Transcript Mniejszości narodowe i etniczne w regionie gorzowskim

Mniejszości narodowe
i etniczne w regionie
gorzowskim
Jerzy Dutkiewicz
Gorzów (Landsberg) do
roku 1945
Gorzów do 1945 roku był miastem niemal
jednolitym etnicznie. Zdecydowaną
większość stanowili Niemcy. Nieliczne
mniejszości:
- Żydzi
- Czesi
- Polacy
Zmiana stosunków etnicznych w
mieście i w regionie po 1945 roku
 Ucieczka i przesiedlenie ludności
niemieckiej (i czeskiej)
 Napływ ludności polskiej
 Osiedlenie się przedstawicieli innych
narodowości i grup etnicznych: Tatarzy,
Ukraińcy (Łemkowie, Bojkowie),
Romowie
Grupy narodowe i etniczne w
województwie lubuskim według
Spisu Powszechnego z 2002 roku








Białorusini – 49
Bułgarzy – 9
Łemkowie – 784
Niemcy – 513
Romowie – 272
Rosjanie – 192
Ukraińcy – 615
Włosi - 41
Łemkowie
Pochodzenie
Najbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej grupy etnicznej,
posiadającej własny język, własną kulturę i obyczaje, jest teoria tzw. migracji
wołoskich. Zakłada ona, iż począwszy od XII wieku wzdłuż głównego
grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka
pasterzy wołoskich (kolonizacja wołoska). Ludność ta mieszała się po
drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej Ukrainy
przejmując i adaptując ich religię i kulturę.
Na terytorium dzisiejszej Polski migracje te dotarły na przełomie XIII i XIV
wieku. W swojej wędrówce na zachód pasterze ci doszli aż do terenów
Beskidu Śląskiego, tzw. osadnictwo na prawie wołoskim, jednak im dalej
wkraczali oni na terytoria polskie, tym większy wpływ miały na nich obyczaje
i wpływy ludności zamieszkującej te tereny. Grupy, które dotarły najdalej na
zachód, nie zdołały zachować odrębności etnicznej i kulturowej. Między
wiekami XV i XVII, gdy migracje ostatecznie ustały, zaczęły zmieniać się
obyczaje ludów napływających. Ostatecznie z pasterzy-wędrowców
przekształcili się w osiadłych rolników. W końcu XVI wieku istniała już
większość wsi, które widać na XX-wiecznych mapach.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Łemko pojawiła się stosunkowo późno. Miała
charakter przezwiska. Słowo łem było przez górali
Beskidu Niskiego używane chętnie i nawet zbyt często.
Sami mieszkańcy czasem oznaczali nazwą Łemki
(albo Łemaki) swych pobratymców ze Słowacji. O
sobie mówili Rusnak. Z czasem nazwa Łemko przyjęła
się i sami górale zaczęli uważać ją za własną. Ludność
tutejsza miała silne poczucie odrębności i w istocie
bardzo różniła się od sąsiadów i polskich i ruskich.
Długo zachowała stare obyczaje i przede wszystkim
odrębny język.
Łemkowszczyzna
Łemkowie zamieszkiwali Beskid Niski i część Beskidu Sądeckiego oraz
mały zachodni skrawek Bieszczadów. Północna granica Łemkowszczyzny
była łatwa do określenia jeszcze w latach międzywojennych, jako granica
między ludnością polską a ruską. Podobne trudności nie nastręczała granica
zachodnia. Natomiast nad kwestią rozgraniczenia Łemków od ich
wschodnich sąsiadów Bojków dyskusje trwały aż do II wojny światowej, a
więc praktycznie do końca istnienia zwartych grup górali ruskich w Polsce.
Główny teren Łemkowszczyzny był obszarem dość jednorodnym etnicznie.
Polacy stanowili tu zdecydowaną mniejszość, dużo było wsi czysto
łemkowskich, zaś osiedli wyłącznie polskich zaledwie kilka.
Badacze szacowali w latach trzydziestych liczbę Łemków na ok. 100 - 150
tyś., w zależności od przyjmowanej wschodniej granicy obszaru przez nich
zamieszkanego. Wsi łemkowskich było ok. 170, leżały na obszarze o
długości ok. 140 km, ale szerokim tylko na 20 - 30 km. Na tym terenie
mieszkało tylko 26 tyś. Polaków i 8 tyś Żydów. Żyło tu także sporo Cyganów,
często osiadłych.
Język
W gwarach łemkowskich, które są podobne do
języka ukraińskiego, można znaleźć wiele słów
pochodzenia wołoskiego, które do dziś
występują w języku rumuńskim, ale też widać
bardzo wiele wpływów polskich, słowackich, a
nawet węgierskich. Kontrowersyjną kwestią
jest, czy gwary łemkowskie stanowią odrębny
język, peryferyjne gwary języka ukraińskiego,
czy też zachodnią odmianę języka rusińskiego.
Codzienne życie
 Łemkowie byli rolnikami, trudnili się też
pasterstwem wypasowym i zbieractwem;
jadhody, czerniny, hriby, (poziomki, maliny
leśne, grzyby)
 Zajmowali się też handlem - wyrabiali z drewna
jaworowego i bukowego: łyżki, wałki do ciasta.
Z jodły i świerku - wyrabiali gonty i beczki. Lipa
służyła na foremki do ciast, a fujarki
wykonywano z leszczyny. Również kamień
służył - z piaskowca wykonywano żarna i koła
młyńskie, krzyże i nagrobki.
Stroje Łemków
 rzucająca się w oczy czuha - czyli brązowy płaszcz z
kapturem, rozpięty i zawieszony na plecach.
 łejbyk - kamizelka z metalowymi guzikami.
 krywulki - czyli naszyjniki z drobnych paciorków, często
tak splecionych, że grubością sięgały do 20cm; nosiły je
kobiety
 młode kobiety plotły warkocz w kiskę i nie nakrywały
głów. Starsze panny zakrywały głowę chustą, a mężatki
upinały włosy i nosiły czepiec.
 oplicza - białe koszule ze zdobionymi kołnierzami; dla
kobiet.
 kabaty - spódnice - przyozdabiane były ręcznym
białym drukiem na granatowym tle, a na spódnicę
zakładano zapaskę.
Stroje Łemków
Stroje kobiece
Strój męski
Wyznania religijne
Ludy osiadłe na Łemkowszczyźnie pierwotnie były
prawosławne. Tereny te tworzyły południowo-zachodnią część
prawosławnej eparchii przemyskiej. Po przyjęciu przez
biskupów przemyskich w XVII wieku unii brzeskiej cerkiew
prawosławna tych terenów zmieniła się w cerkiew
greckokatolicką. Łemkowie byli więc niemal wyłącznie
grekokatolikami. Taki stan rzeczy trwał do tzw. schizmy
tylawskiej w latach 1926-1934, gdy około 18 tys. Łemków,
głównie we wsiach zachodniej części Beskidu Niskiego,
powróciło do wiary przodków czyli prawosławia. Była to reakcja
przede wszystkim na ukrainizację Łemków przez duchownych
greckokatolickich. Innymi powodami były względy ekonomiczne
i wpływy orientacji wszechruskiej na tych terenach. Większość
Łemków pozostała jednak wiernymi ukraińskiej cerkwi
greckokatolickiej. Wskutek tych wydarzeń Stolica Apostolska
dekretem z 10 lutego 1934 Quo aptius consuleret specjalnie
dla Łemków utworzyła odrębną jednostkę jurysdykcyjną –
Apostolską Administrację Łemkowszczyzny. W jej skład weszło
9 zachodnich dekanatów greckokatolickiej diecezji przemyskiej.
Cerkwie
Na Łemkowszczyźnie budowano różne świątynie, ale wszystkie
typy miały cechy wspólne. Nieomal wszystkie cerkwie są
trójdzielne. Składają się z sanktuarium, w którym stoi ołtarz, nawy
i babińca. Sanktuarium jest oddzielone ścianą ikonostasu od nawy
- głównej części świątyni przeznaczonej dla wiernych. Nawa
dominuje swą wielkością w bryle cerkwi, nawet jeśli nie jest
najwyższa. Trzecią częścią jest babiniec, często schowany pod
wieżą. Przed nim bywa jeszcze niewielki przedsionek - kruchta.
Niektóre świątynie mają z boku dobudowaną zakrystię. Cerkwie
były z reguły orientowane, czyli zwrócone sanktuarium w kierunku
wschodnim. Dachy zwieńczano zwykle barokowymi, cebulastymi
hełmami i ,,ruskimi" krzyżami z drugą pochyłą poprzeczką.
Cerkiew z reguły budowano w miejscu reprezentacyjnym i
godnym, na wzniesieniu lub w górze wsi.
Powojenna historia
Łemków
zdeterminowana jest tragedią Łemkowszczyzny lat 1945-1947, kiedy to w sposób
przymusowy wysiedlono całą społeczność z jej etnicznej ojczyzny i rozsiedlono w
1945 r. w większości (ok. 60%) na terytorium radzieckiej Ukrainy, pozostałą część w
1947 r. na terytorium Polski północnej i zachodniej, na ziemiach poniemieckich. Tym
samym przestała istnieć Łemkowszczyzna jako kraina etnicznie jednorodna, gdzie
rozwijał się specyficzny i niepowtarzalny typ kultury ludowej, kraina, która w sposób
tak zdeterminowany dochodziła do konstruowania własnej samoświadomości
narodowej. Haniebna akcja wysiedleńcza wiązała się bezpośrednio z polityką
powojennej komunistycznej Polski, która zakładała utworzenie państwa
jednorodnego etnicznie i kulturowo, państwa bez mniejszości narodowych. Pierwszy
etap wysiedlania, na Ukrainę, odbywał się w ramach umowy pomiędzy Polską i
Związkiem Radzieckim o wymianie ludności z terenów przygranicznych. W
przypadku Łemków wysiedlenie z ich górskiej ojczyzny trudno nazwać repatriacją.
Nic też dziwnego, że czasami nie pomagało nawet działanie siłą. Nielicznym
deklarującym swą lojalność wobec państwa polskiego udało się uchronić od
wysiedlenia. Tych wysiedlono w II etapie w 1947 r., Przyczyną miała być konieczność
zlikwidowania UPA.
W ten sposób pozostali w Polsce Łemkowie zostali rozrzuceni po terytorium Polski
zachodniej i północnej.
Łemkowie
W Polsce żyje dziś 5850 Łemków: w województwie
dolnośląskim - 3082, małopolskim - 1580, lubuskim 784, podkarpackim - 147, zachodniopomorskim - 66.
Środowisko dzieli się na Łemków uważających się za
odrębną mniejszość narodową i Łemków
identyfikujących się jako grupa etniczna narodu
ukraińskiego. Nauka łemkowskiego jako języka
mniejszości jest realizowana w 21 placówkach dla 162
uczniów przez Stowarzyszenie Łemków i publiczne
placówki oświatowe.
Łemkowie należą do dwóch Kościołów: Kościoła
Katolickiego Obrządku Greckokatolickiego oraz do
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Łemkowie w regionie
gorzowskim
 Pojawili się w 1947 roku w wyniku
przesiedlenia w ramach akcji „Wisła”
 Na Ziemię Lubuską trafiło ok. 11 tys. osób, z
czego ok. 80% to Łemkowie
 Ilość przesiedleńców w powiatach:
- Strzelce Krajeńskie – 1742
- Skwierzyna – 677
- Międzyrzecz – 820
- Sulęcin – 974
- Gorzów - 709
Organizacje mniejszości ukraińskiej i
łemkowskiej działające w regionie
gorzowskim




Związek Ukraińców w Polsce
Stowarzyszenie Łemków
Zjednoczenie Łemków
Stowarzyszenie Miłośników Kultury
Łemkowskiej
Inicjatywy kulturalne
 Ogólnopolski Konkurs Pisanek – Gorzów
(Związek Ukraińców w Polsce,
Zjednoczenie Łemków)
 Spotkania z Kulturą Łemkowską –
Gorzów (Stowarzyszenie Łemków)
 Łemkowska Watra – Ługi
 Projekt „Łemko – Tower” - Strzelce
Twórcy, działacze
 Jarosław Polański – założyciel chóru w Osiecku koło
Bledzewa, zbieracz łemkowskiego folkloru
 Michał Kowalski – działacz UTSK w Gorzowie, inicjator
Ogólnopolskiego Konkursu Pisanek, redaktor naczelny
kwartalnika Zjednoczenia Łemków „Watra”
 Ks. Włodzimierz Kochan – długoletni proboszcz parafii
prawosławnych w Ługach i Brzozie
 Michał Stafiniak – rzeźbiarz mieszkający w Brójcach,
twórca ikonostasów w greckokatolickich cerkwiach w
Zielonej Górze i Międzyrzeczu oraz ołtarza w
greckokatolickiej cerkwi w Gorzowie
 Jan Łabowski – malarz mieszkający w Orzelcu
 Stefan Habura – rzeźbiarz mieszkający w
Lubniewicach
 Antonina Słota – poetka mieszkająca w Poźrzadle koło
Łagowa
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Brzoza - cerkiew
Cerkiew w Ługach
Cerkiew w Ługach
Cerkiew w Ługach
Cerkiew w Ługach
Cerkiew w Ługach
Cerkiew w Ługach
Lemko – Tower (Strzelce Krajeńskie)
Lemko – Tower (Strzelce Krajeńskie)
Lemko – Tower (Strzelce Krajeńskie)
Romowie
Romowie
 Romowie albo Cyganie (nazwa własna w
języku romskim Roma) - nieterytorialny naród
lub grupa etniczna pochodzenia indyjskiego,
której członkowie tworzą diasporę,
zamieszkującą większość państw świata.
Stanowią społeczność wysoce zróżnicowaną
pod względem językowym oraz kulturowym, a
także zajmującą rozmaite nisze w
ekonomiczno-społecznej strukturze krajów
zamieszkania. Mimo owej niejednolitości
czynnikiem wspólnym dla większości
tradycyjnych grup jest przestrzeganie
zwyczajów, wynikających z subiektywnego
rozumienia zasad romskiej kultury
(romanipen).
Pochodzenie
Z nieznanych dotąd przyczyn przodkowie
Cyganów zamieszkujący Indie północnozachodnie rozpoczęli ok. IX-X w. wędrówkę na
zachód. Na podstawie analizy wpływów w ich
języku i kulturze można zrekonstruować szlaki
cygańskiej wędrówki do Europy, które
prowadziły przez Persję, Armenię i
greckojęzyczne terytorium Bizancjum.
Dokumenty historyczne poświadczają ich
obecność na wyspach greckich w 1322 r., a w
pół wieku później liczne ich grupy dotarły do
Bałkanów. W XV w. byli już w całej Europie.
Populacja
Współczesną populację Romów szacuje się na około 815 mln. Dokładna liczba jest jednak bardzo trudna do
ustalenia z powodu niepewnej rzetelności wszelkich
podających ją źródeł, a także faktu, iż w wielu krajach
Romowie są zmuszeni ukrywać swą narodową
tożsamość z powodu prześladowań lub panujących w
społeczeństwie antycygańskich stereotypów. Większość
Romów zamieszkuje kraje europejskie, głównie
Półwysep Bałkański, Europę Wschodnią i Centralną.
Duże grupy spotykane są także w Ameryce Północnej,
krajach byłego Związku Radzieckiego, Europie
Zachodniej oraz w Ameryce Południowej.
Język
Językiem ojczystym większości Romów jest język
romski zwany też romani, należący do grupy indyjskiej
języków indoeuropejskich. Daleko posunięte
zróżnicowanie rozmaitych dialektów romskich, brak
tradycji piśmienniczej oraz jednolitej standaryzacji
sprawiają jednak, iż posługujące się nimi osoby często
doświadczają trudności komunikacyjnych. Z tego też
względu część naukowców uważa romani raczej za
podrodzinę językową niż za osobny język. Ponadto w
wyniku presji zewnętrznej w wielu tradycyjnych
grupach nastąpiło porzucenie własnego dialektu roman
na rzecz języka dominującego w otoczeniu
społecznym, lub wytworzenie osobnego języka
kreolskiego (zwanego pogadialektem), łączącego
elementy języka romskiego oraz większościowego (np.
dialekt Caló w Hiszpanii).
Romanipen
Romanipen (rom. "romskość") - ogół romskiej tradycji, niepisany
kodeks postępowania oraz wzajemnych relacji w tradycyjnej
społeczności romskiej, nie obejmujący stosunków z gadziami.
Składają się nań wszystkie zwyczajowe prawa, tabu oraz sankcje
grożące za ich złamanie. Jeden z centralnych elementów systemu
romanipen stanowi pojęcie skalania. Sankcją za przekroczenie
zasad romanipen jest bowiem uznanie winnego za osobę
"skalaną" czyli rytualnie nieczystą, co wiąże się z różnym
stopniem i formą wykluczenia jej z życia społecznego. Pojęcie
romanipen, interpretowane jako "cygańskość", implikuje często
manifestowanie swej identyfikacji z romskim etnosem, uznawanie
go za wartość najwyższą, używanie języka romani, solidarność z
członkami własnej zbiorowości (często interpretowaną jako
pewnego rodzaju "podwójna moralność", w myśl której wiele
czynów potępianych wobec "swoich" jest aprobowanych w
stosunku do Romów z innej grupy bądź gadziów) oraz
celebrowanie tradycyjnych obrzędów i rytuałów.
Mageripen








Mageripen (Mageripe, Mahrime - rom. "skalanie") - jedno z
najważniejszych pojęć w ramach romskiej tradycji, dotyczące idei
rytualnej "czystości-nieczystości". Status bycia "skalanym" czyli rytualnie
nieczystym jest sankcją za przekroczenie zasad romanipen, co wiąże się
z różnym stopniem i formą wykluczenia danej osoby z życia społecznego.
Istnieje wiele rodzajów skalań, przez cyganologię grupowanych
zasadniczo w dwie kategorie tzw. wielkich (rom. bare mageripena) oraz
małych skalań (rom. tikne mageripena). Najważniejsze sfery życia, które
mogą powodować status skalania, to te dotyczące:
- relacji między kobietą a mężczyzną,
- relacji z członkami własnej społeczności,
- relacji z gadziami,
- kontaktu z przedmiotami lub substancjami uznawanymi za nieczyste
(np. wydzielinami ciała, dolnymi częściami ciała innej osoby),
- kontaktu ze zmarłymi bądź chorymi ludźmi i zwierzętami.
Prawidłowe postępowanie w tych sferach jest szczegółowo regulowane
przez romską tradycję. Warto też tu zauważyć istotną paralelę z ideą
rytualnej czystości w tradycyjnej kulturze indyjskiej.
Flaga Romów
Romowie w Polsce
 Pierwsze świadectwo obecności Romów
(Cyganów) w Polsce pochodzi z 1401 roku.
Wydawane w XVI i XVII wieku ustawy
banicyjne były egzekwowane tylko częściowo.
Od XVII wieku do roku 1795 istniał w Polsce
urząd królów cygańskich. Wywodzili się oni
najczęściej z polskiej szlachty, zaś mianowała
ich kancelaria królewska. Urząd ten miał
służyć podporządkowywaniu Romów
przepisom administracyjnym i ich obronie
przed szykanami. W 1791 uniwersał Komisji
Obojga Narodów zapewnił Romom prawa
obywatelskie
Romowie w Polsce
 Prawnie uznana mniejszość etniczna w
Polsce, część narodu romskiego
mieszkająca w granicach naszego kraju.
Według Narodowego Spisu
Powszechnego z 2002 roku stanowiło ją
12 855 obywateli. Natomiast według
Ethnologue w Polsce językiem romskim
posługuje się ponad 35 000 osób.
Romowie w Polsce
 W okresie międzywojennym Polskę
zamieszkiwało ok. 30 tys. Romów (dane
z 1930 roku). Większość wędrowała
taborami, część jednak prowadziła
osiadły tryb życia głównie w Małopolsce.
W latach II wojny światowej na ziemiach
polskich miała miejsce masowa
eksterminacja Cyganów przez III Rzeszę,
nazwana przez samych Romów
Porrajmos (rom. w dialekcie Kełderaszy:
"zniszczenie").
Romowie w Polsce
 Po wojnie, w związku z obowiązującymi
w Polsce od 1964 roku przepisami
zakazującymi poruszania się taborów i
prowadzenia koczowniczego trybu życia,
wprowadzonymi w ramach tzw. akcji
produktywizacyjnej, liczba Romów
zmalała. Dziś, podobnie jak wcześniej,
rozbicie na wiele grup i liczne
antagonizmy nie sprzyjają działaniom
romskich elit w obronie praw
obywatelskich i etnicznych.
Grupy Romów w Polsce




Tradycyjnie wyróżnia się cztery
zasadnicze językowo-etnograficzne
grupy Romów mieszkających w Polsce:
Polska Roma
Bergitka Roma
Kełderasze
Lowarzy
Polska Roma
 Polska Roma, inaczej Polscy Cyganie
Nizinni, których dialekt należy do
północno-wschodniej gałęzi języka
romani, do niedawna jeszcze
prowadzący koczowniczy tryb życia
głównie po terytorium kraju. Ich
tradycyjnym wyznaniem jest katolicyzm.
Na ziemie polskie przybyli w XVI wieku,
chroniąc się przed prześladowaniami w
krajach niemieckich.
Bergitka Roma
 Bergitka Roma, lub Polscy Cyganie
Wyżynni, Cyganie Karpaccy –
mieszkający na Pogórzu Karpackim oraz
w Kotlinie Kłodzkiej, mówiący dialektem z
centralnej grupy dialektów języka
romskiego. Grupa ta, stosunkowo
najgorzej sytuowana materialnie, już od
XVII wieku prowadzi osiadły tryb życia,
przez co nie jest ona często szanowana
przez inne grupy. Tradycyjnie wyznawcy
katolicyzmu.
Kełderasze
 Kełderasze, inaczej Kalderasze, rom.
Kalderaša (dosł. "Kotlarze", od rum. căldare
"kocioł") – pochodzący z terenów Mołdawii i
Wołoszczyzny, skąd połowie XIX wieku
rozpoczęli dalekie wędrówki po Europie i
innych kontynentach. W latach
międzywojennych wywierali bardzo duży wpływ
na inne grupy Romów w Polsce, gdyż to
właśnie spośród nich wywodziła się większość
tzw. królów cygańskich. Dziś większość z nich
mieszka za granicą. Ich tradycyjne wyznanie
stanowi prawosławie. Używają dialektu języka
romskiego należącego do grupy dialektów
vlax-północnych
Lowarzy
 Lowarzy, rom. Lovara, Lovari (dosł.
"Koniarze", od węg. ló "koń") – pochodzący z
Siedmiogrodu, podobnie jak Kełderasze
prowadzący od połowy XIX wieku dalekie,
transkontynentalne wędrówki. Stanowią
stosunkowo najlepiej sytuowaną materialnie
grupę Romów, która w latach 90. XX wieku
najprawdopodobniej w całości wyemigrowała z
kraju. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu oraz
prawosławia. Używają dialektu języka
romskiego należącego do grupy dialektów
vlax-północnych
Znani Romowie
 Edward Dębicki - kompozytor,
instrumentalista, dyrektor Cygańskiego Teatru
Muzycznego "Terno"
 Edyta Górniak – piosenkarka
 Henryk Nudziu Kozłowski – obecny Szero Rom
 Roman Kwiatkowski – działacz na rzecz
społeczności romskiej
 Bogdan Trojanek – piosenkarz
 Don Vasyl – piosenkarz
 Bronisława Wajs (Papusza) – poetka
Kultura
 Kultura romska znana była w Polsce od XV wieku
przede wszystkim ze względu na swą bogatą tradycję
muzyczną oraz rzemiosło kowalskie. W 1979 roku w
Muzeum Okręgowym w Tarnowie powstał osobny dział
gromadzący zbiory, dokumentację naukową oraz
ikonografię dotyczącą kultury i historii Romów. Co roku
w Gorzowie Wielkopolskim (Międzynarodowe
Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa")
oraz w Ciechocinku (Międzynarodowy Festiwal
Piosenki i Kultury Romów) odbywają się
międzynarodowe festiwale kultury romskiej.
Powszechnie uznanym badaczem folkloru cygańskiego
był Jerzy Ficowski, nestor polskiej cyganologii, który
m.in. spolszczył poezję Papuszy. Wydawane są
miesięczniki RROM PO DROM i Dialog-Pheniben.
Edward Dębicki
Terno
Terno
Bronisława Wajs „Papusza”
Tatarzy
Tatarzy
Przybysze Złotej Ordy
Tatarzy pojawili się w pierwszej połowie XIII wieku. Nazwa
ta odnosiła się początkowo do jednego z plemion
mongolskich. Wraz z powstaniem olbrzymiego imperium
mongolskiego, rozszerzono ją na wszystkie plemiona
zjednoczone przez Temudżyna (Czyngis-chana).
Zachodnia część imperium przekształciła się w niezależne
państwo zwane Złotą Ordą. Jej mieszkańcy stanowili
kulturalno-etniczną mieszaninę mongolskich najeźdźców z
turkojęzycznymi Kipczakami, od których zdobywcy przyjęli
kulturę, język i religię (islam). W pierwszej połowie XV
wieku Złota Orda rozpadła się na kilka niezależnych,
walczących zaciekle ze sobą, chanatów.
Tatarzy przybywają na
Litwę
Na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego Tatarzy pojawili się na
początku XIV w. Kolonizacja tatarska nastąpiła dopiero za rządów
wielkiego księcia Witolda, 1392-1430. Książę nadawał im ziemię, w
zamian za zobowiązanie do służby wojskowej. Tradycyjny, koczowniczopasterski tryb życia Tatarzy zamienili w osiadły, rolniczy. Osadzani ich
głównie pod grodami i nad granicą krzyżacką, której mieli strzec. Z
czasów Witolda pochodzą najstarsze historyczne skupiska Tatarów na
Litwie, pod Trokami, Grodnem i nad rzeką Łosośną.
Otrzymywane przez Tatarów liczne przywileje zapewniły im zachowanie
odrębnej organizacji i religii – znaczniejsze rody otrzymywały herby i
nadania ziemskie. Wraz ze starszyzną przybywali na Litwę Tatarzy nie
należący do rodów wojskowych, znajdując zatrudnienie w rolnictwie i
rzemiośle
Tatarzy w Rzeczypospolitej
Obojga Narodów
Kiedy kolejne unie połączyły Polskę i Litwę w jedno państwo, Tatarzy
stali się poddanymi króla polskiego, mieszkańcami Rzeczypospolitej
Obojga Narodów.
W II poł. XVII i XVIII w. szlachta tatarska w znacznym stopniu się
spolonizowała, zaś Tatarzy w miastach ulegli wpływom białoruskim. W
1673 r. w wyniku prześladowań ze strony Kościoła katolickiego oraz
negowania ich szlachectwa, część Tatarów polsko-litewskich przeszła na
stronę armii sułtana Mehmeda IV, jednak wkrótce większość z nich
ponownie przeszła na stronę polsko-litewską.
By pozyskać dla wojska polskiego rozgoryczonych Tatarów Jan III
Sobieski w porozumieniu z Sejmem przywrócił Tatarom dawne prawa, a w
zamian za zaległy żołd przyznawał ziemię. W zamian za służbę wojskową
nadał on bowiem Tatarom włości na terenach obecnej północnowschodniej Polski.
Maksymilian Gierymski – Potyczka z
Tatarami
Juliusz Kossak – Taniec tatarski
Za wolność naszą i waszą
Tatarzy byli niestety słabymi gospodarzami, bardziej pociągały ich
działania wojenne, w których zdecydowanie lepiej się czuli. W czasach
ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Tatarzy kolejny raz
dali dowód swej gotowości do poświęceń dla dobra RP. Brali oni udział w
konfederacji barskiej. W wojnie w 1792 r. wzięło udział wielu Tatarów.
Korpusem armii polskiej dowodził tatarski generał Józef Bielak. Tatarzy
uczestniczyli w wielu walkach podczas powstania 1794 r. Walczyli u boku
Napoleona i we wszystkich powstaniach w okresie niewoli narodowej.
Swój udział Tatarzy mieli także podczas wojny polsko-bolszewickiej w
1920 r. W walkach uczestniczył Tatarski Pułk Ułanów im. Mustafy
Achmatowicza, nazywany pospolicie jazdą tatarską. W 1939 r. w kampanii
wrześniowej bohaterskie walki toczył szwadron tatarski, 13 Pułku Ułanów
Wileńskich dowodzony przez rotmistrza Aleksandra Jeljasiewicza.
Tatarzy dziś
Z ponad sześciotysięcznej przedwojennej grupy Tatarów polskolitewskich, na terytorium Polski po 1945 roku pozostała niewielka, licząca
około 3 tysiące osób społeczność. Rdzenni Tatarzy, którzy nie musieli
opuszczać swych odwiecznych siedzib na obszarze historycznej Litwy, to
zaledwie kilkadziesiąt osób. Żyją już tylko w Bohonikach i Kruszynianach,
dwóch małych wsiach, tuż przy granicy z Białorusią. Pozostali,
mieszkający w Polsce, musieli po 1945 roku znaleźć sobie nowy dom.
Wyjechali na tzw. Ziemie Odzyskane, do: Gdańska, Szczecinka, Gorzowa
Wielkopolskiego i Wrocławia. W latach 60. ubiegłego wieku, chcąc
przezwyciężyć rozproszenie terytorialne i zagrażającą im asymilację z
miejscową ludnością, zaczęli z powrotem przenosić się na Podlasie.
Chcieli mieszkać w pobliżu Bohonik i Kruszynian, tamtejszych meczetów i
cmentarzy, w sąsiedztwie rodaków za wschodnią granicą, którzy nie
wyjechali do Polski. Najliczniejsza, zwarta, kilkusetosobowa grupa
zamieszkała nieopodal, w Białymstoku i w Sokółce, nowych centrach
polskiej Tatarszczyzny
Stroje ludowe
Tatarzy gorzowscy
 Imam Bekir
Radkiewicz z żoną
Chanifą
Tatarzy gorzowscy
Kurban – bajram
–
jedno z czterech
najważniejszych
świąt muzułmańskich – składanie
Allachowi ofiary
w postaci byka
lub barana
Tatarzy gorzowscy
Przed rytualnym
ubojem byk
zostaje
pokropiony wodą
Tatarzy gorzowscy
Z zabitego byka
jeszcze tego samego
dnia kobiety robią
tryskające rosołem
kołduny. Chłopcy
roznoszą po najbiedniejszych domach
tatarskich i częściowo
katolickich pokaźne
porcje wołowiny.
Tak było w latach
sześćdziesiątych
ubiegłego wieku w
Gorzowie