Transcript Document
به نام او مبانی و شاخصهای علمسنجی دکتر فیروزه زارع فراشبندی از: گروه کتابداری و اطالعرسانی پزشکی اصفهان چه خواهیم گفت؟ • تعریف علمسنجی • معرفی شاخصهای علمسنجی – شاخصهای سنتی – شاخصهای جدید – شاخصهای خاص و بومی • آسیبشناس ی علمسنجی و شاخصهای آن علمسنجی چیست؟ • مطالعه اندازهگیری پیشرفتهای علم و فناوری (اگه و روسو.)1990 ، • دانش اندازهگیری علم (بوکشتاین.)1995 ، • یافتههای پژوهش ی در مورد جنبههای ّ کمی و ویژگیهای علم (انتشارات الزویر). • مطالعه ّ کمی و ریاض ی علم و فناوری (دیوداتو.)1994 ، • بررس ی جنبههای ّ کمی علم به عنوان یک رشته یا یک فعالیت اقتصادی (تیگ -ساتکلیف.)1992 ، علمسنجی در یک کالم • علم سنجی عبارت است از تجزیه و تحلیل ّ کمی و تا حد امکان کیفی فرایند تولید ،توزیع واستفاده از اطالعات علمی و عوامل مؤثر بر آن به منظور: برنامهریزی ،سیاستگذاری و آیندهنگری علمی و پژوهش ی در ابعاد فردی ،گروهی ،سازمانی ،ملی و بیناملللی. معرفی شاخصهای علمسنجی .1شاخص های سنتی علم سنجی .2شاخص های جدید علم سنجی .3شاخص های خاص و بومی .1شاخصهای سنتی علمسنجی • شاخصهای سنتی علمسنجی که بیشتر به شاخصهای تحلیل استنادی معروف هستند ،عبارتند از: – ضریب تأثیر مجالت )،(Journal Impact Factor= JIF – ضریب تأثیر رشته )،(Discipline Impact Factor= DIF – شاخص فوریت )(Immediacy Index – نیمعمر متون یا کهنگی متون ).(Literature Obsolescence ضریب تأثیر مجالت )(IF • یکی از رایجترین شاخصهای سنتی تحلیل استنادی و علمسنجی است که با عناوین دیگری هم شناخته میشود: – ضریبتأثیر مجالت )،(Journal Impact Factor – نفوذ مجالت )،(Journal Influence – نرخ استناد )،(Citation Rate – تأثیر )(Impact • نخس تتتین ب تتار توس ت گارفیل تتد ( )1955ب تترای مطالع تته می تتران تأثیرگ ت اری ی تتک مجل تته در رابط تته ب تتا مجالت دیگر و شاخص اندازهگیری انتشارات علمی مطرح شد. • اما استفاده از اصطالح ضریبتأثیر برای نخستین بار برای ّ کمیسازی انتشارات نمایه استنادی علوم )(Sciences Citation Index = SCIدر سال 1963صورت گرفت. • یادآوری :نمایه م کور یکی از مهمترین تولیدات مؤسسه اطالعات علمی ) (ISIاست. دالیل استفاده از ضریب تأثیر .1مت ت تتدیریت مجت ت تتالت :در ابتت ت تتدا تنهت ت تتا ب ت ت ترای مت ت تتدیریت مجت ت تتالت و تصت ت تتمیمگیت ت تتری در خصتتوص ورود فهرستتت منتتدرجات مجتتالت معتمتتر در فهرستتت منتتدرجات جتتاری ) (Current Contentطراحتتی شتتده بتتود نتته بترای ستتنجش اعتبتتار تمتتامی آثتتار انتشاراتی ،پژوهش ی و پدیدآورندگان آنها. .2مطالعه میران تأثیرگ اری یک مجله در رابطه با مجالت دیگر، ّ .3 کمیسازی انتشارات نمایه استنادی علوم )،(SCI .4امتتروزه از ایتتن شتتاخص در متتوارد مختلفتتی ماننتتد رتبتتهبنتتدی و ارزیتتاشی کشتتورها، دانشگاهها و دانشمندان هم استفاده میشود. یکتتی از د یتتل استتتفاده از ایتتن شتتاخص ،دستتتر پ ت یری آستتان دادههتتای متتورد نیاز برای محاسبات مربوط به آن است. نحوه محاسبه ضریب تأثیر • ضریبتأثیر نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقا ت انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص است. • گارفیلد این دوره زمانی را دو سال در نظر گرفته است. • چرا که تجربه نشان داده است که حدود %20از کل مراجع (رفرنسها) به انتشارات دو سال قبل صورت میگیرد. مثال • اگ تتر ب تته مق تتا ت منتش تتره در مجل تته فص تتلنامه کت تتا 192 ،اس تتتناد در س تتال ،1389و 198استناد در سال 1390صورت گرفته باشد، • و تع تتداد مق تتا ت منتش تتره در ای تتن مجل تته در س تتال اول 19و در س تتال دوم 20 مقاله باشد، • ضریبتأثیر آن طبق فرمول فوق 10 ،خواهد بود ( 390بخش بر .)39 • بدینترتیب ،رتبهبندی مجالت بر اسا ضریبتأثیر آنها صورت میگیرد. • یعنی هر چه ضریبتأثیر یک مجله بیشتر باشد ،میتران تأثیرگت اری و استتفاده از آن در مرتبه با تری قرار میگیرد. ضریب تأثیر رشته )(DIF • ضتتریبتتتأثیر رشتتته توس ت هیرستتت ) (Hirstدر ستتال 1978معرفتتی شد. • هدف آن :مطالعه اهمیت مجالت هسته در یک رشته علمی • در ایتتن روع تعتتداد انتتدکی از مجتتالت کتته ضتتریبتتتأثیر بتتا یی در ی تک رشته دارند ،شناسایی میشوند. • در واقع اندازهگیری تعداد دفعاتی است که یک مقاله در یک مجله از مقا ت هسته مورد نظر مورد استناد قرار میگیرد. نحوه محاسبه ضریب تأثیر رشته • روع محاسبه آن شبیه به محاسبه ضریبتأثیر مجالت است. ً • در این روع هم معمو یک دوره دو ساله در نظر گرفته میشود. • در سنجش این ضریب: – ابتدا تعدادی از مجالتی کته اهمیتت آنهتا در رشتته شتناخته شتده استت، انتخا میشوند. – ستتمس مجتتالت دیگتتر در همتتین حتتوزه را کتته اهمیتتت و اعتبتتار آنهتتا روشتتن نیست به این تعداد میافزایند. – درمرحل تته س تتوم ،ض تتریبت تتأثیر رش تتته ای تتن دو گ تتروه از مج تتالت ب تته منظ تتور تعیین مجالت هسته محاسبه میشوند. فرمول ضریب تأثیر رشته مثال • اگر مجله (الف) در دو سال متوالی ،تعداد 20مقاله منتشر کرده باشد که به این 20مقاله ،در این دوره زمانی 15استناد تعلق گرفته باشد، • و مجله ( ) هم در دو سال متوالی 20 ،مقاله منتشر کرده باشد اما در این دوره زمانی 50استناد به مقا ت آن تعلق گرفته باشد، • و مجله (ج) 240 ،مقاله را منتشر کرده باشد که در این بازه زمانی تعداد 300 استناد به آن ها صورت گرفته باشد، • ضریبتأثیر رشته این سه مجله در دوره زمانی م کور به ترتیب زیر خواهد بود: – مجله الف) 15 ÷20 =75/0 – مجله ) 50 ÷20 =5/2 – مجله ج) 300 ÷240 =25/1 شاخص فوریت • شتتاخص فوریتتت بتته منظتتور تعیتتین ستترعت استتتناد مقتتا ت یتتک مجلتته و بتتا روض ت ی شتتبیه ضتتریب تتتأثیر مجتتالت محاس تبه میشود: مثال • اگر تعداد 100استناد به مقا ت فصلنامه کتا صورت گرفته باشد، • و تعداد مقا ت منتشره آن در همان سال 20مقاله باشد، • شاخص فوریت این مجله 5میشود. • ش تتاخص فوری تتت از ش تتاخصه تتای وی تتژه اس تتتناد اس تتت ک تته نش تتریه گ تزارعه تتای استنادی مجالت) (JCRبه طور منظم آن را منتشر میکند. • از آنج تتایی ک تته بر تتی از شت ترای ف تتی نظی تتر ت تتأخیر در انتش تتار ،فراوان تتی انتش تتار، س تترعت فهرس تتت ک تتردن و ...ب تتر اهمی تتت و ارزع ای تتن ش تتاخص اث تتر م تتیگ ارن تتد، اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر مجالت کمتر است. شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون • شاخص نیمعمر ،نقش زمان را در بهرهوری از اطالعات روشن میکند. • نشان میدهد که با گ شت زمان از میران سودمندی مقا ت و کتابها کم میشود. • یادآوری :در فیریک هستهای مفهوم نیمعمر به مدت زمان زوال نیمی از ماده رادیواکتیو اطالق میشود. • با وامگیری از علم فیریک ،منظور از نیم عمر متون علمی: • مدت زمانی است که در خالل آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزههای علمی مورد نظر منتشر شده است. شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون (ادامه) • • • • به عبارت دیگر ،نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شدهاند. مطالعات نشان میدهد که نیمی از ازجاعات (استنادها) مقا ت تازه چاپ شده در دو سال اخیر ،به نوشتههای همان سال برمیگردد. بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقا ت رشتههای مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست میدهند. با کمک مطالعات کهنگی ،نیم عمر استنادها محاسبه میشود: – علوم که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طو نی – و علومی که به مباحث نوین ،روزآمدی و فناوری وابستگی دارند (مانند پزشکی) دارای نیم عمر کوتاهی هستند. • مطالعات کهنگی و نیم عمر در مدیریت مجموعه منابع اطالعاتی و توسعه خدمات اطالعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد. شاخص های جدید .1شاخص هرع .2شاخص جی .3شاخص وای .4ارزع متیو شاخص هرش )(Hirsch Index • یکی از جدیدترین این شاخصهاست که به لحاظ سادگی ،سهولت کاربرد ،و داشتتتن مزایتتای متعتتدد نستتبت بتته ستتایر روشتتها در دستتتیاشی بتته یتتک عتتدد معتتین مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. • ایتتن شتتاخص در ستتال 2005توست هتترع (استتتاد فیریتتک دانشتتگاه کالیفرنیتتا) بتته عنتتوان شاخا ت ی ب ترای ستتنجش برونتتداد علمتتی -پژوهش ت ی پژوهشتتگران ب ته صورت انفرادی ابداع شد. • شاخص اچ به این پرسش پاسخ میدهد که هر یتک از پژوهشتگران بته تنهتایی چتته نقش ت ی در پیشتتمرد و گستتترع مرزهتتای علتتوم در حتتوزههتتای مختلتتف دانتتش بشری دارند؟ شاخص هرش (ادامه) • شتتاخص Hتنهتتا مقتتا تی را شتتامل متتیشتتود کتته تعتتداد استتتناد بتته هتتر یتتک از آنه تا برابر با Hیا بیشتر از آن است ،بنابراین شاخص متعادلتری است. • شاخص Hیک پژوهشگر ،شامل Hتعداد از مقا ت اوست که به هر کتدام از آنها حداقل Hبار استناد شده باشد. • برای مثال اگر یک نویسنده 6 ،مقاله داشته باشد که به هر یک دست کم 6بتار استناد شده باشد ،شاخص Hآن نویسنده 6 ،خواهد بود. • اگر تعداد مقا ت آن نویسنده ،بیشتر از 6ولی تعتداد استتنادها کمتتر از 6باشتد، در شاخص Hوی تأثیری نخواهد داشت. • ب تتدیسی اس تتت ه تتر چ تته ع تتدد Hبزرگت تتر باش تتد ،نش تتان از ت تتوان علم تتی و تأثیرگ ت اری بیشتر یک پژوهشگر بر علم خواهد بود. نحوه محاسبه شاخص هرش • شتتاخص Hبتتا استتتفاده از شتتمارع استتتنادها بتته حاصتتل کتتار یتتک پژوهشتتگر در طول حیات وی امتیاز میدهد. • ب تترای ب تته دس تتت آوردن ع تتدد ،Hپ تتس از انج تتام جس تتتجو ،بای تتد مق تتا ت را ب تتر حسب استناد به ترتیب نزو لی مرتب کرد و شماره مقاله را با تعداد استنادها مقایسه نمود تا تعداد استناد مساوی یا بیشتر از شماره مقاله باشد. • شماره آن مقاله ،نشاندهنده عدد Hنویسنده است. مثال • از آنج تتایی ک تته از مقال تته شش تتم ب تته بع تتد ،تع تتداد اس تتتنادها 6ی تتا بیش تتتر از 6اس تتت، شتتاخص Hایتتن پژوهشتتگر فرض ت ی برابتتر بتتا عتتدد 6متتیباشتتد .یع تتی فق ت 6مقالتته از این پژوهشگر بیشتر یا مساوی 6استناد دریافت کرده است. • انتتدازهگیتتری دقیتتق شتتاخص Hبتته جامعیتتت پایگتتاه اطالعتتاتی متتورد جستتتجو بستتتگی دارد .بتته طتتوری کتته شتتاخص Hبتته دستتت آمتتده از پایگتتاه مختلتتف است و و ،گوگتتل اسکالر و و آوساینس ی سان نیست. • معتمرت ت تترین و مهمت ت تترین منب ت تتع ب ت تترای ب ت تته دس ت تتت آوردن ش ت تتاخص Hپایگ ت تتاه اطالع ت تتاتی Thomson ISI Web of Scienceاستتت و امکتتان انتتدازهگیتتری خودکتتار ایتتن شاخص را نیر فراهم آورده است. • شتتاخص Hعتتالوه بتتر مقایستته نویستتندگان ،بتترای مقایستته مؤسستتات ،دانشتتگاهها و حتی کشتورها نیتر استتفاده متیشتود ،امتا بایستتی بترای چنتین مقایستههتایی بته عوامتل گوناگون اثرگ ار بر این مقیا توجه کرد. شاخص جی )(g Index • توس لئو اگه برای اندازهگیری ّ کمی برونداد علمی پژوهشگران علم فیریک و سایر پژوهشگران پیشنهاد شده است. • اگه برای اصالح و بهبود شاخص ،Hشاخص جی را پیشنهاد نمود. • یکی از مهمترین ایرادهای شاخص Hاین است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیتهای علمی یک فرد ،مجله ،دانشگاه و کشور ،کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تأثیری ندارد، • اما به همان نسبت هم این شاخص به مقالههای پراستناد شیاعتناست و این قبیل مقا ت بر شاخص Hپژوهشگر تأثیر قابلتوجسی ندارد. شاخص جی (ادامه) • شاخص جی با استفاده از مج ور تعداد مقا ت و مقایسه آن با مجموع استنادها در محاسبات ،در واقع مقالههای پراستناد یک پژوهشگر را برجستهتر میکند. • شاخص جی با ترین تعداد ) (gمقا ت است که 2بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد. • این شاخص با استفاده از ضرایب خود ،سعی دارد تا از تأثیر مقالههای پراستناد و کماستناد بر نتیجهگیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص Hرا برطرف نماید. شاخص وای • • • • شاخص وای توس بولن ،رودریگز و سمپل در سال 2006پیشنهاد شده است. سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و ّ کمیت ،نقاط ضعف دیگر شاخصها را برطرف نماید. بدین منظور ،از عامل تأثیر به عنوان شاخص ّ کمی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اسا وزن یا رتبه پیچ ) (Page Rankبه عنوان شاخص کیفی و عامل ارزع استفاده میکند. ّ کمیت شاخص وای ،حاصل ضر عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضر در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند. ارزش متیو • یکی از شاخصهای جدید علمسنجی است که توس موییج در سال 2006معرفی شد. • در واقع شکل اصالح شده ضریبتأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه میکند. • نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقالههای یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقالههای همان مجله در همان دوره زمانی است • که عدد حاصل را با همین نسبتها در کل حوزه مورد پژوهش اندازهگیری مینماید. مثال • اگر تعداد استنادها به مقا ت یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج سالهA ،؛ • تعداد کل مقا ت منتشره در همان مجله در همین دوره پنج سالهB ،؛ • تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاصC ،؛ • و تعداد کل مقا ت این حوزه را Dبنامیم، • ارزع متیو عبارت خواهد بود از: شاخصهای خاص و بومی • امروزه ارزشیاشی تولیدات علمی ،مجالت ،دانشمندان و ...به یک ضرورت تبدیل شده است و حتی از ملزومات توسعه دانش به حسا میآید. • با توجه به نواقص شاخصهای موجود و به عنوان م مل آنها ،تعدادی از کشورهای پیشرفته ،جهت ارزشیاشی و مدیریت علم ،پژوهش و فناوری در کشور خود بر اسا شرای خاص خود ،سیاستهایی را تعیین کرده و شاخصهای خاص ی را تدوین نمودهاند: .1 ارزشیاشی پژوهش ی انگلستان )(Research Assessment Exercise= RAE .2 شاخص کرون )(Crown Indicator .3 شاخص (Citation Z Score) z شاخصهای خاص و بومی (ادامه) .1 ارزشیاشی پژوهش ی انگلستان ) :(RAEهر چهار سال یک بار شاخصهای خود را منتشر میکند .از مهمترین مؤلفههای ارزشیاشی آن انتشارات دانشگاهها و بروندادهای پژوهش ی استادان (به ویژه مقا ت) دانشگاه است. .2 شاخص کرون ) :(Crown Indicatorمزیت آن امکان بررس ی یک پژوهشگر، گروه یا مؤسسه پژوهش ی ،در دورهای معین ،در موضوعی خاص و در نوع خاص ی از منابع (مقاله ،کنفرانس ،و )...است .محاسبات آن بر مبنای تعداد استنادهاست و منبع استخراج استنادها وبگاه علوم ) (WOSاست (در هلند). .3 شاخص :(Citation Z Score) zبر مبنای شاخص کراون است و امکان ارزشیاشی و مقایسه بر اسا دوره زمانی ،موضوع و نوع مقا ت در آن وجود دارد .از دقت با یی نسبت به سایر شاخصها برخوردار میباشد (در سوئد). ؟ آیا ما نیازمند یک شاخص بومی در کشور خود هستیم؟ آسیبشناس ی علمسنجی و شاخصهای آن • بر ی معتقدند که IFنمیتواند تأثیر واقعی مجالت را نشان دهد. – چرا که بر ی از مجالت کمحجمتتر هستتند و تعتداد مقتا ت کمتتری را در هر سال منتشر میکنند. – ب تتهای تتنترتی تتب در مقایس تته ب تتا مجل تتهای ک تته تع تتداد مق تتا ت بیش تتتری را در سال منتشتر متیکنتد (مخترج کستر در فرمتول فتوق) در ظتاهر ضتریب تتأثیر با تری کسب میکنند. – ب ترای رفتتع ایتتن نقتتص و نتتواقص دیگتتری از ایتتن دستتت کتته بتته حتتوزه علتتم ستتنجی وارد استتت ،بر تتی انتتواع دیگتتری از ضترایبتتتأثیر ماننتتد ضتتریبتتتأثیر مؤل تتف ،ض تتریبت تتأثیر م تتورد انتظ تتار ،ض تتریبت تتأثیر رش تتته و ...را پیشت تنهاد کردهاند. آسیبشناس ی علمسنجی و شاخصهای آن (ادامه) • به منظور رفع ایرادات سنجه ضریب تأثیر مجالت و ایجاد بهبود و تعدیل در آن ،معیارهای دیگری عرضه شده است: – ضریب اعتبار )،(Prestige Factor – – – – – – – ضریب تأثیر برابر )،(Equivalent Impact Factor ضریب مرور )،(Review Factor شاخص مرور )،(Review Index شاخص تعامل )،(Interaction Index شاخص انتشارات )(Publication Index مقیا وزن نفوذ )(Influence Weight ضریب تأثیر وزنی )(Weighted Impact Factor • یادآوری میشود که بنای تمامی این شاخصها به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر اسا تعداد استنادهاست. آسیبشناس ی علمسنجی و شاخصهای آن (ادامه) • در یک جمعبندی نهایی میتوان نتیجه گرفت که: • درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تأثیر مجالت ) (IFو روع محاسبه آن، نقدهای بسیاری صورت گرفته است. • اما همانطور که گارفیلد (مبدع این ضریب) میگوید" :ضریب تأثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفیت مقاله نیست ،ولی در حال حاضر ،مورد بهتری وجود ندارد و مهمتر این که این ابزار هماکنون در دست ماست". • بنابراین بایستی توجه داشت که ضریبتأثیر به عنوان یک ابزار کنترل کتابشناختی ،قدرت توجیسی محدودی دارد • و به کارگیری و استفاده درست از آن مستلزم آگاهی از تمام نواقص و محدودیتهای آن است. آسیبشناس ی علمسنجی در یک کالم • ضریب تأثیر تنها: – یک شاخص غیرمستقیم در سنجش کیفیت پژوهش است، – و برای نتایج دقیقتر بایستی در کنار ابزارهای سنجش مکمل و توجه به ابعاد کیفی به کار رود. مروری بر آن چه گفتیم: • در این مختصر تالش شد تا: – علمسنجی تعریف شود، – شاخصهای سنتی ،جدید و بومی آن معرفی شوند، – آسیبشناس ی علمسنجی شرح داده شود. سيستم عامل