Transcript Bezpieczeństwo żywnościowe -koncepcje teoretyczne i

Bezpieczeństwo żywnościowe
-koncepcje teoretyczne
i instytucjonalne warunki realizacji
Jerzy Wilkin
Uniwersytet Warszawski
oraz Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Znaczenie żywności
•
•
•
•
Żywność – najważniejszy produkt ludzkości!
Food first! - najpierw żywność!
Podstawa egzystencji człowieka
Na zdobywaniu (zaopatrywaniu się) żywności
skoncentrowana jest większość uwagi
większości ludzi na świecie;
• W większości krajów wydatki na żywność
stanowią ponad połowę wydatków gospodarstw
domowych. W Polsce wskaźnik ten wynosi 26%.
Żywność – produkt
wielofunkcyjny
„Żywność jest dobrem szczególnym, gdyż
zaspokaja nie tylko najbardziej elementarną
spośród fizjologicznych potrzeb człowieka, ale
zarazem służy zaspokojeniu różnorodnych
potrzeb indywidualnych i społecznych,
materialnych i duchowych.” (Prof. J. Małysz:
Bezpieczeństwo żywnościowe – strategiczna
potrzebą ludzkości)
Żywność, sposoby wytwarzania i konsumpcja
żywności są ważnymi składnikami kultury
każdego społeczeństwa
Potrzeby żywnościowe świata
• Obecnie jest na świecie prawie 1 miliard
głodujących ludzi, a 2,1 miliarda ludzi żyje za
mniej niż 2$ dziennie, a więc jest stale
niedożywiona;
• Do roku 2050 ludność świata zwiększy się z
obecnych 6,5 miliarda do ok. 9 miliardów;
• Biorąc pod uwagę przyrost demograficzny i
wzrost dochodów w największych krajach (Indie,
Chiny i Brazylia, zapotrzebowanie na żywność
do roku 2050 wzrośnie o 70-100%
Marnotrawstwo żywności
(w przeliczeniu na osobę, w kilogramach na rok)
„Bieda jest jak upał. Nie możesz go
zobaczyć, więc żeby go poznać,
musisz przez niego przejść”
Stwierdzenie kobiety z Ghany, żyjącej w ubóstwie
(z badań Banku Światowego)
„Syty głodnego nie zrozumie”
Polskie przysłowie
Bezpieczeństwo żywnościowe a
bezpieczna żywność
• Bezpieczeństwo
żywnościowe – Food
security: stworzenie
warunków do
zapewnienia ludności
danego kraju (czy innej
jednostki terytorialnej, np.
UE) dostarczenia
odpowiedniej ilości i
jakości produktów
żywnościowych
• Bezpieczna żywność –
Food safety:
zapewnienie, że
konsumowana żywność
nie zawiera substancji
szkodliwych dla zdrowia
człowieka (pozostałości
DDT, dioksyn,
antybiotyków,
szkodliwych barwników
itp.)
Niebezpieczna żywność
• Kilka przykładów:
- Odkładanie się DDT w żywności, co
doprowadziło do zakazu używnania tej
substancji;
- Zawartość melatoniny w mleku i jego
przetworach w Chinach;
- Zatrute hamburgery w USA i Kanadzie;
- Wołowina i BSE
Bezpieczeństwo żywnościowe
- ewolucja pojęcia (1)
• Ludzie zawsze starali się mieć źródła zaopatrzenia w
żywność stosunkowo blisko siebie i zapewnić sobie
dostęp do tej żywności. Żywność należy do kategorii
potrzeb podstawowych czy egzystencjalnych i w
piramidzie potrzeb wg Maslowa znajdują się na dole,
czyli u podstaw tej piramidy;
• Bezpieczeństwo żywnościowe, jako wysoki stopień
samowystarczalności żywnościowej (food self –
sufficiency)
Bezpieczeństwo żywnościowe
- ewolucja pojęcia (2)
• Bezpieczeństwo żywnościowe, jako składnik
bezpieczeństwa ekonomicznego: dostęp do dochodów
rozwiązuje problem bezpieczeństwa żywnościowego
• Swoboda handlu i szybki wzrost produkcji żywności w skali
globalnej pozwalały krajom mającym stosunkowo
niekorzystne warunki dla rozwoju produkcji rolnej kupować
bez większych przeszkód potrzebne ilości żywności na rynku
światowym. Czynnikiem decydującym o dostępie do
żywności stała się nie własna produkcja ale posiadane
dochody.
Bezpieczeństwo żywnościowe
- ewolucja pojęcia (3)
• Nowe podejście do kwestii bezpieczeństwa
żywnościowego: połączenie trzech wymiarów tego
bezpieczeństwa:
1. Bezpieczeństwo żywnościowe (food security) –
dostępność odpowiedniej dawki żywności dla każdego
(zwłaszcza w wymiarze kalorycznym)
2. Bezpieczeństwo żywności (food safety) – żywność
jest zdrowa i nie zawiera niepożądanych składników
3. Bezpieczna dieta (nutritional security) – zapewnienie
właściwej struktury spożywanej żywności (odpowiednia
ilość białka, witamin i innych składników)
„The wind of change”
• Globalny kryzys żywnościowy z lat 2006-2007
skłonił do zmiany poglądów w tej dziedzinie i ożywił
dyskusje dotyczące problemu bezpieczeństwa
żywnościowego w skali jednostek, krajów,
ugrupowań regionalnych i gospodarki światowej.
• „Żywność nie jest takim samym towarem jak inne.
Powinniśmy wrócić do polityki wysokiej
samowystarczalności żywnościowej. Szaleństwem
jest myślenie, że różne kraje na świecie mogą się
rozwinąć bez możliwości samodzielnego wyżywienia
się.” (Bill Clinton, 2008)
Liczba osób niedożywionych
na świecie 1990-2007
Materialno-niematerialne
„Koło biedy” (wg. Ruth Lister)
Materialny rdzeń:
„nie dający się zaakceptować niedostatek”
Aspekty relacyjno-symboliczne:
-brak szacunku
-upokorzenie
-wstyd i napiętnowanie
-zamach na godność i poczucie
własnej wartości
-traktowanie w kategoriach Innego
-odmowa praw człowieka
-osłabienie obywatelstwa
-brak głosu
-bezsilność
Ewolucja łańcuchów
żywnościowych
Faza
przedprodukcyjna
-przemysły
zaopatrujące
rolnictwo
Rolnictwo
Przetwórstwo
żywności
Dystrybucja
żywności
Koncentracja produkcji,
własności i władzy
• W ostatnich kilkunastu latach następuje bardzo
szybki proces koncentracji ekonomicznej,
obejmującej również gospodarkę żywnościową;
• Na liście obejmującej największe jednostki
gospodarcze świata (jednostką mogła być cała
gospodarka narodowa lub korporacja
ponadnarodowa) aż 49 to korporacje (WB 2007)
• Na tej liście Polska gospodarka znalazła się na
21 miejscu (dochód narodowy brutto GNI $
374,6 mld) a Wal-Mart, największa korporacja
na świecie, na 26 miejscu (GNI $ 351,1 mld)
Dynamika produkcji i
upowszechniania
• Połowa lat 1990. – początek komercjalizacji GMOs
• W latach 1996-2001 wzrost 30-krotny powierzchni upraw
GMO
• 2001 r. – 52 mln ha pod uprawami GMO (powierzchnia
Wielkiej Brytanii lub 3-krotna powierzchnia użytków
rolnych w Polsce)
• Kukurydza, soja i bawełna produkowane na świecie są
prawie w 100% genetycznie zmodyfikowane
• Najważniejszą uprawą GM na świecie jest soja (63%
całości GMO)- główny produkt paszowy
Rozpowszechnianie GMO
USA
– 72% upraw jest
genetycznie modyfikowanych
Argentyna
Kanada
– 17%
– 10%
Główne zalety GMO dla krajów
rozwijających się wg FAO
• Wyraźny wzrost produktywności
• Większe ilości taniej i lepszej żywności
• Zwiększone możliwości wyżywienia
ludności naszego globu
• Oszczędności zasobów i możliwość
wykorzystania ziem marginalnych
• Więcej lepszych, nieżywnościowych
produktów rolnych (np. dla alternatywnej
energii)
Problemy i zagrożenia
• Zagrożenia dla biologicznej różnorodności
terenów rolniczych;
• Koncentracja produkcji i kontroli rynku
przez firmy nasienne (np. jedna firma
kontroluje ponad 80% zmodyfikowanej
genetycznie bawełny, a 35 firm kontroluje
60% światowej produkcji rynku nasion GM
• Przestrzeganie własności intelektualnej
Inne zagrożenia
• Biosecurity – bezpieczeństwo biologiczne (tylko
1% środków na badania GMO jest
przeznaczone na badanie ryzyka tych
organizmów)
• Przenoszenie genów do niespodziewanych
miejsc
• Mutacja genów
• Aktywizacja genów w szczególnych warunkach
• Alergie spowodowane GMO
Nowe zjawiska zagrażające
bezpieczeństwu żywnościowemu
• Zmiany klimatyczne;
• Niedostatek wody i groźba wojny o wodę;
• Wzrost konkurencji o zasoby produkcyjne
rolnictwa: produkcja żywności versus produkcja
biopaliw;
• Rosnąca niestabilność na globalnym rynku
żywnościowym;
• Wzrost spekulacji na tym rynku;
• Presja popytu ze strony dużych, szybko
rozwijających się gospodarek (Chiny, Indie,
Brazylia)
Bieda wśród obfitości
• We współczesnym świecie są wystarczające
zasoby produkcyjne: ziemi, pracy i kapitału oraz
odpowiednia wiedza i technologie aby zlikwidować
skrajną nędzę i masowy głód;
• Jedna piąta ludności świata je za dużo żywności
(chorobliwa otyłość), a jedna piąta głoduje;
• Marnowana żywność wystarczyłaby na
wykarmienie głodujących;
• Czego więc brakuje, aby bieda i niedożywienie
przestały być problemem setek milionów ludzi?
Czy bezpieczeństwo żywnościowe
świata jest w zasięgu ręki?
• Bezpieczeństwo żywnościowe jest przede
wszystkim efektem odpowiednich rozwiązań
systemowo-instytucjonalnych w sferze
politycznej, gospodarczej i społecznej;
• Amartya Sen (Noblista z Ekonomii) – w krajach
demokratycznych nie występują na ogół
zjawiska masowego głodu; upowszechnianie
demokracji redukuje zakres zjawiska głodu!
• Dlaczego „zielona rewolucja” nie rozwiązała
problemu głodu i niedożywienia na świecie?
Instytucjonalne podstawy
bezpieczeństwa żywnościowego
• Instytucjonalne ramy zaspokajania potrzeb ludzi –
zaniedbany element analizy;
• To nie technologie, osiągnięcia biotechnologiczne,
informatyczne czy agronomiczne, ale odpowiednie
rozwiązania instytucjonalne mają największe znaczenie
dla rozwiązania problemu bezpieczeństwa
żywnościowego;
• Konieczność zapewnienia powszechnego dostępu do
zatrudnienia, własności i świadczeń społecznych;
• Bezpieczeństwo żywnościowe jest częścią
bezpieczeństwa ekonomicznego człowieka.
Rola nauk społecznych
• Banalne, ale przerażająco prawdziwe jest
stwierdzenie, że przyszły los naszej cywilizacji
zależy nie od dalszego rozwoju nauk
przyrodniczych, ale od rozwiązania pewnych
ważnych problemów intelektualnych w naukach
społecznych (Keneth Boulding: „Czy ekonomia
jest niezbędna?)
Kilka konkluzji
• Bezpieczeństwo żywnościowe jest jednym z
najważniejszych składników bezpieczeństwa człowieka
w ogólności;
• Bezpieczeństwo żywnościowe nie może być
sprowadzone tylko do bezpieczeństwa dochodów;
• Odpowiednio wysoki wskaźnik samowystarczalności
żywnościowej na poziomie kraju i UE jest podstawą
bezpieczeństwa żywnościowego;
• Różnorodne i zrównoważone rolnictwo jest nadal
fundamentem bezpieczeństwa żywnościowego;
Dziękuję Państwu za uwagę!