Transcript LİBERAL DÖNEM 1923-1929

LİBERAL DÖNEM
1923-1929
1
İzmir İktisat Kongresi (1923)
• Halkın çeşitli konularda tercihlerini
belirleyebilmek amacıyla çiftçiler, tüccarlar,
sanayiciler ve işçiler kongrede temsil
edildi.
• Dış borçlanma, yabancı sermaye, dış
ticaret, ormancılık, madencilik ve
sanayileşme gibi konuların yanında
vergiler konusu da tartışılmıştır.
• Özel teşebbüse dönük ekonominin
temelleri oluşturulmuştur.
2
• İzmir İktisat Kongresinde alınan kararlar
TBMM’ye ve hükümete takdim edildi.
• Bu kararlar ve getirdiği uygulamalar,
sanayileşmede özel kesimin öncülük
yapmasını vurgulamıştı.
• Yeni Cumhuriyet’in ekonomik kaynakları
yetersizdi, liberal
politika izlenmesi
zorunluydu.
3
1924 Anayasası ve Vergilendirme
Yetkisi
• 1924 Anayasası,
5. bölümü
“Türklerin Kamu Hakları”
başlığındadır. 84 ve 85.
maddeler vergilendirme
yetkisine ilişkindir.
• Vergi, devletin genel
giderleri için halkın pay
vermesi, olarak
tanımlanmıştır.
4
1924 Anayasası ve Vergilendirme
Yetkisi
• Vergiler ancak kanunla
salınır. Devletçe, illerin özel
idarelerince ve belediyelerce
alınmakta olan resim ve
vergiler, kanunlar yapılıncaya
kadar alınabilir.
• Vergilendirme yetkisinin
yasama organına ait olması
ilkesi Anayasa ile güvence
altına alınmıştır.
5
Osmanlı İmparatorluğu’ndan İntikal
Eden Vergiler
• Cumhuriyet’in kurulduğu yıllarda, Osmanlı
İmparatorluğu’ndan intikal eden belli başlı
vergiler şunlardır:
• Temettü Vergisi
• Musakkafat Vergisi
• Ağnam
• Aşar
6
• Temettü vergisi, ticaret ve sanat gelirleri
üzerinden alınan vergi türüdür.
Mükelleflerin gerçek kazançlarının tesbiti
güçlüğü kabul edilerek, vergilendirmede
esas olarak gelir, bazı karinelere göre
hesaplanırdı. Bu karineler, mükellefin
bulunduğu şehir ve kasabanın nüfusu, bu
yerlerin demiryolu ya da sahilde
bulunması, çalıştırılan işçi sayısı ve
mükelleflerin mesken kiraları, kara
taşıtlarının cinsidir.
7
• Musakkafat Vergisi, 1910’da getirilmiştir.
• Binaların gayrisafi iradları üzerinden alınan
vergidir.
• Gayrisafi iradlar, binaların bulundukları yer
kiralarına dayanılarak tespit ediliyordu.
• Yeni yapıları teşvik için muaflık tanınıyordu.
• Bu verginin sakıncaları, onarım-boş kalma
masrafları dikkate alınmamış, tahmin
komisyonlarında mükellef temsil
edilmemiştir.
8
• Ağnam vergisi, eti yenen, kırlarda otlayan
evcil hayvanlar üzerinden alınırdı.
• Önceleri verginin konusu kanunda
belirtilen hayvanlardı.
• Daha sonradan verginin konusuna; süt,
yün gibi hayvan ürünleri de girmiştir.
9
• Aşar, arazi ürünü vergisidir.
• Araziden sağlanan tarım ürünlerinden 1/10
oranında ayni olarak alınırdı.
• Sağladığı gelir oranı önemliydi.
• Toplam vergi gelirlerinin 1/3’ünü
oluştururdu.
• Halk bu vergiyi ödemekte zorlanıyordu.
• Ziraatın gelişimi yavaşlamıştı.
10
Aşar Vergisinin Kaldırılması
• İzmir İktisat Kongresi’nde (1923) Aşar
vergisi ile ilgili öneriler vardır:
• Çiftçiler: “Aşar vergisi kaldırılsın,
Türkiye’de yaşayan herkesi kapsayan
vergi geliştirilsin”
• Tüccar ve sanayiciler: “ Aşar düzeltilerek
adil bir şekle getirilmelidir.”
11
• Aşar vergisinin kaldırılmasına dair kanun
kabul edildi.
• Aşarın kaldırılmasıyla devlet önemli gelir
kaynağından yoksun kalmıştır.
• O dönemde ekonominin %80’i tarımdan
oluşuyordu. Ziraat modern yöntemlerle
yapılmıyordu, köylerin çoğunda yol yoktu,
üretilenin büyük kısmı üretenler tarafından
tüketiliyordu.
• Tarım ürünlerinin demiryolu ve denizyolu
ile piyasaya sürülenden vergi alınacaktı.
12
Kazanç Vergisinin Kabulü
• 1926’da Temettü vergisi kaldırıldı, yerine
Kazanç vergisi getirildi.
• Kazanç vergisinin konusu: ticaret ve saant
ile uğraşan hakiki ve hükmi şahısların
geliridir.
• Kazanç vergisi İzmir İktisat Kongresinde
alınan kararlar çerçevesinde hazırlandı.
13
• Kazanç Vergisi’nde yükümlüler 2’ye ayrılmıştı:
Birinci sınıf yükümlüler, gerçek gelir
üzerinden beyannameye tabidir. Vergi oranı %6
ile %14 arasıdır.
İkinci sınıf yükümlüler, geliri işyeri kirası
karine alınmak suretiyle hesaplanan,
beyannameye tabi olmayanlardır. Vergi oranı
%20 ile %30 arasında değişmektedir.
• Kanunda istisna ve muaflıklar vardır: telif
kazançları, zirai ürünleri dükkan açmadan
satanlar, yaşlı ve emeklilerin gelirleri…
14
• Musakkafat Vergisi: önemli yapısal
değişiklik geçirmemiş ve binaların gayrisafi
iradı üzerinden alınmaya devam etmiştir.
• Ağnam (Sayım) Vergisi: 1924’te Sayım
vergisine dönüştü ve hayvan sahiplerinin
beyanda bulunması esası kabul edildi.
15
Harcamaların Vergilendirilmesi
Umumi İstihlak (tüketim) Vergisi Kanunu
Eğlence ve Hususi İstihlak Vergisi Kanunu
Aşar’ın kaldırılması ile doğan bütçe açığını
kapatmak için harcamalar üzerinden
alınan vergilerdir.
16
•
•
•
•
•
Umumi İstihlak (tüketim) Vergisi (1926);
Bütün satışları her safhada vergilendiren
yayılı muamele vergisidir.
Oran: % 2,5’dir.
Verginin tahsili: her muamelede pul
yapıştırmak.
Vergi idaresi henüz gelişmemiş
olduğundan kontrolü zor.
1927’de kaldırıldı, yerine Muamele Vergisi
getirildi.
17
Muamele Vergisi;
• Genel satış işlemleri yerine imalat
vergilendirildi.
• Toplu muamele vergisi niteliğindedir.
• Verginin konusu; motor gücünden
yararlanan sınai işletmeleri ürünleri ile
banka ve sigortacılık faaliyetleridir.
18
Veraset ve İntikal Vergisi’nin
Kabulü
• 1926’da kabul edildi.
• Verginin konusu: tüm intikalleri kapsar.(
menkul, gayrimenkuller, intifa hakları,
menfaatler)
• İntikalleri ivazlı ve ivazsız olarak 2’ye
ayırdı.
• İvazlı intikalleri tapu harçları konusuna
bıraktı.
19
Gümrük Vergileri ve Mali Tekeller
• Sanayileşmenin ilk aşamasında koruyucu
gümrük vergilerine ihtiyaç duyulur.
• Lozan Ant.’da ek ticari protokolde yer alan
hüküm: 5 yıl gümrük politikası belirlememize
engel oldu. Buna rağmen iç üretim korundu ve
ithalat miktarı ayarlandı.
• İstihlak vergisi yoluyla ithal malların içteki fiyatı
yükseltilerek tüketimi azaltıldı, ithalatı azaldı.
• Devlet tekelleri alanı genişletildi.
20
• Gümrük Tarifesi ve İthalat Umumi Tarifesi,
1929’da, 5 yıllık sürenin dolmasıyla
yürürlüğe girdi.
• Bu kanun spesifik yapıdadır.
• Mali ve koruyucu amaçları vardır.
• Cumhuriyetin başlangıç yıllarındaki mali
tekeller: tütün mamülleri, tuz, şeker, petrol
ve benzin, oyun kağıdı, kibrit, fişek ve
patlayıcı maddeler, ispirto, alkollü içkiler,
posta hizmetleri, telgraf ve telefon.
21
Sanayileşme Çabasında Vergi
Teşvikleri
1923’te İzmir İktisat Kongresinde Sanayi
grubunun aldığı kararlar:
• Sanayinin korunması
• Sanayinin özendirilmesi
• Sanayinin finansmanı
22
Sanayinin Korunması:
• Ülkede elde edilebilen hammaddelerin
ithalatının önlenmesi,
• 1924’te sanayinin gelişmesi için gerekli
hammaddenin gümrüksüz ithalatı hükmü
getirildi.
• Sanayiye ucuz girdi sağlanmak istenmiştir.
23
•
•
•
•
•
Sanayinin Özendirilmesi:
1927’de Teşviki Sanayi Kanunu çıkarıldı.
15 yıl yürürlükte kalmak için çıkarıldı.
İşletmeler çeşitli gruplara ayrıldı.
Büyük işletmeler teşviklerden en fazla
yararlandılar.
Arazi vergisi, musakkafat vergisi, kazanç
vergisi, bunların belediyelere ait
eklerinden, ruhsat ve damga resimlerinden
muaf tutulmuşlardır.
24
Sanayinin Finansmanı:
• Sanayi kuruluşlarının kredi ihtiyaçlarını
sağlayacak sanayi bankası kurulması
İzmir İktisat Kongresinde kararlaştırıldı.
• 1924’te İş Bankası kuruldu.
25
• 1924’te İş Bankası kuruldu.
• 1925’te Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu.
Bu politikalarla liberal ekonomi içinde, devlet
düzenleyicilik görevini yerine getirmiştir.
26
Vergi Politikasını Yönlendirici Yeni
Kurumların Oluşturulması
•
•
•
•
Ticaret ve Sanayi Odaları:
1925’te Ticaret ve Sanayi Odası Kanunu
kabul edildi.
Odalar kamu tüzel kişiliği kazandı.
Odaya üye olmak zorunlu hale geldi.
İş çevrelerinin sorunlarını politik karar
organlarına götürebilecekleri kanal olştu.
27
Ali İktisat Meclisi:
• Çeşitli baskı grupları temsil edilirdi.
• Birinci İşlev: Çıkarları farklı grupların
uzlaşması için ortam sağlanırdı.
• İkinci İşlev: Çok partili döneme
geçildiğinde iktisadi politikayı parti
politikalarının çelişkilerinden kurtarmak.
• Hükümetin kontrolünde üye seçildi.
• İşçi grupları temsil edilemedi.
• 1935’te kaldırıldı.
28
Dönemin Değerlendirilmesi
• İzmir İktisat Kongresinde alınan kararlar
izlenen vergi politikalarında temel etkendir.
• Vergi politikaları gelir arttırıcı mali amaçlı
olması yanında sosyal ve ekonomik
amaçları da dikkate almaktaydı.
• Devletin tüm destek ve teşviklerine
rağmen sanayileşme istenilen seviyeye
ulaşmamıştır.
29