Transcript Prof. dr hab. H. Januszek, prof. zw. UEP

Henryk Januszek
BADANIE PRACY
I BEZROBOCIA
Wykład z cyklu:
Nowe trendy w metodologii nauk ekonomicznych i
możliwości ich zastosowania w procesie kształcenia
akademickiego
STRUKTURA WYKŁADU

Wieloznaczność pojęcia „praca”

„Praca” jako kategoria społeczna

Ekonomiczna koncepcja pracy

Tradycyjne obszary badań pracy

Aktualne pytania, na które należy pilnie szukać
odpowiedzi

Konieczność operacjonalizacji pojęć w badaniu pracy

Rodzaje definicji operacyjnych
c.d.

Zależności między indicatum a wskaźnikiem:
1) definicyjne,
2) rzeczowe,
a) empiryczne,
b) inferencyjne

Miary wartości wskaźnikowej:
a) moc odrzucenia
b) moc zawierania

Wpływ operacjonalizacji pojęcia na diagnozę sytuacji
pracy na rynku
Czy koń, słoń, mrówka, pszczółka
pracuje?
Wieloznaczność pojęcia praca
Sens znaczeniowy pracy:



w języku potocznym,
w naukach przyrodniczych (fizyce, chemii,
biologii),
w naukach społecznych (socjologii, prawie,
ekonomii, itd.)
 Pojęcie
„praca” to kategoria
społeczna, której sens i znaczenie
nadają sami ludzie, którzy
decydują czy i jakie czynności są
pracą, a jakie marnotrawstwem
zasobów, energii, bezużyteczną
„robotą Syzyfa”.
W socjologii pracy pod pojęciem „praca”
rozumie się:

każdą celową czynność prowadzącą do
zaspokojenia dowolnych, materialnych
i duchowych potrzeb ludzkich

czynność mającą społeczną doniosłość,
pozytywną bądź negatywną –
zapewniającą jednostkom i grupom,
które je wykonują określoną pozycję w
społeczeństwie.

nie wykonanie tej czynności grozi zlem
Poglądy na sens pracy ulegały zmianom w
toku ewolucji społecznej i rozwoju
cywilizacji.
Wszystkie znane cywilizacje ludzkie
powstały dzięki pracy, jednak w ich
ramach nie zawsze była ona wartością
centralną.
cel pracy
„człowiek pracuje po to, aby
żyć”
„nie po to człowiek żyje, aby
pracować”.
cel pracy
Raz podkreśla się użyteczny, służebny
charakter przeciwstawny zabawie,
oddalający człowieka od próżności i
lenistwa.
Innym razem wykonywanie praktycznych
czynności życiowych niezbędnych do
przeżycia traktowane jest pogardliwie,
ponieważ stawia człowieka w
upokarzającym rzędzie „mówiących
narzędzi”, nie przynależnym ludziom
wolnym i „szlachetnie urodzonym”.
jakie czynności kwalifikujemy jako pracę




Kwalifikowanie czynności jako praca lub jako
działania poza sferą pracy
(uczenie się, wypoczynek, prowadzenie domu,
rozrywka, sport, poznawanie świata itp.)
wyjaśnienie np.: czy czytając wykonujemy pracę,
uczymy się, czy też wypoczywamy możliwe jest
jedynie na gruncie kultury danego
społeczeństwa;
każde społeczeństwo na swój użytek tworzy
własną definicję pracy i człowieka pracującego.
Praca jest tym, za co uważa się ją w danym
społeczeństwie.
Definiowanie pracy
wymaga rozstrzygnięcia:
1) czy praca jest cechą tylko istot ludzkich?
2) jaki jest cel pracy?
3) jakie czynności kwalifikujemy jako pracę
a jakie jako działania poza sferą pracy?
Definiowanie pracy
Wieloaspektowe treści i formy pracy
znajdują swoje odzwierciedlenie:
 w zróżnicowanym ujęciu teoretycznym,
 w literaturze światowej nauk o pracy





ekonomii,
socjologii,
psychologii,
organizacji i zarządzaniu,
pedagogice.
Praca w koncepcjach
ekonomicznych
traktowana jest jako szczególnego rodzaju
towar, który człowiek sprzedaje na rynku
pracy w postaci:


swoich sił fizycznych i moralnych,
kwalifikacji i umiejętności
w celu produkowania dóbr i usług
zaspakajających jego materialne i
duchowe potrzeby
Praca w koncepcjach
ekonomicznych
Ekonomiczne problemy związane z pracą
mają wiele wymiarów:




globalny
narodowy
regionalny
lokalny
Luka w badaniach pracy
w Polsce
W Polsce szczególnie w okresie gospodarki
"ręcznie sterowanej„ w latach 1945-1989
pogłębiła się luka w badaniach naukowych
pracy i wdrażaniu ich wyników w
ekonomicznym obszarze działalności
podmiotów
Definiowanie pracy
Praca w klasycznym ujęciu ekonomicznym:


jest źródłem bogactwa, postępu i rozwoju
cywilizacyjnego, ponieważ tylko poprzez
pracę człowiek przekształca i przystosowuje
dobra przyrody dla swoich potrzeb.
Przekształcenie przyrody powoduje, że:


człowiek zmienia przyrodę
człowiek zmienia własną naturę
Rodzi to rozmaite konflikty i zagrożenia,
których rozwiązywanie wznosi
społeczeństwo na coraz wyższy poziom
cywilizacyjny.
Definiowanie pracy
Ekonomiczne koncepcje pracy oparte na
paradygmatach humanistycznych

tworzą podstawy wzrostu
gospodarczego
a jednocześnie

nie kreują „złego rozwoju”
zorientowanego wyłącznie na interes
jednostki - marginalizujący i niweczący
więzi społeczne
Dlatego tak silnie obecne są w analizie
pracy w perspektywie humanistycznej.
Tradycyjnie w ramach badań społecznego
wymiaru pracy, ustaliły się takie obszary
zainteresowań badawczych jak:
1) znaczenie pracy dla jednostek, grup społecznych i
społeczeństw jako całości (jak ceni się pracę i z
jakich powodów);
2) formy pracy i towarzyszące im stosunki społeczne;
3) grupy społeczne formujące się w procesie pracy
(grupy zawodowe i tzw. profesje);
4) zmiany zachodzące w społecznym procesie pracy pod
wpływem zmian technologii i techniki;
5) włączanie ludzi w proces pracy (w drodze socjalizacji
do pracy, kształtowania postaw wobec pracy i
motywacji pracy);
6) współdziałanie ludzi w procesie pracy i jego motywy;
obszary zainteresowań badawczych, c.d.
7) kształtowanie kultury pracy
(norm, wartości, idei i symboli związanych z pracą);
8) badanie pracy jako kategorii rynkowej, w tym podaży
i popytu na pracę oraz problematyki bezrobocia;
9) przetarg zbiorowy o pracę w warunkach gospodarki
rynkowej (tzw. stosunki przemysłowe);
10) konflikty społeczne w procesie pracy
(sabotaż pracowniczy, strajk, inne formy protestu
pracowniczego, np. fluktuacja pracownicza,
absenteizm);
11) zadowolenie z pracy
Lista pytań, na które należy aktualnie pilnie
poszukiwać odpowiedzi:

1) Jaka jest perspektywa pracy w warunkach globalizacji,
stałych technicznych i technologicznych skoków
rewolucyjnych, a jednocześnie utrzymujących się rezerw
na „tanią siłę roboczą”?

2) Jakie są warianty wyboru w społeczeństwach
postindustrialnych czy postmodernistycznych
 perspektywa „cywilizacji bezrobocia”
czy
 dzielenie się pracą, rozwój nowych form zatrudnienia,
nowe relacje między pracą i nauką?
Co w warunkach potrzeby ustawicznego kształcenia
nabiera nowego znaczenia?
Lista pytań, c.d.

3) Jak rozwiązać dylemat wyrównania poziomów
szans i atrakcyjności między:
 „tradycyjnym” statusem zatrudnienia pracą opartą na umowach, przepisach prawa,
pragmatyce służbowej i stabilizacji,
a
 sferami elastycznego rynku pracy pracą czasową, o niepełnym wymiarze, pracą
kontraktową itp.
Czy i jak można zrekompensować niepewność w
świecie pracy, a być może przekształcić ją z lęku i
zagrożenia w nowe szanse?
Lista pytań, c.d.

4) Jak zwiększyć poziom atrakcyjności pracy w małych i
średnich przedsiębiorstwach, świecie small biznesu,
który pozostaje największym segmentem gospodarki
współczesnych krajów,

w którym pracuje – także w krajach UE – ponad 70%
zatrudnionych
Czy rozszerzenie pojęcia „małe jest piękne” na warunki i stosunki
pracy rzeczywiście stwarza szanse samorealizacji?


5) Jaka powinna i może być oferta pracy dla
profesjonalistów i osób posiadających wysokie kwalifikacje

dla specjalistów, na których zapotrzebowanie będzie coraz
bardziej wzrastać?
Może właśnie dla nich jest potrzebna nowa wersja partycypacji,
dająca większe szanse samorealizacji?
Lista pytań, c.d.
6) Jakie są szanse ograniczenia dwóch typów zniewolenia
człowieka w pracy:
 podporządkowania - wynikającego z presji bezrobocia lub
lęku przed utratą pracy
 zniewolenia - kreowanego przez chęć posiadania i
ostentacyjną konsumpcję?
Rezultatem jednego i drugiego są lęki i frustracje, wyścig
szczurów i zgoda na degradację, lub wybór życia bez
pracy.
Jedno i drugie wymusza też wstrzemięźliwość
prokreacyjną, wybór samotności, życie bez zobowiązań?
7) Jakie są szanse podwyższenia znaczenia pracy jako
wartości autotelicznej

upowszechniania się postaw moralnego zaangażowania
w pracy,

poczucia samorealizacji, identyfikacji, postrzegania
sensu pracy, które są przeciwieństwem pracoholizmu,
czy preferowanego w warunkach „realnego socjalizmu”
bohaterstwa pracy?
8) Dylemat Polski, to
jak zahamować postępujące marnotrawstwo
pracy, dezaktywizację
i zapewnić powstawanie nowych miejsc pracy
chociażby dla absolwentów posiadających
obowiązkowe średnie wykształcenie, w tym
uczestników polskiej rewolucji edukacyjnej?
Powyższa lista pytań nie jest pełna
i na pewno wymaga rozbudowania
propozycji alternatywnych.
Podstawą jej tworzenia było przekonanie, że
praca znalazła się dzisiaj, jak cały współczesny
świat społeczny wobec nowych wyzwań, a w
krajach transformacji, w tym w Polsce, wobec
wyzwań dodatkowo tą okolicznością
zaostrzonych.
Przemiany zachodzące w pracy
rodzą kolejne pytania:
Czy czas pracy, w którym pracownik pozostaje do
dyspozycji w zakładzie pracy lub innym miejscu
wyznaczonym do wykonywania pracy ulega skróceniu
czy odwrotnie?
 Czy dynamicznie rozwijające się nowe formy,
wolontariat, telepraca, czyli wykonywanie obowiązków
zawodowych w warunkach domowych, umożliwiające
zatrudnienie ludzi niepełnosprawnych jest:
 Szansą - bo nie wymaga tworzenia drogich
stanowisk pracy i nie traci się czasu na dojazdy,
nie zatruwa spalinami środowiska
czy
 Zagrożeniem - ponieważ jej wadą jest brak
bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem
zawodowym dla osób ją wykonujących?

Konieczność dalszych badań pracy
W świetle sformułowanych wyżej uwag
konieczność dalszych badań pracy i
bezrobocia nie podlega dyskusji.
 Podejmując jednak takie badania
niezbędna jest dobra ich
operacjonalizacja.

Operacjonalizacja
To przetłumaczenie pojęć teoretycznych
na język badań empirycznych - czyli
ustalenie kryteriów empirycznej
stosowalności pojęć w badaniu.
 Polega na definiowaniu pojęć, które
odnosimy do konkretnych operacji, przy
pomocy których zdobywamy wiedzę,
ponieważ to samo pojęcie może mieć
różne definicje operacyjne.

Rodzaje definicji
Rozróżnia się dwa rodzaje definicji
operacyjnych:
a) pomiarowe - polegające na opisie tego,
jak pojęcie, które jest przedmiotem
definicji będzie mierzone
b) eksperymentalne, polegające na
podawaniu "krok po kroku" operacji, które
badacz przeprowadza posługując się
danym pojęciem.
Wskaźniki
Przy tłumaczeniu pojęć
teoretycznych na język badań
empirycznych posługujemy się
pewnymi obserwowalnymi
intersubiektywnymi wskaźnikami.
Pojęcie wskaźnika w metodologii
nauk i ekonomii jest odmienne


W ekonomii
wskaźnik to liczba względna przedstawiająca
określony stosunek.
W metodologii
wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub
zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy
z pewnością, bądź określonym
prawdopodobieństwem wyższym od
średniego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas
interesuje, czyli jest to coś, po czym można
zaobserwować, że coś zaszło.
Wskaźnik
Wskaźnik może być zawsze czymś, co da
się zaobserwować, natomiast
zjawisko (cecha) wskaźnikowane czyli
> indicatum, najczęściej jest nie
obserwowalne.

I tak np. pojęciem nieobserwowalnym jest
"motywacja pracy", a wskaźnikiem
charakterystyczny sposób udzielania
odpowiedzi na pytania specjalnego
kwestionariusza.
Wskaźnik a indicatum
Wskaźnik może być zawsze czymś, co da
się zaobserwować, służy do pomiaru
danego zjawiska – indicatum natomiast
 Indicatum (np. zjawisko, cecha, proces)
badane za pomocą wskaźnika, najczęściej
jest nie obserwowalne.

I tak np. pojęciem nieobserwowalnym –
indicatum - jest "motywacja pracy",
a wskaźnikiem - charakterystyczny sposób
udzielania odpowiedzi na pytania specjalnego
kwestionariusza.
Związek wskaźnika z indicatum
Związek łączący wskaźnik z indicatum może
mieć charakter związku naturalnego, albo
charakter związku umownego.
 W pierwszym przypadku zdanie
wprowadzające wskaźnik, jest
twierdzeniem empirycznym, a sam
wskaźnik rzeczowym.
 W drugim, zdanie to jest postulatem
znaczeniowym, tzn. ustala ono sens
indicatum za pomocą wskaźnika
definicyjnego.
Typy wskaźników
W zależności od charakteru indicatum oraz typu
związku
między indicatum a wskaźnikiem wyróżnia się
następujące typy wskaźników:
1) definicyjne,
2) rzeczowe
a) empiryczne,
b) inferencyjne.
Wskaźniki definicyjne są to takie
wskaźniki, które definiują treść
określonego pojęcia. Między badanym
zjawiskiem a wskaźnikiem zachodzi relacja
tożsamości.
 Cechy charakterystyczne wskaźnika
składają się na definicję odpowiedniego
pojęcia, np. definiując wydajność pracy
jako wielkość produkcji na jednego
zatrudnionego lub na ustaloną jednostkę
czasu pracy, np. roboczo-godzinę.

Wskaźniki rzeczowe oznaczają istnienie zależności między
wskaźnikiem a tym co on wskazuje, przy czym zależność ta podlega
pośrednio empirycznej kontroli.
Wskaźniki rzeczowe mogą być empiryczne lub inferencyjne.
* Wskaźniki empiryczne są to takie, w których zarówno wskaźnik
jak i zjawisko wskazywane, tj. indicatum mają charakter zjawisk
obserwowalnych, np. liczba spóźnień do pracy.
* Wskaźniki inferencyjne, to takie, w których zjawisko wskazywane
nie jest bezpośrednio obserwowalne, natomiast na podstawie
wskaźnika wnioskujemy jedynie, że zaszło pewne zdarzenie (czy
ma miejsce pewna cecha) mające charakter "własności ukrytej" np.
na podstawie odpowiedzi na pytania kwestionariusza sądzimy coś o
postawie respondenta wobec pracy.
moc rozdzielcza wskaźnika
Powiązania między wskaźnikiem
empirycznym i zjawiskiem przezeń
wskazywanym określa się mianem
mocy rozdzielczej wskaźnika.
typy mocy rozdzielczej
wskaźników
Miarami wartości wskaźnikowej jednego
zjawiska w stosunku do drugiego są dwa
typy mocy rozdzielczej wskaźników:
moc odrzucenia
 moc zawierania

Moc odrzucenia i moc
zawierania

Moc odrzucenia oznacza prawdopodobieństwo,
że żaden przedmiot, który nie jest indicatum nie
zostanie objęty wskaźnikiem, czyli jest to moc,
z jaką wskaźnik jest w stanie odrzucić cechy czy
zdarzenia z punktu widzenia badań niewłaściwe.

moc zawierania definiowana natomiast jest jako
stosunek liczby przedmiotów podpadających pod
zakres indicatum, należących do wskaźnika do
ogólnej liczby elementów zbioru indicatum

Poznanie mocy rozdzielczej stosowanych w
badaniach wskaźników i indicatum ma istotne
znaczenie z punktu widzenia wartości badań.

Im bowiem słabiej skorelowane są zakresy
wskaźnika i indicatum, tym większe ryzyko, że
wnioski z naszych badań są bezzasadne.

Inaczej mówiąc operacjonalizacja pojęć oznacza
nam sposób uzasadnień i zakres poszukiwań
źródłowych materiałów, którymi się posługujemy
dla przyjęcia lub odrzucenia hipotezy.

Jak powyższe rozstrzygnięcia mogą
rzutować na diagnozę sytuacji na rynku
pracy oraz praktykę gospodarczą
wskazuje np. operacjonalizacja definicji
stopy bezrobocia
Stopa bezrobocia

Stopa bezrobocia rejestrowanego (Sb)
oblicza się jako procentowy udział liczby
bezrobotnych w ogólnej liczbie ludności
aktywnej zawodowo
Spór o stopę bezrobocia

Definicja ta wzbudziła poważne zastrzeżenia, ponieważ tak
obliczona stopa bezrobocia jest znacznie zaniżona i
nieporównywalna ze stopami bezrobocia w krajach OECD.

ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
określiła warunki rejestracji bezrobotnych i statusu
bezrobotnego.

Ustawa stwierdziła, że bezrobotnym nie jest osoba
posiadająca gospodarstwo rolne powyżej 2 ha powierzchni
przeliczeniowej (art. 2.2).


Oznaczało to, że ludność czynną zawodowo w gospodarstwach
indywidualnych (Lr) powiększono o czynnych zawodowo
posiadaczy gospodarstw rolnych, którzy nie "znajdą się" wśród
zarejestrowanych bezrobotnych (B) czyli
mianownik powiększono sztucznie o ponad 2 mln osób, co
oznaczało znaczne, sztuczne obniżenie stopy bezrobocia,
szczególnie wśród czynnych zawodowo w rolnictwie.
LITERATURA:













Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Borkowska S., (Red.) Przyszłość pracy w XXI wieku, Wyd. IPiSS, Warszawa 2004.
Borkowska S., Świat pracy na przełomie wieków, „Polityka społeczna” 1997, nr 11 –
12.
Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny, Wyd. Czytelnik 1995.
Gilejko L., Praca – między przymusem a szansami awansu, w: Problemy polityki
społecznej. Studia i dyskusje, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 7/2004.
Doktór K., Konecki K., Warzywoda-Kruszyńska (red.), Praca. Gospodarka.
Społeczeństwo. Studia szkice socjologiczne dedykowane Profesor Jolancie
Kulpińskiej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.
Drucker P.F.., Społeczeństwo postkapitalistyczne, Wyd. Nowoczesność, Kraków 1999.
Januszek H., (red.) Praca w perspektywie ekonomicznej, Wyd .AE w Poznaniu, ZN nr
72, Poznań 2006.
Kabaj M., Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, Raport IPiSS, zeszyt nr
19, Warszawa 2000.
Nowak S., Metodologia badań społecznych. Wyd. PWN SA, Warszawa 2006.
Rifkin R., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postronkowej,
Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001.
Sikora J., Walczak-Duraj D., (red.) Praca w perspektywie humanistycznej, Wyd. AE w
Poznaniu i Szkoły Wyższej im. Pawła Włodkowica w Płocku, Płock-Poznań 2008.
Wallerstein I., Koniec świata jaki znamy, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2001.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ