Transcript Ekslibris
Ekslibris przygotowała Róża Witkowska Kto książki mi łamie i karty wydziera, Ten śmiercią najsroższą niech prędko umiera ! Rymowane zaklęcie bibliofilskie umieszczane niekiedy w ekslibrisie Ex libris - (łac.), dosł. : „z ksiąg”, „z książek”. Formuła, która w połączeniu z nazwiskiem posiadacza księgozbioru stanowi tekst umieszczony na znakach własnościowych. Ekslibris – znak własnościowy, najczęściej grafika małego formatu połączona z imieniem i nazwiskiem lub nazwą właściciela książki, naklejana zwykle na odwrocie przedniej okładki książki. Ekslibris – znak biblioteczny w formie ozdobnej winiety – najczęściej kartka litografowana lub drzeworytowana – z nazwiskiem właściciela księgozbioru, naklejany na wewnętrznej stronie okładki. Historia ekslibrisu Ekslibris jako znak posiada wielowiekową genealogię, powstał i rozwijał się wraz z książkami oraz bibliotekami. Praekslibris - to najstarsza forma tego znaku, która powstała w starożytnym Egipcie. Miała kształt błękitnej tabliczki z ciemnoniebieskim napisem, który zawierał imię faraona z 18 dynastii (Amenophisa III) zmarłego ok. 1377 roku przed naszą erą. Tabliczka ta zabezpieczała rękopiśmienne zwoje papirusów. Obecnie znajduje się w największym zbiorze ekslibrisów Biblioteki Muzeum Brytyjskiego w Londynie. Protoekslibris – pojawił się w Europie w okresie średniowiecza w postaci herbów rodowych lub godeł bibliotecznych malowanych w księgach rękopiśmiennych, najczęściej w dolnym marginesie pierwszej karty tekstu, niekiedy powtarzany na innych kartach tego rękopisu. W Polsce protoekslibrisy rozpowszechniły się około połowy XIV wieku, jako forma zaznaczania własności poprzez malowanie herbów rodowych na rękopiśmiennych kodeksach. Z początku ekslibris określał właściciela rękopisu, w późniejszym okresie został dostosowany do zdobień znajdujących się w rękopisach. Malowany był w postaci miniaturowego herbu najczęściej w środku ozdobnej bordiury (obramowania) dolnego marginesu pierwszej strony iluminowanego rękopisu. Do najstarszych malowanych ekslibrisów w Polsce należą herby: Bogoria – z roku 1373 na odwrocie pierwszej karty kodeksu pergaminowego Biblii, sprawionej przez Jarosława Borgię ze Skotnik (wychowanka Akademii w Bolonii, a następnie jej rektora, arcybiskupa gnieźnieńskiego i doradcę Kazimierza Wielkiego). Szeliga – na Breviarium pergaminowym z XIV wieku należącym może do Bodzęty (wielkorządcy krakowskiego, później od roku 1382 arcybiskupa gnieźnieńskiego). Malowane ekslibrisy heraldyczne z pierwszej połowy XV wieku to: Jastrzębiec – z zarania XV wieku, na początku Proprium de tempore , w kodeksie pergaminowym zatytułowanym Missale, pisanym dla Wojciecha Jastrzębca (biskupa poznańskiego) Nałęcz – z ok. 1417 roku, na dole pierwszej stronicy kodeksu papierowego Disputationes et consilia varia Frederici de Senis, zamówionego zapewne przez któregoś z polskich uczestników soboru konstanckiego. Ciołek – z około 1435 roku, na kodeksie papierowym Lectura quatri libri decretalium [et] Dictionarium iuris utriusque (na wewnętrznej stronie oprawy herb narysowany inkaustem z infułą i pastorałem). Dembno – z około 1447 roku, na Pontificale pergaminowym Zbigniewa Oleśnickiego (biskupa krakowskiego, pierwszego kardynała polskiego). Malowane ekslibrisy herbowe z drugiej połowy XV wieku to: Prus III – z lat 1451-1457, na Antiphonarium pergaminowym Adama z Bentkowa (kanonika i oficjała krakowskiego, fundatora tej księgi). Poraj – na rękopisie należącym niegdyś do Marcina Gruszczyńskiego (kanonika gnieźnieńskiego, scholastyka płockiego i proboszcza kruszwickiego). Wieniawa – na rękopisie Puteolanus, należącym do dziejopisarza naszego Jana Długosza (wychowanka Akademii Krakowskiej, znakomitego historyka dziejów narodowych) Superekslibrys – graficzny znak własnościowy (najczęściej w postaci herbu lub monogramu), wytłaczany na zewnętrznej Stronie okładek dawnych książek. W XVI wieku grafika ekslibrisowa osiągnęła bardzo wysoki poziom artystyczny ; tworzeniem znaków książkowych zajmowali się tacy artyści jak: A. Dürer, H.B. Grien. Większość szesnastowiecznych ekslibrisów powstała w technice drzeworytu, a najczęściej wykorzystywanymi elementami zdobniczymi były motywy heraldyczne. Pod koniec XVI i w XVII wieku nastąpiło pewne obniżenie się poziomu artystycznego twórczości ekslibrisowej. Miejsce dekoracyjnych znaków drzeworytowych zajęły ekslibrisy miedziorytowe, przybierając rozbudowane i przeładowane w treści formy barokowe. Spośród dużej ilości znaków, wykonanych w XVII wieku, pod względem artystycznym wyróżniają się prace takich grafików jak: Aegidius Sadeler, J. Ziarnko. W ornamentyce oprócz motywów heraldycznych często pojawiały się w tym czasie także elementy architektoniczne, widoki wnętrz bibliotecznych, portrety, sceny religijne, motywy alegoryczne, symboliczne. Wiek XVIII zaznaczył się wprowadzeniem nowych technik graficznych – akwaforty i mezzotinty – oraz rozszerzeniem repertuaru zdobniczego o utrzymane w stylu rokoko motywy roślinne, pejzaże, sceny rodzajowe. W pracowniach grafików coraz częściej powstawały ekslibrisy lekkie w kompozycji i subtelne w rysunku. Twórcami pięknych znaków książkowych w XVIII wieku byli: W. Hogarth, F. Boucher, D. Chodowiecki. W XIX wieku zwiększyła się wydatnie ilość ekslibrisów, obniżył się natomiast ich poziom artystyczny. Powszechnie były w użyciu ekslibrisy drukarskie (typograficzne), w których napis własnościowy otaczała zwykle ramka akcydensowa. Niewiele większymi walorami estetycznymi charakteryzowały się też znaki książkowe realizowane w nowych, łatwiejszych, ale i mniej reprezentacyjnych niż poprzednie techniki graficzne takie jak litografia i cynkografia. Zainteresowanie dla ekslibrisów artystycznie wartościowych zaczęło odradzać się pod wpływem żywo rozwijającego się od połowy XIX wieku zbieractwa znaków książkowych. Z inicjatywy zbieraczy ukazywały się popularne i naukowe publikacje na temat ekslibrisów, wychodziły specjalne czasopisma, powstawały stowarzyszenia miłośników i kolekcjonerów. Organizowane były liczne wystawy, aukcje, konkursy wśród artystów, kongresy itp. Prawdziwy renesans artystycznego znaku książkowego nastąpił w pierwszych dziesiątkach lat XX wieku wraz z nawrotem do klasycznych technik graficznych: drzeworytu, miedziorytu i akwaforty. Dla wielu wybitnych grafików ekslibris stał się ulubioną, a niekiedy nawet jedyną formą wypowiedzi artystycznej. Jednocześnie jednak coraz wyraźniej ekslibris zaczął tracić swoje znaczenie użytkowe jako znak własnościowy książki, stając się z czasem niemal wyłącznie obiektem kolekcjonerskim dla miłośników małej grafiki. Gromadzeniem ekslibrisów dla celów naukowych i dokumentacyjnych zajmuje się też wiele bibliotek publicznych; do najbogatszych w świecie należą obecnie kolekcja British Museum (ok. 100 000 znaków z daru Augustina Wollastona Franksa), Öst. National Bibliothek w Wiedniu (ok. 35 000 znaków) oraz Bibliothéque Nationale w Paryżu (ok. 30 000 znaków). W Polsce najbogatsze zbiory ekslibrisów posiadają: Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy oraz Biblioteka Uniwersytecka im. M. Kopernika w Toruniu. Motywy tematyczne ekslibrisów Pierwszymi motywami ekslibrisów były: Herb rodowy - właściciela, gdy należał on do stanu szlacheckiego. Gmerek – znak rodowy mieszczan w dawnej Polsce, wywodzący się ze znaku średniowiecznych cechów rzemieślniczych. Późniejsze i współczesne ekslibrisy oprócz napisów literowych przedstawiają bogaty wachlarz motywów rysunkowych, w zależności od zainteresowań czy zawodu właściciela księgozbioru. Możemy rozróżnić motywy o treści: przedmiotowej – którą możemy wyrazić za pomocą: • znaków – które nawiązują do tradycji, czyli herb, godło. • ilustracji – która nawiązuje do nazwiska właściciela, wykonywanego zawodu czy miejsca zamieszkania. • narracji – gdzie w kompozycji pojawiają się różne treści, niekiedy o charakterze anegdotycznym. abstrakcyjnej – czyli bezprzedmiotowej, gdzie kompozycja może zawierać formy geometryczne lub rozwiązania kolorystyczne. Motywy abstrakcyjne nie charakteryzują właściciela ani zawartości jego biblioteki. Wśród znaków książkowych możemy wyróżnić : Ekslibrisy widokowe – nazywane też krajobrazowymi, które wiążą się z miejscem pochodzenia właściciela, lub wskazują miasto rodzinne. Znak taki przedstawia widok miasta, zabytki architektury czy pomniki. Np. plac Zamkowy, Łazienki, Wawel, pomnik Fryderyka Chopina. Ekslibrisy o tematyce muzycznej – motywem ich są fortepian, klawiatura, organy, nuty, klucz wiolinowy czy podobizny znakomitych muzyków, np. Stanisława Moniuszki, Wolfganga Amadeusza Mozarta. Ekslibrisy „spod znaku Melpomeny” – wiążą się one z działalnością artystyczną właściciela. Ozdabiają księgozbiory dramatopisarzy, aktorów czy osób związanych z teatrem. Najczęstszym motywem jest maska używana w teatrach starożytnej Grecji, widok sceny czy fasada teatru. Ekslibrisy lekarskie lub farmaceutyczne - motywem ich jest symbol medycyny (wąż oplatający laskę Eskulapa), czasami umieszczane są też ryciny anatomiczne, np. serca, nerek czy mózgu. Umieszczane są też rentgenogramy czy narzędzia chirurgiczne. Pojawiają się wypisane sentencje, np. „primum non nocere” (przede wszystkim nie szkodzić). Ekslibrisy prawnicze – które przedstawiają grecką boginię praworządności i sprawiedliwości Temidę, wyobrażoną z zawiązanymi oczami, z wagą w jednej i mieczem w drugiej ręce lub znakiem paragrafu. Ekslibrisy wojskowe – główna ich tematyką są dzieje oręża polskiego lub tematyka militarna, np. podobizna Ludwika Solskiego w roli Starego Wiarusa z „Warszawianki” Stanisława Wyspiańskiego. Ekslibrisy o tematyce morskiej – ich motywem często jest herb Gdańska lub Gdyni, może też występować postać boga morza Neptuna, ryby latarnie morskie czy żaglowce lub okręty. Ekslibrisy przyrodnicze – przedstawiające w formie naturalne lub stylizowanej bogaty świat roślinny. Te motywy pojawiają się już w najstarszych ekslibrisach. Ekslibrisy „winne” – gdzie głównym motywem są winogrona, beczki, puchary, winobranie czy krajobrazy krajów słynnych z upraw winorośli, jak Francja Austria czy Węgry. Ekslibrisy filatelistyczne – lub pocztowe, ich głównym motywem jest znaczek pocztowy, trąbka pocztowa, goniec pieszy, pocztylion konny czy budynek pocztowy. Ekslibrisy numizmatyczne – należą do kolekcjonerów monet i występują z motywem rzadkich oraz cennych okazów sztuki menniczej oraz medalierskiej. Ekslibrisy o motywie sakralnym – czyli religijnym, są wizerunkami Madonny z Dzieciątkiem, podobizny aniołów, świętych czy symboli liturgicznych. Mogą też przedstawiać zabytkowe kapliczki przydrożne, kościółki wiejskie czy zabytkowe kościoły i katedry. Ekslibrisy dla bibliotek – mogą posiadać różne motywy w zależności od inwencji twórczej autora. Wykonywane są przez nauczycieli lub uczniów w ramach konkursów plastycznych. Ekslibrisy bibliofilek – mają jako motyw ornament kwiatowy lub wizerunek kobiety z książką, względnie z instrumentem muzycznym, jak harfa lub lira. Kwiaty na tych ekslibrisach przedstawiane są zwykle w wazonie lub dzbanie. Techniki graficzne ekslibrisu W pierwszym okresie znak występował w postaci odręcznej noty właściciela na karcie manuskryptu, później pojawił się jako ozdobnie namalowany herb lub gmerek na dolnym marginesie pierwszej karty tekstu. Wynalezienie druku oraz rozwój grafiki artystycznej spowodowało rozkwit ekslibrisu artystycznego, który zaczął występować w postaci osobnej kartki naklejanej na wewnętrznej stronie okładki. Grafika — jeden z podstawowych obok malarstwa i rzeźby działów sztuk plastycznych. Obejmuje techniki pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy. Zależnie od funkcji rozróżniamy grafikę artystyczną zwaną też warsztatową oraz grafikę użytkową zwaną też stosowaną. Grafika artystyczna (warsztatowa) - wyróżnia się skupieniem w rękach artysty całego procesu twórczego od projektu przez wykonanie matrycy do wykonania odbitek — rycin, które mają wartość oryginalnych dzieł sztuki. Ilość odbitek uzyskanych z jednej płyty zależy od techniki. Techniki graficzne dzielone są na grupy ze względu na sposób opracowania matrycy (np. cięcie, trawienie) i materiał, z którego jest zrobiona (np. drewno, gips, miedziana płyta). Istnieją trzy podstawowe grupy : techniki druku wypukłego polegają na żłobieniu w matrycy linii i płaszczyzn, które mają pozostać nie wydrukowane – na odbitce ślad pozostawią wypukłe części formy drukowej; są to m.in. : Drzeworyt - w technice tej używana jest deska, na którą nanosi się rysunek, a następnie przy pomocy specjalnych narzędzi wycina się tło, które na odbitce będzie białe. Pozostawione wypukłe miejsca będą drukowały. Klocek pokrywa się farbą drukarską i odbija na papierze. Drzeworyt, w zależności od przygotowanego klocka i sposobu jego wycinania, dzieli się na: drzeworyt wzdłużny (langowy) — używana jest deska cięta wzdłuż pnia, w efekcie czego słoje i włókna biegną równolegle do krawędzi deski; tło wycinane jest dłutami i nożami w miękkim drewnie (lipa, jabłoń, świerk), drzeworyt poprzeczny (sztorcowy) — używana jest deska cięta w poprzek pnia, składająca się z posklejanych małych klocków. Całość klocka cięta jest rylcem w twardym drewnie (bukszpan, dzika grusza). Linoryt - podobny jest do drzeworytu wzdłużnego (langowego) z tą różnicą, że rysunek zamiast w drewnie żłobi się w linoleum. Jest ono łatwe do obróbki i odporne na uszkodzenia, a rycie możliwe we wszystkich kierunkach. Do opracowania matrycy używa się dłut, noży i innych narzędzi umożliwiających cięcie materiału. Odbitki wykonuje się na prasie ręcznej lub za pomocą kostki introligatorskiej. Gipsoryt — technika, w której matryca wykonana jest z gipsu; także odbitka wykonana tą techniką. Gipsoryty wykonywane są od XIX wieku. Płytę gipsową odlewa się na szklanej płycie, przy dużych formatach wzmacnia paskami płótna lub gazy. Niektórzy graficy wyschnięty gips pokrywają spirytusowym roztworem szelaku, aby go utwardzić i zmniejszyć chłonność. Ze względu na miękkość materiału opracowanie matrycy jest dosyć łatwe. Rysunek wycinany jest rylcem, dłutem, nożem i innymi narzędziami stosowanymi w grafice. Ze względu na znaczną kruchość płyty gipsowej odbitki wykonuje się bez użycia prasy. Cynkoryt – technika graficzna metalowa wypukła. Płytę cynkową opracowuje się podobnie jak drzeworyt. techniki druku wklęsłego polegają na żłobieniu lub trawieniu w matrycy linii i płaszczyzn, które odbiją się na papierze: • techniki suche (ryte): Miedzioryt - (dawne nazwy sztych, kopersztych, łac. cuprum - miedź, niem. Kupferstich) to najstarsza technika graficzna na metalu, stosowana już w 1. połowie XV wieku. Rysunek wykonuje się rylcem na wypolerowanej płycie miedzianej, z tym że najpierw wycinane są ogólne kontury, później wypełniane modelunkiem. Płytę pokrywa się farbą, po czym usuwa się jej nadmiar tak, że farba pozostaje jedynie w wyżłobionych rowkach. Następnie rycinę odbija się na prasie. Odbitka z takiej matrycy charakteryzuje się cienką ostro zakończoną kreską i nazywana jest również miedziorytem. W XVI-XVIII w. ryciny miedziorytnicze pełniły funkcję ilustracji książkowej oraz planszy kartograficznej. Specjalnym rodzajem miedziorytu jest miedzioryt punktowany, który powstaje przez zastosowanie zamiast rylca, punc o jednym lub kilku ostrych końcach. Staloryt - polega na wykonaniu ryciny rylcem na płycie stalowej. Wymaga dużej precyzji od rytownika ponieważ retusze i poprawki są prawie niemożliwe ze względu na twardość materiału. Po zakończeniu rytowania płyta zostaje dodatkowo hartowana. Mezzotinta - (sztuka czarna, fr. maniere noire, wł. mezzotinto – półton) należąca do technik suchych, czyli nie wymagających trawienia. Rysunek wykonuje się gładzikiem na chropowatej powierzchni płyty miedzianej, uprzednio równomiernie posiekanej specjalnymi narzędziami. Przez wygładzenie określonych partii płyty skrobakiem lub gładzikiem uzyskuje się właściwą formę ryciny. Im bardziej wypolerowane zostaną odpowiednie fragmenty, tym dadzą jaśniejszy ton na odbitce, gdyż przyjmą mniej farby drukarskiej. Odbitki posiadają subtelne przejścia od czerni do bieli i niezwykle miękkie półtony. Jest to najbardziej malarska ze wszystkich technik graficznych. Była często używana do portretów i reprodukcji malarstwa. Sucha igła (suchoryt, fr. pointe sèche) — technika, w której formę drukową tworzy się za pomocą stalowej igły na wypolerowanej płycie miedzianej, cynkowej lub mosiężnej. Igła, zagłębiając się w powierzchnię płyty, pozostawia rowek oraz wystający wiórek metalowy, zatrzymujące farbę. Tak powstały rysunek daje efekt tzw. dymka obok głównej kreski. Na odbitce daje to efekt szkicu ołówkowego. Otrzymaną formę drukową powleka się farbą drukową i czyści jak w miedziorycie, a następnie odbija na zwilżonym papierze, stosując niewielki nacisk prasy. Matryca ulega szybkiemu zniszczeniu ze względu na ścieranie i rozgniatanie wiórków zatrzymujących farbę, więc liczba dobrych odbitek jest niewielka. • techniki trawione: Akwaforta - polega na wykonaniu metalowej formy drukowej z rysunkiem uzyskanym za pomocą trawienia. Płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się nierozpuszczalnym w kwasie werniksem akwafortowym i następnie wykonuje się rysunek stalową igłą odsłaniając powierzchnię metalu. Przez zanurzenie płyty w kwasie następuje wytrawienie wgłębnego rysunku na płycie. W celu pogłębienia kresek w partiach ciemnych rysunku proces ten powtarza się kilkakrotnie. Po ostatnim trawieniu i usunięciu werniksu w płytę wciera się farbę drukową, która zatrzymuje się tylko w wytrawionych zagłębieniach. Wciśnięta w wytrawione zagłębienia płyty farba przeniesiona zostaje pod naciskiem w prasie wklęsłodrukowej na papier. Akwatinta - wykonanie formy drukowej w tej metodzie polega na pokryciu płyty metalowej sproszkowaną kalafonią lub pyłem asfaltowym, które podgrzane topią się i przylegają do niej, naniesieniu obrazu poprzez zasłonięcie wybranych fragmentów powierzchni metalu werniksem, a następnie trawieniu odsłoniętego metalu kwasem azotowym. Akwatinta różni się od akwaforty przede wszystkim tym, że trawione są nie linie, lecz płaszczyzny. W wyniku powielania czynności w coraz mniejszych obszarach obrazu uzyskuje się zróżnicowanie głębokości wytrawionych miejsc, a przez to możliwość waloryzowania koloru farby drukowej, czyli możliwość uzyskiwania półtonów. Fluoroforta - w technice jako matrycę stosuje się szybę. Powleka się ją werniksem, który jest odporny na kwas i rylcem wykonuje rysunek. W ten sposób zostają odsłonięte fragmenty szkła, które następnie poddaje się trawieniu kwasem fluorowodorowym. Z powodu kruchości szkła, odbitki nie można wykonać przy użyciu prasy. Wilgotny papier ułożony na matrycy, pokrytej uprzednio farbą, należy ubijać gęstą szczotką. Fluoroforta podobna jest do akwaforty, gdzie jako matrycę stosuje się płytę metalową, a rysunek trawiony jest za pomocą kwasu azotowego. Miękki werniks - formę drukową wykonuje się z metalowej płytki (np. cynkowej, miedzianej), która jest polerowana, a następnie dokładnie odtłuszczana. Pokrywa się ją, zazwyczaj za pomocą wałka, miękkim werniksem będącym odmianą werniksu akwafortowego. Odmienność w składzie polega na dodaniu 3 części łoju baraniego do 1 części werniksu akwafortowego, co nadaje mu dużą lepkość. Następnie na płytkę przykładany jest arkusz gruboziarnistego papieru, na którym wykonuje się rysunek za pomocą różnych narzędzi (ołówek, igła, szmatka itp.). Dzięki posiadanej lepkości werniks przywiera do kartki odsłaniając te miejsca, które mają być poddane trawieniu. Na koniec blacha jest bardzo ostrożnie i powoli trawiona w roztworze kwasowym. techniki druku płaskiego polegają na takim spreparowaniu matrycy, aby część nie pokryta rysunkiem była odporna na przyjmowanie farby drukarskiej; zaliczamy do nich: Litografia - technika gdzie rysunek przeznaczony do powielania wykonuje się na kamieniu litograficznym, także odbitki wykonane tą techniką. W klasycznej litografii rysunek nanosi się zatłuszczającą kredką lub tuszem litograficznym na kamień — gładko wypolerowany lub przetarty ostrym piaskiem, co daje efekt gruboziarnistej faktury na odbitce. Po wykonaniu rysunku powierzchnia kamienia jest zakwaszana słabym roztworem kwasu azotowego i gumy arabskiej. Dzięki temu niezarysowane partie zostają uodpornione na zatłuszczenie farbą — stają się oleofobowe, a zarazem pozostają hydrofilne, czyli przyjmujące wodę. Wtedy właśnie rysunek zwilża się wodą, po czym nanosi się na niego farbę drukarską, którą przyjmują tylko oleofilowe — niewytrawione, zatłuszczone wcześniej kredką lub tuszem — fragmenty. Odbitki wykonuje się przykładając zwilżony papier do kamienia stanowiącego matrycę i odbijając na prasie litograficznej, która ze względu na kruchość kamienia skonstruowana jest inaczej niż prasa używana w technikach metalowych. Monotypia - wyróżniająca się tym, że pozwala na uzyskanie tylko jednej odbitki. Wymaga rozprowadzenia farby po metalowej lub szklanej powierzchni. Następnie praca zostaje odbita na papierze przy pomocy wałka, tamponu lub kostki. Często do wykonania jednej odbitki artyści pokrywają farbą metalową płytę kilkakrotnie, dla uzyskania żądanego efektu. Technika ta nazywana jest monotypią olejną, w odróżnieniu od monotypii graficznej, w której odbitkę uzyskuje się poprzez rysowanie na odwrocie przyłożonego do rozprowadzonej farby papieru. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. B. Bieńkowska: Książka na przestrzeni dziejów. – Warszawa: Wydawnictwo CEBiD, 2005. E. Chwalewik: Exlibrisy polskie – XVI i XVII wieku. – Wrocław: Ossol., 1955. Encyklopedia wiedzy o książce. – Wrocław: Ossol., 1971. K. Rzewuski: Księgoznawstwo. – Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1987. A. Ryszkiewicz: Exlibris polski. – Warszawa: Wydawnictwo ArtystycznoGraficzne RSW „Prasa”, 1959. B. Szyndler: I książki mają swoją historię. – Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1982. M.J. Wojciechowski: Ekslibris – godło bibliofila. – Wrocław: Ossol., 1978. Wikipedia: http://pl.wikipedia.org/ Obrazy dla ekslibrisu: http://www.google.pl/