Transcript (Społeczny) portret młodzieży polskiej wsi

Portret młodzieży polskiej wsi
Krystyna Szafraniec
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Instytut Socjologii UMK
Wieś jako miejsce „szczególne”
• Zazwyczaj postrzegane jako inne, gorsze,
cywilizacyjnie zapóźnione, niechętne zmianom –
zarówno przez opinię publiczną, jak i samych
mieszkańców wsi
• Lata transformacji systemowej oznaczały
przyspieszenie zmian na wsi z wieloma efektami
pozytywnymi, ale i bez nich
• Po jakiej stronie tego bilansu odnajdujemy
wiejską młodzież – czy jest ona balastem
przemian czy rezerwuarem zasobów niezbędnych
w dalszej modernizacji kraju?
„Portret” wiejskiej młodzieży
• socjologiczny portret, jaki tu zaprezentuję będzie
się składał (jak każdy) z dwóch elementów
podstawowych: POSTACI oraz TŁA
• Postacią jest tutaj zbiorowość wiejskiej młodzieży,
szkicowana ze względu na cechy osobowościowe,
świat wartości, postawy życiowe
• Tło wypełnią elementy społecznego usytuowania
młodzieży (status rodziny, typ szkoły)
Empiryczne podstawy analiz
• Badania uczących się dziewiętnastolatków w
dwóch województwach: dolnośląskim i
warmińsko-mazurskim z 2007/2008 roku
(N=1011)
• Badania w sześciu gminach wiejskich o różnym
stopniu rozwoju społeczno-gospodarczego;
dorośli mieszkańcy wsi – 2004 rok (N= 1100)
• Oś porównań: obszary wiejskie – duże ośrodki
miejskie
Wykształcenie ojców
Poziom wykształcenia:
Wieś – Miasto
poniżej średniego
53,7 – 29,8
średnie (i policealne)
27,5 – 37,7
wyższe
10,2 – 23,3
Wykształcenie ojców – będące miarodajnym wskaźnikiem atmosfery kulturalnej
domu rodzinnego i stylu rodzinnej socjalizacji, przekładające się m.in. na jakość
karier edukacyjnych młodzieży – nadal (mimo zmian in plus) korzystniej
przedstawia się w odniesieniu do środowisk miejskich.
Status społeczno-zawodowy ojców
Status ojca:
Wieś – Miasto
niski
11,3 – 8,3
poniżej średniego
54,7 – 44,7
średni
5,4 – 7,7
powyżej średniego
5,9 – 10,1
wysoki
7,0 – 14,5
Status społeczno-zawodowy – będący dobrym wskaźnikiem materialnych
warunków życia rodziny – również przemawia na niekorzyść wiejskiej młodzieży.
Jakkolwiek i na wsi i w mieście największą grupę stanowią rodziny o statusie
poniżej średniego, na wsi są one nadreprezentowane. Odwrotnie jest w
przypadku rodzin o wysokim statusie – te są na wsi niedoreprezentowane.
Typ szkoły
Typ szkoły
Wieś - Miasto
1 LO
25,7 – 56,9
2 średnia zaw. (T, LP)
66,8 – 38,3
3 ZSZ
7,5 – 4,9
Pochodzenie społeczne młodzieży – jak widzieliśmy mniej korzystne w
przypadku wiejskiej młodzieży – odbija się na jej decyzjach edukacyjnych:
częściej trafia ona do szkół dających mniejsze szanse na dobrą edukację
wyższą (szkoły zawodowe). Jakkolwiek są to szkoły maturalne, poziom
nauczania w nich zazwyczaj odbiega (na niekorzyść) od LO, co może rzutować
(i rzutuje) na dalszy przebieg karier edukacyjnych i życiowych wiejskiej
młodzieży.
Poziom aspiracji edukacyjnych
Aspiracje
Młodzież wiejska – miejska
1 średnie
13,6 – 8,7
2 średnie plus
16,8 – 10,0
3 studia zawodowe
17,4 – 15,2
4 studia mgr
47,6 – 63,7
Mimo dużych różnic w warunkach „na starcie” między wiejską i miejską młodzieżą
różnice aspiracji edukacyjnych nie są już tak duże. Jakkolwiek typowy dla wsi wzór
(szybszego kończenia edukacji) nadal się utrzymuje, aspiracje do kształcenia na
poziomie wyższym mają charakter bezprecedensowy (łącznie chce studiować 65%
wiejskiej młodzieży).
Ocena szans realizacji planów
Szanse:
Młodzież wiejska - miejska
1 duże
43,0 – 48,3
2 średnie
51,3 – 44,0
3 małe
4,3 – 6,4
Ocena szans realizacji planów potwierdza wcześniejsze obawy –
niespełna połowa młodzieży wierzy w to, że uda jej się bez większych
problemów osiągnąć to, do czego aspiruje. Młodzież wiejska jest
nieco mniej pewna swego, zwłaszcza gdy mierzy wysoko. Nawet
dotychczasowe sukcesy szkolne nie są w stanie wywołać tej wiary w
siebie, jaką mają miejscy dziewiętnastolatkowie.
Autocharakterystyki
• Poprosiliśmy dziewiętnastolatków, by spośród
kilkunastu zaproponowanych cech wybrali te,
które mogliby przypisać sobie i powiedzieć:
„Jestem - zwyczajny, uczciwy, ambitny … ”
Jestem …
90
80
70
60
50
40
Młodzież wiejska
30
20
10
0
Młodzież miejska
Jak siebie widzi wiejska młodzież?
• Autocharakterystyki ujawniają daleko idące
zbiorowe podobieństwo wiejskiej i miejskiej
młodzieży
• Wśród cech najczęściej wybieranych są – z jednej
strony – te „ciepłe” (rodzinny, wrażliwy, uczciwy),
z drugiej zaś „chłodne” (odnoszące się do
aktywności: ambitny, zaradny, sprytny lub
umysłu: dobrze wykształcony, krytyczny)
• Młodzież wiejska jedynie walory umysłu rzadziej
odnosi do siebie
Co w życiu ważne?
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Młodzież wiejska
Młodzież miejska
Świat wartości
• Również pod względem wyboru spraw w życiu
ważnych wiejska młodzież niewiele się różni
od miejskiej młodzieży
• Jej wybory koncentrują się wokół:
– Dobrych relacji w rodzinie i przyjaciół
– Społecznego uznania, prestiżu
– Interesującej (i dobrze płatnej) pracy
– Pełnego wrażeń, ciekawego i wolnego od
uzależnień życia
Typy orientacji życiowych
35
30
25
20
Wieś
Miasto
15
10
5
0
minimaliści
marzyciele
konwencjonalni
ambitni hedoniści
ambitni etosowcy
Typy orientacji życiowych - tendencje
• Pełniejsze charakterystyki osobowościowe
potwierdzają brak większych różnic między
wiejską i miejską młodzieżą
• najliczniej są reprezentowani „ambitni hedoniści”
i osoby konwencjonalne (oczekujące od życia
szczęścia rodzinnego, dobrze płatnej pracy,
spokoju i stabilizacji )
• Bardziej charakterystyczny dla wiejskiej młodzieży
jest typ marzycielski, konwencjonalny i etosowy,
bardziej charakterystyczny dla miejskiej młodzieży
– typ aktywny i hedonistyczny
1a. Wczesna praca czy wysokie kwalifikacje?
70
60
50
40
Mlodziez wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
wczesna praca
wysokie kwalifikaccje
trudno wybrać
1b. Wykształcenie czy duże zarobki?
50
45
40
35
30
Mlodzież wiejska
25
Młodzież miejska
20
15
10
5
0
jak najlepsze wykształcenie
jak najwięcej zarabiać
trudno wybrać
Co ważniejsze:
wczesna praca – duże zarobki – wysokie kwalifikacje?
• Inwestowanie w wysokie kwalifikacje wygrywa w
konfrontacji z wczesnym podjęciem pracy
(wyraźniej wśród miejskiej młodzieży)
• Inwestowanie w jak najlepsze wykształcenie
przegrywa w konfrontacji z dużymi zarobkami
• Ranking tworzą kolejno: szybka inicjacja
zawodowa – wysokie zarobki – wysokie
kwalifikacje
• Młodzież wiejską wyróżniają częstsze wybory
wczesnej pracy i większe przywiązanie do
wartości wykształcenia
Pracownik najemny czy przedsiębiorca?
70
60
50
40
Młodzież wiejska
Młodzież miejska
30
20
10
0
pracownik najemny
przedsiębiorca
trudno wybrać
Szeregowy pracownik czy funkcja kierownicza?
80
70
60
50
Młodzież wiejska
40
Młodzież miejska
30
20
10
0
sprawować funkcje kierownicze
być szeregowym pracownikiem
trudno wybrać
Jaki status?
• Badani dziewiętnastolatkowie zdecydowanie
preferują pozycje zawodowe oznaczające wysoki
status (bycie przedsiębiorcą aniżeli pracownikiem
najemnym, sprawowanie funkcji kierowniczych
niźli bycie szeregowym pracownikiem)
• Młodzież wiejska tylko w niewiele mniejszym
stopniu godzi się na podrzędne funkcje w
hierarchii zawodowej i status pracownika
najemnego.
Wyuczony zawód czy różne zajęcia?
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
trzymać się wyuczonego zawodu
próbować różnych zajęć i
zawodów
trudno wybrać
Jeden pracodawca czy wielu?
50
45
40
35
30
Młodzież wiejska
25
Młodzież miejska
20
15
10
5
0
zmieniać miejsca pracy
trzymać się jednego pracodawcy
trudno wybrać
Mieszkać w jednym miejscu czy zmieniać?
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
w jednym miejscu
zmieniać w zależności od
potrzeby
trudno wybrać
Mobilność
• Perspektywa braku stabilnej pracy
(podejmowania się w życiu różnych zawodów,
zmiany pracodawcy) czy stałego miejsca
zamieszkania nie jest obca młodzieży, chociaż
różnice między mobilnością zawodową a
przestrzenną są wyraźne (na korzyść
zawodowej).
• Młodzież wiejska wykazuje nawet większą
gotowość pod tym względem.
Poświęcać się pracy czy rodzinie?
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież wiejska
20
10
0
poświęcać się pracy zawodowej
poświęcać się rodzinie
trudno wybrać
Czas z rodziną czy z przyjaciółmi?
35
34.5
34
33.5
33
Młodzież wiejska
32.5
Młodzież miejska
32
31.5
31
30.5
30
29.5
Przebywać z rodzina
ze znajomymi i przyjaciółmi
trudno wybrać
Praca a życie osobiste
• Konfrontacja pracy z życiem rodzinnym, a
zwłaszcza rodziny z kręgiem przyjaciół stanowi
poważny dylemat dla współczesnej młodzieży
(bardzo liczna kategoria odpowiedzi „trudno
wybrać”)
• Słabnie on – w przypadku wiejskiej młodzieży
–wtedy, gdy konkurentem rodziny stają się
przyjaciele (młodzież wiejska jest bardziej od
miejskiej przywiązana do rodziny)
Żyć skromnie czy dążyć do przyjemności?
70
60
50
40
Młodzież wiejska
Młodzież miejska
30
20
10
0
żyć skromnie i oszczędnie
dążyć do przyjemności życiowych
trudno wybrać
Czas wolny na rozrywki czy na rozwój,
samokształcenie?
45
40
35
30
Młodzież wiejska
25
Młodzież miejska
20
15
10
5
0
na rozwój, samokształcenie
na rozrywki
trudno wybrać
Styl życia
• Młodzież preferuje życie barwne, pełne przygód i
wrażeń; woli też czas wolny poświęcać na
rozrywki niźli na rozwój i samokształcenie – jest
zdecydowanie bardziej hedonistycznie
zorientowana;
• Wiejscy dziewiętnastolatkowie nie wyłamują się z
tej tendencji, są jednak mniej hedonistycznie
zorientowani – częściej godzą się na życie
skromne, bez wygód, ale i bez trosk, częściej też
uważają, że czas wolny należy przeznaczać na
rozwój.
Interesować się polityką czy jak najdalej od niej?
50
45
40
35
30
Młodzież wiejska
25
Mlodzież miejska
20
15
10
5
0
interesować się polityką
jak najdalej od niej
trudno wybrać
Myśleć głównie o sobie czy też o innych?
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
dbać o siebie i najbliższych
działać publicznie z myślą o innych
trudno wybrać
Sfera publiczna
• Młodzi – mimo wyraźnego otwarcia na sferę
publiczną – nadal preferują wycofanie, zaś
sam dylemat: dbać o sobie i najbliższych czy
działać z myślą o innych wydaje się mało
problematyczny;
• Młodzież wiejska powiela w tym zakresie swój
stereotyp – jest w większym stopniu
politycznie wyłączona.
Stosunek do zmian systemowych
50
45
40
35
30
Młodzież wiejska
25
Młodzież miejska
20
15
10
5
0
pozytywny
ambiwalentny
negatywny
Stosunek do prywatyzacji
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
pozytywny
ambiwalentny
negatywny
Rozwiązania autorytarne vs
demokratyczne
70
60
50
40
Młodzież wiejska
Młodzież miejska
30
20
10
0
Autorytarne
Mieszane
Demokratyczne
Otwarcie na Zachód
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
korzystne
częściowo korzystne
niekorzystne
Stosunek do zmian systemowych
• Nie można określić stosunku młodzieży do
dokonujących się w Polsce zmian systemowych
jako wyraźnie pozytywnego – nie jest on jednak
negatywny, raczej ambiwalentny;
• Największym poparciem cieszą się procesy
demokratyzacji;
• Młodzież wiejska w minimalnie mniejszym
stopniu popiera zmiany;
• Różnice nie są jednak statystycznie istotne
Czy wieś jest bez perspektyw dla młodych ludzi (2004) ?
60
50
40
Młodzież
30
30-49 lat
50 i więcej
20
10
0
tak
w pewnym sensie
tak
nie
Gdzie chciałbyś mieszkać jako dorosły?
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
wieś, małe miasto
większe miasto
zagranicą
Osiągnąć coś w kraju czy zagranicą?
60
50
40
Młodzież wiejska
30
Młodzież miejska
20
10
0
osiągnąć coś w kraju
zagranicą
trudno wybrać
Zostać czy uciec?
• Jakkolwiek w opinii mieszkańców wsi dominuje przekonanie, że wieś jest
bez perspektyw dla młodych ludzi, w relatywnie najmniejszym stopniu
podzielają tę opinię młodzi
• Blisko 50% wiejskiej młodzieży chciałaby w przyszłości mieszkać na wsi lub
w małym miasteczku; co ciekawe – obszary wiejskie wydają się atrakcyjne
dla 15% miejskiej młodzieży; sytuacja ta ukazuje wyraźnie większą niż
przed laty atrakcyjność wsi jako miejsca zamieszkania;
• Częściej na wsi zostają gorzej wykształceni młodzi ludzie (w stopniu
większym niż planowali); absolwenci wyższych uczelni wiejskiego
pochodzenia wracają w 1/3 (i jest to zwykle „gorszy” dla nich wybór);
• Siłą przyciągającą jest gospodarstwo rolne (dla tych, którzy nie zostali
wchłonięci przez miejski rynek pracy), siłą odpychającą – ubogi rynek pracy
(dla tych, którzy skończyli studia);
• Jakkolwiek zagranica nie jest marzeniem większości (również wiejskiej)
młodzieży, całkiem pokaźna jej część zakłada, że tam łatwiej osiąga się
sukces.
Konkluzje (1)
1. Okres przemian ustrojowych w Polsce pobudził
aspiracje edukacyjne i życiowe młodzieży na
niespotykaną dotąd skalę. Młodzież – niezależnie od
środowiska, w którym dorasta – oczekuje w dorosłym
życiu nie tylko osobistego szczęścia, interesującej i
dobrze płatnej pracy, lecz również barwnego i
wygodnego życia;
2. Problem polega na tym, że ta część młodzieży, która
dorasta w warunkach mniej sprzyjających osiąganiu
zamierzonych życiowych celów (dotyczy to znacznej
części wiejskiej młodzieży), może doznać frustracji i
rozczarowań – zarówno w wyścigu do lepszej edukacji,
jak i do lepszych karier zawodowych.
Konkluzje (2)
1. Utrzymujące się gorsze szanse życiowe wiejskiej młodzieży
są nie tyle funkcją pracy szkoły, co statusu rodziny
pochodzenia – rola wiejskiej oświaty jest tu nie do
przecenienia, lecz wiele ograniczeń wynikających z
charakterystycznej dla wsi społecznej struktury jest przez
wiejską szkołę nie do pokonania (przynajmniej w
istniejących realiach oświatowych).
2. Udane kariery edukacyjne i zawodowe wiejskiej
młodzieży, które nie wynikają z „dobrego” pochodzenia,
wskazują – niemal zawsze – na obecność znaczących
innych w życiu dziecka wiejskiego: tym znaczącym innym
jest zazwyczaj nauczyciel dający przykład i pobudzający
do transgresji.
Konkluzje (3)
1.
2.
3.
4.
Uderzające wśród spraw ważnych w życiu młodzieży są jej aspiracje statusowe – tylko
niewielka jej część akceptuje siebie w rolach z niższymi pozycjami społecznymi i
zawodowymi. Jest to wynik presji ideologii sukcesu, która nakazuje „być kimś” pod groźbą
unieważnienia własnej wartości gdy „jest się nie tym” lub „kimś w sposób
niewystarczający”; młodzież wiejska minimalnie rzadziej popada w ten syndrom;
Parcie na wysokie pozycje społeczne – w większości nie mające szans się spełnić – skutkuje,
z jednej strony, niechęcią do tych, którym się udało, z drugiej zaś skrywaną pogardą dla
samych siebie (i resentymentami);
Sytuacja tego rodzaju nie jest zdrowa i staje się źródłem społecznych uprzedzeń (oraz
skrywanych społecznych napięć). Jako taka winna być przedmiotem szczególnego rodzaju
kampanii nakierowanych na definiowanie wartości człowieka i wartościowego życia w
oderwaniu od zajmowanej przez niego pozycji społecznej. Oznacza to w pewnym sensie
wypowiedzenie wojny panującym ideologiom (i adresatem tych działań nie mogą być tylko
wychowawcy), niemniej próby tego rodzaju – jako przemyślana strategia wykraczająca poza
prymitywne „trucie” i kaznodziejstwo – winny być podejmowane.
Na wsi potrzebę tego typu oddziaływań – poza wszystkim – dyktuje silnie tam zakorzeniony
kompleks wiejskości.
Konkluzje (4)
• Pod jakim względem wiejska młodzież nadal
przypomina, a pod jakim przestaje przypominać dawną
wiejską młodzież?
– Mimo dużego zbliżenia charakterystyk do miejskiej
młodzieży nadal jest bardziej skromna, mniej wymagająca
od życia i bardziej tradycyjna (częściej składa deklaracje
religijności i tradycyjnego patriotyzmu);
– Mimo trwałości specyficznie wiejskich trendów zaczyna w
coraz większym stopniu podzielać dylematy dotąd
charakterystyczne dla miejskiej młodzieży (rodzina czy
kariera? rodzina czy przyjaciele? kraj czy zagranica?);
– Tendencje te mogą mieć swoje wyraźne demograficzne i
społeczno-kulturowe przełożenie, widoczne w stylu życia,
modelu rodziny.
Konkluzje (5)
•
•
Wieś z miejsca niechcianego coraz wyraźniej staje się potencjalnie atrakcyjnym
miejscem do zamieszkania w opiniach młodzieży.
Czynnikiem przyciągającym mógłby być:
– Dynamiczny i elastyczny rynek pracy
– Widoczne perspektywy rozwoju regionu
•
W praktyce oznaczałoby to prowadzenie odpowiedniej polityki w skali makro,
niedopuszczającej do wyjaławiania regionów wiejskich z kapitału ludzkiego (np.
ucieczki ludzi dobrze wykształconych do dużych aglomeracji miejskich spoza
regionu); Polityka taka – poza działaniami już prowadzonymi – musiałaby również
obejmować:
– decyzje o alokacji dużych inwestycji w regionach cywilizacyjnie zaniedbanych i niezdolnych do
samodzielnego stworzenia rynku pracy;
– decyzje o alokacji ważnych urzędów i instytucji państwowych w miastach – centrach
regionów, co podniosłoby ich atrakcyjność i prestiż (np. dlaczego główna siedziba NIK, GUS czy
ZUS nie miałaby być w Olsztynie czy Lublinie, a Naczelna Rada Adwokacka czy Archiwum
Wojskowe w Toruniu?).
•
Niepodjęcie tego typu działań grozi pogłębianiem się różnic między regionami.
Konkluzje (6)
• Co jest atutem wiejskiej młodzieży, gdy
mówimy o projekcie modernizacyjnym dla
Polski?
– Jej aspiracje edukacyjne i dążenia życiowe
– Jej chęć doskonalenia siebie i swoich kwalifikacji
– Jej gotowość do bycia elastyczną na rynku pracy
– Jej społeczna wrażliwość i jej pragmatyzm
Konsekwencje:
•
•
•
•
•
•
Ludzkie aspiracje i dążenia – jeśli mają ujście – stanowią naturalny rezerwuar
innowacyjności i są (dlatego) skutecznym narzędziem społecznych przemian;
Ludzie, którzy chcą coś osiągnąć i są aktywni, biorą odpowiedzialność za własny los
– są kowalami własnych biografii. Jeśli tak, nie jest im obojętne w jakim żyją kraju;
Ludzie, którzy inwestują w siebie, są gotowi do zmiany wpisują się w wyzwania
współczesności, które – jak widać – nie trafiają na większy opór ze strony wiejskiej
młodzieży;
Pokolenie, które chce żyć dostatnio i chce pracować może być nie tylko czynnikiem
sprzyjającym rozwojowi gospodarczemu, lecz również czynnikiem politycznej
stabilizacji kraju;
Społeczna wrażliwość (wiejskiej) młodzieży czyni ją podatną na „romantyczne”
apele, jej – nieco rzadszy – pragmatyzm sprzyja zwolennictwu programów „pracy u
podstaw”;
I jeden i drugi rodzaj działań wymaga jednak pracy liderów i animatorów życia
społecznego, zwłaszcza wśród wiejskiej młodzieży, która mniej wierzy we własne
możliwości i w działania natury politycznej.