca çevredekilerin çocuğa
tavırları değişir, bu çocuğun farklı
hissetmesine neden olur
Korkular
Duygu ve düşüncelerini ifade edemez,
oyun yada resimlerle duygularını açığa
vurabilirler
Benzeşim
“kötü hücreler iyi hücrelerle savan
düşmanlar gibidir” (savaş metaforu)
“kötü hücreler hızla büyüyüp tüm
bahçeye yayılan ve iyi çiçeklerin (iyi
hücreler) büyümesini engelleyen
yabani otlar gibidir” (bahçe metaforu)
8 yaşında çocuğun
açıklaması;
“Vücudumuz kale gibidir, tamam mı?
Mikroplar duvardan minik bir parça
yıkınca, kırmızı hücreler hemen surlara
gidip beyaz hücreleri çağırır, onlar da
hemen gelip duvara yama yapar”
10 yaş
“Kırmızı hücreler mikroplarla savaşır.
Bu mikroplar küçük yeşil adamlar gibi,
elleri kolları gözleri kulakları falan var.
Ellerinde kılıçları var ve kaleye girmeye
çalışıyorlar.”
Benzeşim
Benzeşimin yararlı olup olmadığı?
Çok küçük çocuklar bazen “kelimesi
kelimesine” anlar
“kötü hücrelerle savaşırlarken içimde
bombalar mı patlayacak?”
Tepkiler
Çocukların tepkileri: yetişkinlerin tepkilerine
duyarlıdır, yetişkinlerin tepkilerine göre tepki
verir.
Soyut işlemsel (11<)
Soyut düşünme
Özet düşünce
Mantık yürütme
Olaylar arası ilişkiyi belirtebilir
Hipotez kurmayı öğrenir
Hastalık
Hastalığın çoklu nedenselliğini anlar
Hastalıkta psikososyal etkileri anlar
(stres)
Soyut işlemsel
Farklı bölümler ya da fizyolojik etkiler
arası ilişkiler
“kalp atımı ile kan içe ve dışa pompalanır”
Ardışık ilişkileri anlar
“kan akciğerdeki oksijeni alır ve vücuda taşır”
Vücut fonksiyonları için gerekli
mekanizmaların farkındadır
“kan besinleri beyne taşıyarak onu canlı tutrar,
böylece akciğere soluk alması için sinyal
gönderebilir”
Korkular
Ölüm anksiyetesi yüksek
Beden imajı
Reddedilme korkusu
Bağımsızlık ve kimliğini kaybetme
korkusu
Sosyal ilişkilerin kesintiye uğraması
Hastalığa tepki
Sinirlilik
İsyankarlık
Saldırganlık
Depresyon
Anlam bulmaya çalışma
Hastalık algısı
Bilgi verilmese bile araştırır
Prosedür isimlerini hızla öğrenir ve iyi/
kötü ayrımı yapar (rem/rel)
Karşıt tepkileri nedeniyle hastalık
algılarını anlamak güçtür.
Sosyal anlam
Ebeveyn ve çocuk arasında
– Karşılıklı bahane
– Susma anlaşması
Hastalık algısı
Çocuklar durumun ciddiyetiyle ilgili
çevredeki ipuçlarını yakalamakta
oldukça iyidirler
Ebeveyn stresi vb.
Duygularını ebeveynlerinden saklama
eğilimindedir.
Sessizlik, ilgisizlik
Hastalık algısı
Çocuklar hastalık anlamlarını ebeveyn
ve diğer önemli kişilerden etkilenerek
geliştirir. Bu nedenle ebeveynlerin
çocukla iletişim kurarak bilgi sağlaması
desteklenmeli
Akran desteği sağlamak için okul
bilgilendirme programları düznlenmeli
Çocuktan bilgiyi
esirgemek
İzolasyon
Yalnızlık
“Etrafımda korku ve endişelerimi
paylaşabileceğim kimsem yok”
Kanseri anlamak
Çocuklar kanseri anlamak için
– Yeterli
– Doğru
– Gelişimsel uygun bilgiye ihtiyaç duyar
Bilgi çocuk almaya hazır olduğunda
verilmeli
Bilgilendirmek
Uygun açıklama yapılmazsa kendi
açıklamalarını yaratırlar
Bilgilendirme
Çocuğu izleyecek ekip tarafından,
Sakin ortamda,
Yeterli vakit ayrılarak,
Ailenin sosyokültürel dini ve maddi
imkanlarını göz önünde tutarak,
Yerine kendini koyarak
Bilgilendirmek
Ebeveyne bilgi sağlamak ve çocuğuna
gelişimsel olarak uygun bilgi vermesini
kolaylaştırmak
Açık ve dürüst aile iletişimi teşvik
etmek
Küçük çocuklar sağlık personeli yerine
ebeveynden bilgi almak ister
Bilgilendirme
Çocuklar hastalıkla ilgili somut, günlük
yaşamlarına temelli açıklamalardan
daha çok faydalanırlar.
Ergenliğe kadar tıbbi temelli
açıklamaları anlamazlar
Yaklaşım
Aile ve arkadaşlarla teması teşvik ve
kolaylaştırmak
Ebeveynlere çocuğun başetme
mekanizmaları açıklamak
Benzer deneyimi olan diğer çocuklarla
teması sağlamak
Suçluluk duyguları hakkında konuşmak
Yaklaşım
Grup deneyimi fırsatları hakkında
bilgilendirmek
Oyun imkanları sağlamak (çizim,
hikaye anlatma vb)
Ya doğrudan okul ya da ebeveyn
aracılığıyla okulun desteğini sağlamak
HEMŞİRELER;
İYİLEŞTİRİCİ BİR MEVCUDİYET.
Kaynaklar
1.Fife, B.L. (1994). The conceptualization of meaning in illness. Social
sciences in medicine, 38(2), 309-316.
2. Brewster, A.B. (1982). Chronically III Hospitalized Children's Concepts of
Their Illness. Pediatrics, 69(3), 355-362.
3. Hymovic D.P. (1995). The meaning of cancer to children. Seminars on
oncology nursing, 11(1), 51-58.
4. Schonfeld D: The child's cognitive understanding of illness. In Lewis M
(ed): Child and Adolescent Psychiatry: A Comprehensive Textbook. (Second
Edition) Baltimore, Williams & Wilkins, 1996, pp. 943-947.
5. Eiser, C. & Havermans T. (1992). Childrens understanding of cancer.
Psycho-Oncology, 1, 169-181.
6. Yeh, C. (2001). Adaptation in children with cancer. Nursing science
querterly, 14(2), 141-148.
7. Richer, M. & Ezer H. (2000). Understanding beliefs and meanings in the
experience of cancer: a concept analysis. Journal of advanced nursing, 32(5),
1108-1115.
8. Noll R.B. Et al. (1999). Social, Emotional, and Behavioral Functioning of
Children With Cancer. Pediatrics,103 (1), 71-78