Transcript Tradycyjne i współczesne trendy badawcze geografii politycznej

TRADYCYJNE I WSPÓŁCZESNE
TRENDY BADAWCZE
GEOGRAFII POLITYCZNEJ
MAREK SOBCZYŃSKI
Zakład Geografii Politycznej
PLAN WYKŁADU





Początki geografii politycznej
Tradycyjne kierunki badawcze
Geografia polityczna w Polsce
„Nowa” geografia polityczna i jej
trendy badawcze
Perspektywy dalszego rozwoju
geografii politycznej
Początki geografii politycznej
FRYDERYK RATZEL
(1844-1904)
„Politische Geographie”
Wyd. 1897 r.
„Anthropogeographie”
Wyd. 1882 tom1
1891 tom 2
Silny wpływ determinizmu
darwinistycznego



„Celem geografii politycznej jest wyjaśnianie
praw wzrostu populacji i państw” (F. Ratzel)
Państwo rozumiano jako żywy organizm
podlegający wszystkim prawidłowościom
rozwoju biologicznego.
„Pomiędzy terytorium i państwem, które na
nim powstało, zachodzą ścisłe związki
organicznej jedności, dlatego wzrostem i
ekspansją organizmu państwowego rządzą
prawa biologii” (F. Raztel)
Tradycyjne kierunki badawcze
geografii politycznej



Organiczny – państwo jako żywy organizm
Krajobrazowy –obserwacja i analiza zagospodarowanego
krajobrazu, w szczególności obiektów będących wynikiem
układu stosunków politycznych (położenie, obszar, kształt
państwa, podział administracyjny, granice państwowe,
ugrupowania międzynarodowe)
Ekologiczny – badanie przystosowania się społeczeństwa
(jego struktury politycznej) do charakteru terytorium
Pojawienie się geopolityki
RUDOLF KJELLÉN
(1864-1922)
Termin „geopolitiken” pojawił się
w 1899, szerzej zdefiniowany w:
„Staten som Lifsform”
Wyd. 1916
wyd. niemieckie 1917
„Der Staat als Lebensform”
Typologię państw oraz ich wzajemne
stosunki należy analizować według
pięciu komponentów (organów) państwa:
•
•
•
•
•
kratopolityka - struktura władzy
demopolityka – struktura ludności
ekopolityka – struktura gospodarki
socjopolityka – struktura społeczna
geopolityka – struktura terytorium
(R. Kjellén)
Kratopolityka – nauka o strukturze
władzy dzieli się na:



Nomopolitykę – instytucjonalny kształt
władzy
Praksypolitykę – instytucjonalne
mechanizmy władzy
Archopolitykę – struktury wewnętrzne
władzy
Demopolityka – nauka o strukturze
ludności dzieli się na:



Etnopolitykę – nauka o narodach
Pletopolitykę – badanie istoty ludzkości
Psychopolitykę – badanie charakteru i
wartości ludności
Ekopolityka – nauka o strukturze
gospodarki dzieli się na:



Emporopolitykę – nauka o sferze
wpływów i interesach państwa
Autarchiopolitykę – badanie stopnia
samowystarczalności państwa
Ekonomopolityka – struktury i
mechanizmy ekonomiczne
Socjopolityka – nauka o
społeczeństwie dzieli się na:


Filopolitykę – nauka o strukturach
społecznych
Biopolitykę – badanie systemów i
mechanizmów stosunków społecznych
Geopolityka – nauka o strukturze
terytorialnej państwa dzieli się na:



Topopolitykę – położenie państwa w
stosunku do sąsiadów
Morfopolitykę – badanie kształtu
terytorium państwa
Fizjopolitykę – charakterystyka
fizyczna (rozmiar) terytorium
Początki rozwoju geopolityki wiążą
się z ogłoszeniem kilku teorii:





Teoria „potęgi kontynentalnej”
Teoria „mocarstwa morskiego”
Teoria „potęgi półwyspowej”
Teoria „potęgi powietrznej”
Geopolityka regionalna i wielobiegunowa
Teoria „potęgi kontynentalnej”
Sir HALFORD JOHN
MACKINDER
(1861-1947)
„The Geographical Pivot
of History” Wyd. 1904
Przewaga ziemi nad
morzem, czyli państw
kontrolujących wnętrza
kontynentów nad
państwami morskimi
PIVOT AREA (heartland) – sworzeń (serce) lądu
Inner (marginal) crescent – wewnętrzny półksiężyc
Outer (insular) crescent – zewnętrzny półksiężyc
H.J. MACKINDER
„Democratic Ideals and Reality” Wyd. 1919
Teoria „potęgi kontynentalnej”
Mackindera brzmi:



Who rules East Europe commands the Heartland
(kto rządzi Europą Wschodnią rządzi ‘sercem
lądu’)
Who rules the Heartland commands the WorldIsland (kto rządzi ‘sercem lądu’ rządzi ‘wyspami
świata’)
Who rules the World-Island commands the World
(kto rządzi ‘wyspami świata’ RZĄDZI ŚWIATEM)
Rozwinięcie teorii Mackindera – czynnik
kulturowy, Mitteleuropa i Lebensraum
Gen. KARL HAUSHOFER
(1869-1946)
„Bausteine zur Geopolitik”
Wyd. 1928
Institut für Geopolitik w
Monachium
Zeitschrift für Geopolitik
Zał. 1924
Haushofer połączył teorie Ratzla i
Mackindera z geostrategicznym
interesem Niemiec (nazistowskich)

Herrenvolk – naród ‘panów’

Volk ohne Raum – naród bez przestrzeni

Drang nach Osten – ekspansja na Wschód

Macht und Raum – władza i przestrzeń
Idea 3 panregionów Haushofera
„Geopolitik der Pan-Ideen” wyd. 1931



Pan-Europa – dominacja Niemiec i Włoch (rdzeń) nad Afryką,
Bliskim i Środkowym Wschodem (peryferie)
Pan-Ameryka – dominacja USA nad Amerykami
Pan-Pacyfika – dominacja Japonii nad Azją Wschodnią,
Australią i Oceanią
Idea 4 panregionów Haushofera 1941




Pan-Ameryka – hegemonia USA
Pan-Europa – hegemonia niemiecko-włoska
Pan-Rosja – hegemonia ZSRR
Pan-Pacyfika – hegemonia Japonii
Teoria „potęgi morskiej”
Kontradm. ALFRED
THAYER MAHAN
(1840-1914)
„The Influence of Sea
Power upon History”
Wyd. 1890
„The Interest of America
in Sea Power”
Wyd. 1898
„Naval Strategy”
Wyd. 1911
Morze jest przede wszystkim środkiem transportu, zatem
‘potęga morska’ jest ważniejsza od ‘potęgi lądowej’.
(A.T. Mahan).
Kształtuje ją 6 czynników:
Czynniki terytorialne

Location – dostęp do mórz otwartych

Physical confirmation – ukształtowanie wybrzeża

Extent of territory – długość wybrzeża
Czynniki społeczne

Number of population – liczebność narodu

Character of people – charakter narodowy, zdolności,
umiejętności kupieckie

Character of government – determinacja rządu
Morze daje dostęp do wszystkich państw na świecie
(J. Richelieu)
Alfred T. Mahan będąc doradcą
prezydenta T. Roosevelta zaproponował:
Przekopanie kanału oceanicznego przez
Międzymorze Ameryki Środkowej
Aneksję Hawajów i Samoa przez Stany Zjednoczone
Mahan absolutyzował znaczenie ‘potęgi
morskiej’ dla zwycięstwa w konfliktach
zbrojnych i dominacji politycznej.
JULIAN CORBETT
(1854-1922)
„Some Principles of Maritime Strategy”
Wyd. 1911
nie traktował ‘potęgi morskiej’ niezależnie,
lecz jako ważną część strategii ogólnej
(w ujęciu Carla von Clausewitza),
a siły morskie miały pełnić rolę służebną
wobec sił lądowych.
Teoria „potęgi półwyspowej”
Nicholas J. Spykeman
(1893-1943)
„America’s Strategy in the World Politics”
Wyd. 1942
„The Geography of the Peace”
wyd. pośmiertnie w 1944 w oprac. Helen R.Nicol
Kluczem do światowej hegemonii nie jest
opanowanie heartlandu lecz pasa półwyspowego i
wyspowego otaczającego Euroazję czyli
obrzeża (rimland).
Teoria rimlandu Spykemana (1944) brzmi:


Kto panuje nad obrzeżami kontynentu
(rimlandem) panuje nad Euroazją
Kto panuje nad Euroazją, panuje nad losami
świata
Teoria „potęgi powietrznej”
ALEXANDER DE
SEVERSKY
(Aleksandr Nikolajevič Prokofiev de
Severskij)
(1894-1974)
„Victory Through Air Power”
Wyd. 1942
„Air Power: Key to Survival”
Wyd. 1950
Dominacja znaczenia sił lotniczych sprawia,
że szczególnego znaczenia nabiera
sąsiedztwo dwóch potęg USA i ZRRR
poprzez Ocean Arktyczny (de Seversky 1950)
Regionalne i wielobiegunowe teorie geopolityczne
powstały w opozycji do teorii Mackindera,
Spykemana oraz ich zastosowaniu w doktrynie
H.Trumana (containment – powstrzymania)
SAUL BERNARD COHEN
(1925- )
„Geography and Politics in
a World Divided”
Wyd. 1963
Świat nie jest geopolityczną
jednością lecz składa się z
odrębnych regionów o
zróżnicowanym
charakterze, tworzących
jednak racjonalny system
(S.B. Cohen)
Świat można podzielić na regiony o dwojakim charakterze:
geostrategiczne i geopolityczne

Kontynentalny region euroazjatycki: Heartland i Europa Wsch.; Azja Wsch. (Chiny)

Morski region handlowy: Anglo-Ameryka i Karaiby; Ameryka Pd., Europa
Oceaniczna i Maghreb; Afryka Subsaharyjska, Azja Wyspowa i Oceania

Samodzielne regiony geopolityczne: Azja Pd. (Indie);
Azja Pd-Wsch., Bliski Wschód -shatterbelts
Dwa obszary geostrategiczne odpowiadają dwóm
mocarstwom świata bipolarnego (ZSRR-USA),
samodzielne regiony geopolityczne znajdują się
poza tym układem, przy czym wokół Indii
tworzy się trzeci region geostrategiczny.
Powolny rozpad systemu dwubiegunowego
sprzyja powstawaniu stref bramowych
(Gateway States/Regions) mających charakter
łączników (Europa Środkowo-Wsch. i Karaiby).
S.B. Cohen dostrzegł rozpad systemu bipolarnego
już na początku lat 60.
Ewolucja postrzegania geopolityki w XX w.


„Geopolityka jest nauką o geograficznych
ograniczeniach zjawisk politycznych.
Jako nauka o politycznym organizmie
przestrzennym i jego strukturze wykorzystuje
szeroko metody nauk geograficznych” (1927)
„Geopolityka jest paradygmatem, podejściem
badawczym, racjonalizującym i
wprowadzającym wymierność działań, które
składają się na siłę państwa, jego zdolność
utrzymywania i rozwoju terytorium,
prowadzenia wojen i konfliktów. Geopolityka
nie może pretendować do odkrywania
prawidłowości rozwoju świata, a zatem nie
może być nauką” (2003)
Geografia polityczna w Polsce
WACŁAW NAŁKOWSKI
(1851-1911)
„Geograficzny rzut oka na
dawną Polskę”
Wyd. 1888
„Terytorjum Polski historycz nej jako indywidualność
gieograficzna”
Wyd. 1912
EUGENIUSZ ROMER
(1871-1954)
„Rola rzek w historii i
geografii narodów”
Wyd. 1901
„Przyrodzone podstawy
Polski historycznej”
Wyd. 1912
„Polska. Ziemia i państwo”
Wyd. 1917
Ekspert podczas Konferencji
Wersalskiej 1918
Geografia polityczna okresu międzywojennego w
Polsce rozwijała się w cieniu zasadniczego sporu
o charakter położenia geopolitycznego kraju

W. Nałkowski optował za
przejściowością terytorium
Polski w rozumieniu
uwarunkowań komunikacyjnych, hipsometrii, tektoniki,
klimatu. Ten właśnie czynnik,
przedstawiany w duchu
determinizmu geograficznego
miał zdaniem Nałkowskiego
tłumaczyć katastrofę I Rzeczypospolitej i źle rokować dla
przyszłości polskiej
państwowości.
Oponentem wobec poglądów Nałkowskiego był
lwowski geograf Antoni Rehman, a później jego
wybitny uczeń Eugeniusz Romer.

Teoria przejściowości, negująca istnienie
naturalnych granic terytorium Polski, zdaniem
obu lwowian godziła w istotę narodu polskiego i
stanowiła próbę rehabilitacji mocarstw
zaborczych. Rehman dostrzegał raczej
indywidualność terytorium Polski potwierdzoną w
układzie systemu hydrograficznego,
stanowiącego naturalny pomost pomiędzy
Bałtykiem a Morzem Czarnym, na obszarze
którego od wieków kształtowała się polska
przestrzeń polityczna.
Zarysowany dualizm poglądów, zazwyczaj
pożądany w nauce, w okresie międzywojennym, w warunkach absolutnej supremacji
obu geograficznych autorytetów, nie owocował
niestety rozwojem dyskusji, lecz prowadził do
kształtowania się odrębnych lokalnych „szkół”,
co ostatecznie uniemożliwiło powstanie polskiej
narodowej szkoły geografii politycznej. Dlatego
rozwój tej nauki podlegał wpływom szkół
zagranicznych początkowo niemieckiej i
francuskiej, a później anglosaskiej.
Głównym przedmiotem zainteresowań polskiej
geografii politycznej była problematyka:




kształtu terytorialnego Polski, jej położenia
geopolitycznego, przebiegu granic i podziałów
wewnętrznych w kontekście integracji obszarów
trzech zaborów
mniejszości narodowych, religijnych i językowych
dostępu Polski do morza, przynależności Gdańska i
związanych z tym stosunków z Niemcami
walki o polski interes narodowy, toczonej z
niemieckimi geografami politycznymi i ich
publikacjami na łamach Zeitschrift für Geopolitik,
szczególnie po 1933 r.
Pośród wybitnych badaczy polskiej geografii
politycznej okresu międzywojennego
wymienić należy ze „szkoły krakowskiej”:
JERZY SMOLEŃSKI
(1881-1940)
„Przyrodzony obszar Polski i
jego granice w świetle
nowoczesnych poglądów”
Wyd. 1926
„Geopolityczne bariery
nadbałtyckie”
Wyd. 1937
WALERY GOETEL
(1889-1972)
„O Jaworzynę”
Wyd. 1922
„Spór o Jaworzynę a Park
Narodowy Tatrzański”
Wyd. 1925
Ekspert podczas Konferencji
Poczdamskiej 1945
WŁADYSŁAW SEMKOWICZ
(1878-1949)
„Geograficzne podstawy Polski
Chrobrego”
Wyd. 1925
„Rozwój terytorialny Polski na
podłożu geograficznym”
Wyd. 1936
ANTONI WRZOSEK
(1908-1983)
Rozdziały poświęcone
geografii politycznej
(rozdz. XIV-XVIII) w
dziele
„Antropogeografia”
Wielka Geografia
Powszechna T. 1.
wraz z B. Zaborskim
Wyd. 1938
JAN FLIS
(1912-1993)
„Związek
geograficzny
dorzecza Odry
z Polską”
z B. Zaborskim
Wyd. 1947
BOGDAN ZABORSKI
(1901-1985)
„Polskie pogranicze
północne i zachodnie”
Wyd. 1936
„Zmiany granicy państwowej
na pograniczu polskoczechosłowackim”
Wyd. 1939
„Szkoła warszawska” polskiej geografii
politycznej okresu międzywojennego
JERZY LOTH
(1880-1967)
STANISŁAW SROKOWSKI
(1872-1950)
„Uwagi o Kresach
Wschodnich”
Wyd. 1924
„Czy słuszne są niemieckie
pretensje do Polskiego
Pomorza?”
Wyd. 1927
Hasło „Geopolityka” w
Encyklopedii Nauk
Politycznych
Wyd. 1937
STANISŁAW LENCEWICZ
(1889-1944)
„Geograficzne i strategiczne
położenie Polski.
Indywidualność
geograficzna”
Wyd. 1919
„Geografia wojskowa”
Wyd. 1924
mjr. ROMAN UMIASTOWSKI
(1899-1982)
„Terytorium Polski pod
względem wojskowym”
Wyd. 1921
„Przyrodnicze podstawy obrony
państwa”
Wyd. 1922
„Geografja wojenna
Rzeczypospolitej Polskiej i
ziem ościennych”
Wyd. 1924
LEON WASILEWSKI
(1870-1936)
„Wschodnia granica Polski”
Wyd. 1923
„Granice Rzeczypospolitej
Polskiej”
Wyd. 1926
„Skład narodowościowy
państw europejskich”
Wyd. 1933
WŁODZIMIERZ WAKAR
(1885-1933)
„Rozwój terytorialny
narodowości polskiej”
Wyd. 1917
„Program terytorialny”
Wyd. 1917
„Stosunki narodowościowe
Europy Wschodniej”
Wyd. 1921
„Polski korytarz czy
niemiecka enklawa”
Wyd. 1985
„Szkoła poznańska” polskiej geografii
politycznej okresu międzywojennego
STANISŁAW PAWŁOWSKI
(1882-1940)
„Geografia polityczna Polski”
Wyd. 1923
„Znaczenie Bałtyku”
Wyd. 1924
„Rola geografii w życiu
narodów”
Wyd. 1939
STANISŁAW NOWAKOWSKI
(1888-1938)
„Kanał Panamski i jego
światowe znaczenie”
Wyd. 1915
„Do kogo świat należy?
Studium porównawcze z
gospodarki światowej”
Wyd. 1925
„Marksizm a geografia
gospodarcza”
Wyd. 1928
„Szkoła lwowska” polskiej geografii
politycznej okresu międzywojennego
MIECZYSŁAW
ORŁOWICZ
(1881-1959)
„Nowe granice na
Spiszu i Orawie”
Wyd. 1920
JÓZEF WĄSOWICZ
(1900-1964)
„Spory graniczne w
Ameryce Południowej”
Wyd. 1925
„Materiały do geografii
politycznej Polski”
Wyd. 1937
„Kilka uwag na temat
zasad nowej granicy
Czechosłowacji”
Wyd. 1938
Po drugiej wojnie światowej polska geografia
polityczna rozwijała się jeszcze tylko przez
dwa lata. Zasadnicze problemy badawcze
okresu 1945-1947 to:

nowy kształt terytorialny Polski

nowa struktura etniczna oraz migracje polityczne

nowe sąsiedztwo i zmiana aliantów

podział administracyjny i kwestia integracji ziem
północnych i zachodnich
Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej ukazało się
zaledwie kilkanaście opracowań z geografii politycznej
STANISŁAW LESZCZYCKI
(1907-1996)
„Ustalenie granic
Polski
współczesnej”
Wyd. 1945
Ekspert podczas Konferencji
Poczdamskiej 1945
MARIA KIEŁCZEWSKA-ZALESKA
(1906-1980)
„Odra-Nisa najlepsza granica Polski”
Wyd. 1946
Kilkudziesięcioletnią przerwę w rozwoju polskiej
geografii politycznej pod rządami
komunistycznymi nie spowodował zapis cenzury
lecz nieprzychylne opinie kilku „politruków”:
JAKUB LITWIN w „Szkicach krytycznych o
determinizmie geograficznym i geopolityce”
Wyd. 1956
oskarżył polską międzywojenną geografię
polityczną o propagowanie nazistowskich idei
geopolitycznych, interesów burżuazji, która
wiązała Polskę z niemieckim imperializmem
W ten krytyczny nurt wpisali się niestety
wybitni polscy geografowie powojenni:
„geografia polityczna nigdy nie
była nauką, a konstruowane
na jej gruncie teorie prowadzą
do geopolityki”
(M. Fleszar 1958)
„…istnieje także
niebezpieczeństwo, że
opracowania geograficzne
tego typu [geograficzno
polityczne (M.S.)],
zajmujące się między
innymi położeniem
geograficznym, z niego
wynikającą polityką, mogą
łatwo spełznąć na pozycje
geopolityki. Sprawa nie
jest więc jasna i wymaga
dalszego przemyślenia.”
(S. Leszczycki 1962)
Osobą, która rozpoczęła przywracanie
polskiej geografii politycznej na właściwe jej
miejsce pośród nauk geograficznych był:
JÓZEF BARBAG
(1903-1982)
21 kwietnia 1964
obronił pracę doktorską na UŁ pt.
„Kształtowanie się granic
politycznych oraz integracja i
dezintegracja państw w latach
1900-1962”
Promotor J. Dylik
„Zarys geografii politycznej”
Wyd. 1971
„Nowa” geografia polityczna i jej
trendy badawcze
Dotychczasowy rozwój światowej geografii politycznej
można poddać periodyzacji:
Pierwszy etap – 1897-1914, związany z rywalizacją
imperialistycznych mocarstw (USA, Anglii, Francji,
Niemiec) o dominację w świecie, gwałtownymi
przemianami społeczno-ekonomicznymi w państwach
rozwiniętych, pojawieniem się ideologii lewicowych
nazywany etapem pierwszej fali uogólnień
teoretycznych. Badania prowadzono w skali całego
świata oraz poszczególnych państw. Autorami
„sztandarowych” dla tego etapu prac byli: F. Ratzel,
H.J. Mackinder, A. Siegfried
Drugi etap – 1915-1949, związany z dwoma wojnami
światowymi i powojennymi zmianami mapy politycznej
świata, tworzeniem państw narodowych, pojawieniem
się i ekspansją systemu komunistycznego, rozwojem
przemysłowym i społecznym, początkami procesu
dekolonizacji i pojawieniem się bipolarnego systemu
potęg światowych (USA-ZSRR). Etap rozwoju geografii
politycznej aplikowanej, licznych prac stosowanych
(geografia granic, konfliktów terytorialnych). Zbliżenie
nauki z polityką (władzą państwową). Badania
prowadzono w makro i mezo skali (globu i państw).
Autorami najważniejszych prac tego etapu byli:
H.J.Mackinder, I. Bowman, J. Ancel, R. Hartshorne
Trzeci etap – 1950-1973/75, to okres zimnej wojny,
wzrostu zapotrzebowania na surowce, szczególnie
energetyczne, znacznego przyspieszenia rozwoju
gospodarczego wiodących potęg świata, ekspansji
państwa socjalnego, procesów międzynarodowej
integracji, dekolonizacji i powstania bloku państw
rozwijających się. Geografia polityczna słabo wpisała
się w pozytywistyczny paradygmat rozwoju geografii.
Jest to etap stagnacji tej dyscypliny, odsuniętej na
dalszy plan rozwoju nauk geograficznych. Zaniedbano
podstawy teoretyczne geografii politycznej, słabo
wykorzystano możliwości płynące z badań globalnych i
mezoskalowych. Najważniejsi badacze z tego okresu
to: R. Hartshorne, S.B.Jones, J. Gottmann
RICHARD HARTSHORNE
(1899-1992)
„The Nature of Geography”
Wyd. 1939
„The Functional Approach in
Political Geography”
Wyd. 1950
Zwolennik idei funkcjonalizmu
w badaniu państwa, twórca
teorii sił dośrodkowych i
odśrodkowych decydujących
o potędze i stabilności
państwa
STEPHEN B. JONES
„A Unified Field Theory of Political Geography”
Wyd. 1954
„Geography of World Affairs”
Wyd. 1971
Teoria jednolitego pola dotyczy formowania jednostek politycznoterytorialnych w 5 etapach:

powstanie kluczowej (bazowej) idei

podjęcie decyzji politycznej

przepływ ludności, kapitału, towarów i idei

powstanie „pola natężenia”, w którym stosunek sił politycznych
występujących ‘za’ lub ‘przeciw’ kluczowej idei zmienia się od
punktu do punktu

powstanie jednostki polityczno-terytorialnej
JEAN GOTTMANN
(1915-1994)
„La politique des Etates et leurs géographie”
Wyd. 1952
„The Significance of Territory”
Wyd. 1973
Teoria ikonografii – równowaga świata opiera się
siłach dynamicznych (ruch, powiązania,
komunikacja, globalizacja) oraz siłach tradycji naród, terytorium, symbolika (ikona). Powstaje
konflikt kulturowy.
Cztery podejścia teoretyczne w
geografii politycznej trzeciego etapu
jej rozwoju:




funkcjonalne
strategiczne (porównanie potencjału bloków militarnopolitycznych i państw)
historyczne (historyczna geografia polityczna, geneza
państw i terytoriów, zmienność granic)
morfologiczne (kształt terytorium i konfiguracja granic
politycznych jednostek terytorialnych)
Koncepcje Hartshorne’a, Jones’a i Gottmanna sprzyjały
ponownej integracji geografii politycznej i
systematyzacji podejścia badawczego do państwa
Czwarty etap – od 1973/75 do chwili obecnej, to okres
licznych konfliktów lokalnych, upadku systemu
dwubiegunowego oraz komunizmu, dezintegracji państw
oraz nasilenia procesu integracji międzynarodowej,
globalizacji. Etap znacznego przyspieszenia rozwoju
geografii politycznej, jej ekspansji przestrzennej na nowe
państwa w tym postkomunistyczne.
Na tym etapie rozwoju geografii politycznej dominowały takie
teorie jak:




regionu geopolitycznego (B. M. Russett)
analizy strukturalno-fukcjonalnej sytemu politycznego (D.
Easton, P. Taylor, R. Johnston) oraz miejskiego systemu
terytorialno-politycznego (T. Parsons)
ekologii politycznej w geografii wyborczej (S. Rokkan, F.
Goguel)
behawioralizmu
Grupa anglosaskich geografów poruszona treścią
publikacji B.J.L. Berry’ego określającego ówczesną
geografię polityczną jako „zaschłe błoto” oraz R. Muira
(1976) rozważającego czy nauka ta może być jeszcze
Feniksem, czy już tylko „zdechłą kaczką” zdecydowała
się na podjęcie starań podniesienia rangi geografii
politycznej. W 1982 powołano pierwsze specjalistyczne
czasopismo „Political Geography Quarterly”
(dziś „Political Geography”).
W 1983 r. na konferencji w Oksfordzie ogłoszono
powstanie „nowej geografii politycznej” co zaowocowało
na Kongresie MUG w Paryżu w 1984 r. powołaniem
grupy roboczej MUG „Mapa Polityczna Świata”,
która zgromadziła 500 badaczy z 80 państw. Nastąpił
znaczący rozwój liczby publikacji.
W 1996 pojawił się kolejny periodyk „Geopolitics and
International Boundaries” (dziś „Geopolitics”),
we Francji działa od 1976 grupa wydająca
„Herodote”.
W Europie Środkowo-Wschodniej pierwsze fachowe
czasopismo ukazało się w Polsce w 1994 wydawane
w UŁ jako dwurocznik „Region and Regionalism”,
a w Warszawie od 1997 wychodził periodyk
„Geopolitical Studies” (po 2003 w Białymstoku).
W 1999 w Oradei (Rumunia) uruchomiono kolejny
tytuł „Revista Română de Geografie Politică”.
Rozwój sfery badawczej „nowej” geografii politycznej
wynika z objęcia badaniami zjawisk tradycyjnie
badanych przez politologów a także „upolitycznienia”
tradycyjnych problemów geograficznych.







W „nowej” geografii politycznej ważne miejsce
zajmują takie problemy badawcze jak:
regiony zamieszkane przez mniejszości narodowe i
religijne
geografia polityczna miasta
wpływ granic politycznych na gospodarkę i życie
społeczne w pograniczach
konflikty ekologiczne, polityka ochrony środowiska,
polityka regionalna, dystrybucja przestrzenna
budżetu państwa
kartografia polityczna
klasyczna triada „terytorium (granice) – państwotożsamość terytorialna” w nowym ujęciu
metodologicznym
Główne teorie „nowej” geografii politycznej











systemów światowych (jądro-peryferie) (N.D.Kondratieff,
I.Wallerstein, P. Taylor)
państwa jako „konteneru władzy” (P. Taylor)
państwa jako regulatora konfliktów społecznych i dystrybucji
dóbr
postmodernistyczna teoria konstruowania przestrzeni
(D.Harvey, M. Foucault)
geopolityka krytyczna (J.O’ Thuatail)
multikulturalizmu (A. Liphart – „współczesna geografia
polityczna to dyscyplina uprawiana głównie przez białych
mężczyzn pochodzenia anglosaskiego”)
terytorialności i tożsamości etnicznej, politycznej (R. Sack)
koncepcja miejsca, podejście kontekstualne (J. Agnew)
geostrategii (Z. Brzeziński, E.N. Luttwak, Y-M. Laulan, A.Toffler)
zderzenia cywilizacji (S.P. Huntington)
końca historii i człowieka (F. Fukuyama)
Definicja geografii politycznej w
duchu odnowionej nauki
Geografię polityczną można określić
jako dyscyplinę geografii badającą
przestrzenno-polityczną organizację
społeczeństw, prawidłowości ich
powstawania i rozwoju w
konkretnych uwarunkowaniach
historycznych
(V. Kolosov, N. Mironenko 2001)
Perspektywy dalszego rozwoju geografii
politycznej
Nowe i rozwojowe problemy badawcze:

globalizacja i wynikające z niej konflikty

współistnienie systemów politycznych i narodowych

procesy integracji i dezintegracji

wewnętrzna organizacja przestrzenna państwa

mikropaństwa i ich problemy

potencjał gospodarczy i polityczny małych i średnich państw

państwa o gospodarce centralnie planowanej oraz ich
transformacja ustrojowa

kontakty pomiędzy wielkimi i małymi międzynarodowymi
ugrupowaniami gospodarczymi

międzynarodowe przepływy kapitału

ugrupowania państw oraz ich konflikty wewnętrzne
 strefy napięć i konfliktów na świecie

polityka państw wobec mniejszości

polityczne problemy ochrony środowiska

geografia praw człowieka

pandemie (np. AIDS)
 geografia terroryzmu
Jan Vermeer van Delft - „Geograf” 1669
Dziękuję za uwagę