Transcript Hst3 - ashramgeschiedenis.nl

Een Gouden Eeuw voor de Republiek
§ 3.1
Oriëntatiekennis
• Handelskapitalisme
– Start kolonisatie
– Handel tussen werelddelen neemt sterk toe
– Ontdekkingsreizen spelen een belangrijke rol
• Gouden Eeuw
– De Republiek wordt een wereldmacht
– De Republiek floreerde op alle maatschappelijke fronten
• Wetenschap
– Grote natuurwetenschappelijke ontdekkingen
– Vele ontdekkingen die werden toegepast bv. in de scheepsvaart
• Absolutisme
– Lodelijk XIV, L’etat, c’est moi
– Ook andere staten kende absolute monarchen
Europa 1600
Republiek
-
+
Frankrijk
Spanje
+
-
Engeland
1450
1500
1550
Einde 15e – 16e eeuw
1600
1650
Gouden Eeuw
1700
1750
Zilveren Eeuw
1800
Slot
3.1 Burgeroorlog in Engeland,
godsdienstvrede in Frankrijk
• Oorlog met Spanje
– Elisabeth voerde tot aan haar dood oorlog met Spanje.
Toen Filips in 1596 een tweede Armada richting Engeland
wilde sturen (vanuit het veroverde Calais), ging zij een
verbond aan met de Republiek en Frankrijk
• Het Drievoudig Verbond
• De Armada verging wederom in een storm en Calais werd door de
Franse koning heroverd
• Daarna sloten Hendrik IV en de nieuwe koning van Engeland
Jacobus I vrede met Spanje (1604)
• De Republiek stond er weer alleen voor
3.1 Burgeroorlog in Engeland,
godsdienstvrede in Frankrijk
• Engeland
– Onder Jacobus I werd Groot-Brittannië
“uitgevonden” en een nieuwe
samengestelde vlag geïntroduceerd
– Onder zijn bewind ontstonden er
spanningen tussen puriteinen (Britse
Calvinisten) en de koning, die vond dat
hij de macht van God had gekregen
– Onder zijn opvolger Karel I liepen deze
spanningen nog verder op. Pas na elf
jaar (1640) riep hij het parlement bijeen
(noodgedwongen voor nieuwe
belastingen om een opstand in
Schotland de kop in te drukken
3.1 Burgeroorlog in Engeland,
godsdienstvrede in Frankrijk
• Engelse burgeroorlog
– Echter, het parlement weigerde. In een noodgreep om zijn macht
te behouden, huwde Karel I zijn dochter uit aan de zoon van
Stadhouder Willem Frederik. In de hoop op steun uit de
Republiek, maar die komt niet.
– Daarna trachtte hij de Lagerhuisleden te laten arresteren, maar
dit mislukte, waarna hij uit London werd verjaagd en de
burgeroorlog startte
– In 1645 verslaat Cromwell de troepen van de koning. De koning
kreeg huisarrest in London.
– Toen echter de spanningen weer opliepen besloot het parlement
(Cromwell) hem maar te onthoofden.
Zo werd Groot-Brittannië een Republiek o.l.v. Cromwell (1649)
3.1 Burgeroorlog in Engeland,
godsdienstvrede in Frankrijk
• Frankrijk
– Na de ondergang van de eerste Armada (1588) liet koning
Hendrik III veel fanatieke katholieke leiders vermoorden.
– Nadat Hendrik III werd vermoord door een fanate monnik, kwam
de protestantse Hendrik van Navarra (IV) op de troon (1589). Dit
leidde echter tot onenigheid onder de katholieken, wie dan wel
koning moest worden.
– Tegelijk trachtte Filips II (Spanje) greep te krijgen op de
ontwikkelingen. Zo stuurde hij troepen naar Parijs en wilde zijn
dochter op de troon zetten.
– De pragmatische Hendrik besloot opnieuw katholiek te worden
en kreeg zodoende de gematigde katholieken achter zich en kon
naar Parijs. Daarna volgende geleidelijk alle katholieke edelen.
– In 1598 maakte hij een einde aan de godsdienstoorlogen: Edict
van Nantes.
3.1 Burgeroorlog in Engeland,
godsdienstvrede in Frankrijk
• Frankrijk en “vrede”
– In 1598 maakte Hendrik IV een einde aan de godsdienstoorlogen:
Edict van Nantes
• Frankrijk is een katholieke staat, maar ook de hugenoten hadden
rechten, zoals vrijheid van geloof en het behoud van de macht in
een honderdtal steden en eigen troepen. In Parijs en omgeving
bleef hun geloof echter verboden
– Ook Hendrik en Filips sloten vrede. Er was geen geld meer. Voor
Frankrijk brak een periode van rust aan. In 1610 werd deze verstoort
doordat Hendrik op zijn beurt werd vermoord door een fundo monnik.
– De nieuwe koning Lodewijk XIII liet het regeren en het neerslaan van
de hugenoten opstand over aan de gematigde Katholieke kardinaal
Richelieu
– Ook gebood de koning dat edelen geen privélegers en forten meer
mochten bezitten.
3.1 Burgeroorlog in Engeland,
godsdienstvrede in Frankrijk
• Frankrijk en Richelieu
– De pragmatische kant van Richelieu kwam goed tot uiting in zijn
steun aan de Duitse protestanten gedurende de Dertigjarige
Oorlog. Hij deed dit om Spanje te dwarsbomen.
– Sterke invloed van de Spanjaarden in het Duitse gebied zou de
omsingeling van Frankrijk voltooien. Dit moest voorkomen
worden. Eerst steunde hij de protestanten met geld, daarna zelfs
militair.
– In eerste instantie leidde dit tot de invasie van Spaanse troepen
tot ver in Frankrijk, maar uiteindelijk werden zij teruggedrongen
en veroverde Frankrijk zelfs Duitse gebieden.
Een Gouden Eeuw voor de Republiek
§ 3.2
3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek
• Redding
Armada
10 min
– Filips vocht op teveel fronten
• Tegen de Engelsen, de Franse Hugenoten ( en de Turken)
• Daarbij gingen de twee Armada’s ook nog eens naar de kelder
• Het geld raakte meerdere malen op
– Tegelijkertijd wist de Republiek zich militair op te richten
• Prins Maurits vormde een krachtig leger. Vanaf 1588 werd stad na stad
heroverd
• Men sloot bondgenootschappen. Het Drievoudig Verbond was niet alleen
vanuit militair oogpunt belangrijk, maar betekende ook internationale
erkenning
– Na de vrede tussen Spanje, Engeland en Frankrijk richtte de nieuwe
koning van Spanje zich weer op het gepeupel in de Republiek. Echter,
de sterke weerstand en geldgebrek leidde tot vredesbesprekingen.
– Uiteindelijk kwam het onder Filips III tot het Twaalfjarig Bestand. Een
vrede zat er niet in, doordat beide partijen godsdienstvrijheid eisten aan
weerzijde van de noordzuidgrens (1609).
3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek
De staatsinrichting
• De Republiek werd door
de Staten Genenaal
bestuurd
– Deze besliste inzake
• Buitenlandse politiek
• Defensie (Staatse leger)
• Centrale belastingen op
handel (in- export)
• Bestuur
Generaliteitslanden ►
– Vanuit Den Haag
• Ridderzaal
3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek
Bestuurlijke organisatie
• Het Bestuur
– De Republiek was een statenbond
• Het hoogste gezag lag bij de zelfstandige staten
• De kosten voor het Staatse leger werden volgens een vaste
verdeelsleutel door de afzonderlijke gewesten opgebracht
– Men vergaderde het gehele jaar door als een soort centrale
regering.
– In de Staten-Generaal had ieder gewest één stem, maar in de
praktijk was die van Holland overheersend, doordat
• zij de meeste inwoners had
• de sterkste economie had
• de meeste belasting betaalde
3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek
Bestuurlijke strijd om de macht
• Verdeling van de macht
– In theorie werd de Republiek bestuurd door een groot aantal regenten
– In de praktijk waren twee bestuurders het belangrijkst
De stadhouder
•
•
•
•
Hij was in dienst van de staten
(dus feitelijk ambtenaar)
De opperbevelhebber van vloot en
leger
Benoemer van bestuursfuncties in
een aantal de steden
Na Willem van Oranje werd zijn
zoon prins Maurits stadhouder
De Raadspensionaris (0f:
Landsadvocaat)
•
•
Adviseur van de staten
Woordvoerder van de staten, dus
een soort regeringsleider
•
Na de moord op Willem zorgde
Johan van Oldebarnevelt ervoor
dat Maurits stadhouder werd
Maar tijdens het Twaalfjarige bestand ontstond er een machtsstrijd tussen
beide mannen, hetgeen bijna tot een burgeroorlog leidde
Een Gouden Eeuw voor de Republiek
§ 3.3
3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster
• Tegenstellingen (Conflict Arminius-Gomarus alleen VWO)
– Door het wegvallen van de externe druk door de oorlog met Spanje
werden interne tegenstellingen verduidelijk en versterkt
– Binnen de gereformeerde kerk
• Arminius versus Gomarus beide hoogleraar in Leiden.
• Volgens Arminius was Gods genade gedurende het leven van een
mens altijd een mogelijkheid. De orthodoxe Gomarus ging echter uit
van de predestinatie – je lot staat al vast. M.a.w. predestinatie
versus de vrije wil en eigen verantwoordelijkheid van de mens
• Deze discussie liep hoog op. Op papier, in de kerken en binnen de
politiek. Overal kozen regenten partij. In Holland (en Utrecht)
vormden de arminianen (remonstranten) de meerderheid en in de
meeste andere gewesten de gomaristen (contra-remonstranten)
• Van Oldebarnevelt was een arminiaan en Maurits een gomarist.
• Zo ontstond er een echte machtstrijd
Arminius
3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster
• Tegenstellingen (vervolg)
– Op de achtergrond van de religieuze strijd speelde natuurlijk het hebben
van de macht een grote rol
• Holland vond dat ieder gewest zelf moest beslissen over de
godsdienst kwestie. De andere gewesten wilden een nationale
synode waarin deze tot een bindende uitspraak omtrent de kwestie
zou komen.
• In 1617 onderschreef Holland het voorstel Van Oldebarnevelt – de
Scherpe Resolutie – waarin stond dat een nationale synode de
soevereiniteit van de gewesten aantastte.
• Daarnaast mochten de steden troepen inhuren (waardgelders) en
richtte de Hollandse staten zelf een leger op. Een burgeroorlog
dreigde (lees: een oorlog met het Staatse Leger o.l.v Maurits).
• Maar Maurits handelde doortastend en liet
– op 29 augustus 1618 Van Oldenbarnevelt arresteren
– zijn troepen alle arminiaanse regenten uit de stadsbesturen zetten
3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster
Tegenstellingen (vervolg)
– Op de achtergrond van de
religieuze strijd speelde
natuurlijk andere belangen
• Intussen kwam de
nationale synode bijeen.
Op 6 mei 1619
verklaarde de synode
dat de ideeën van
Arminius vals waren
• Op 9 mei werd Van
Oldebarnevelt ter dood
veroordeeld. Het vonnis
voltrok zich drie dagen
later voor de Ridderzaal
te Den Haag
Johan van Oldebarnevelt
1547-1619
3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster
• Laatste oorlogsjaren
– Na het Bestand werd de oorlog hervat. De eerste jaren van de oorlog
verliepen slecht. De strijd in de Duitselanden – Dertigjarige Oorlog –
verliep goed voor de Habsburgers en hierdoor kon men zich ook beter
op de Republiek richten
– Vanaf 1625 ging het weer beter
• Spanje had weer te weinig geld
• En het leger werd onder Frederik Hendrik (halfbroer van de in 1625
overleden Maurits) weer versterkt. Hij verdreef de Spanjaard uit
Gelre en Overijssel.
• In 1629 kwamen de Spanjaard nog een keer sterk terug. Maar in
hetzelfde jaar veroverde Frederik een groot stuk van Brabant en
Maastricht en omgeving.
• In 1635 kwam Spanje weer in geldnood, door hernieuwde strijd
tegen Frankrijk. En daarnaast kwamen Catalonië en Portugal in
opstand.
Frederik Hendrik
3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster
• Laatste oorlogsjaren
– De Spaanse koning wilde nu (1640) vrede met de Republiek. Frederik
Hendrik wilde het liefst nu doorvechten en samen met Frankrijk de
Zuidelijke Nederlanden verdelen.
– Echter, de meerderheid der Gewesten wilden het sterke Frankrijk liever
niet als buurstaat. De Spaanse Nederlanden waren dus een buffer!
– In 1648 werd zodoende de Vrede van Münster gesloten
• De Republiek werd internationaal als onafhankelijk gezien
• De Republiek behield de door haar veroverde gebieden in het
Zuiden (de generaliteitslanden)
• Had men deze oorlog net zo goed – zoals het boek vermeldt –
kunnen sluiten in 1609?
Een Gouden Eeuw voor de Republiek
§ 3.4
3.4 De Gouden Eeuw
- Centrum van de wereldhandel
• Eind 16e eeuw is de Republiek centrum van de
wereldhandel. Waar kwamen al de goederen
vandaan?
– Oude bestemmingen
• Oostzeehandel oftewel de moedernegotie
– De vraag naar producten uit deze regio bleef groeien
• Frankrijk & Iberisch Schiereiland
– Ondanks de Tachtigjarige oorlog ging deze gewoon door
– Met name graan was een must voor de Spanjaarden (honger)
– En de Republiek kon zo weer veel zilver verdienen (ZuidAmerika)
• Vrachtvaart
– op alle zeehavens van de Oostzee tot en met Sevilla
3.4 De Gouden Eeuw
- Centrum van de wereldhandel
• Eind 16e eeuw is de Republiek centrum van de
wereldhandel. Waar kwamen al de goederen vandaan?
– Nieuwe bestemmingen in Europa
• Rusland (Witte Zee)
– Voor bont, huiden én graan
• Noorwegen
– Voor hout, veel hout
• Zweden
– IJzer, koper en wapens
• Hoge Noorden voor de walvisvaart
• Middellandse Zeegebied
– Nadat in 1590 de Spanjaarden het handelsembargo ophieven werd
deze toegankelijk
– Voor marmer en agrarische producten uit Italië
– Aziatische producten vanaf de Levant en Turkse havens
3.4 De Gouden Eeuw
- Centrum van de wereldhandel
• Eind 16e eeuw is de Republiek centrum van de
wereldhandel. Waar kwamen al de goederen
vandaan?
– Nieuwe bestemmingen buiten Europa
– Een handel gebaseerd op veelal luxe-goederen
• De Oost
– Het monopolie van de Portugezen wordt gebroken
– Specerijen, katoen, zijde, Chinees porselein
• West-Afrika, Ivoorkust, Goudkust en Slavenkust
– Vanaf 1598 ivoor en goud
– In 1637 werden de Portugezen verdreven en nam men ook de
Slavenhandel over
• Noord-Amerika
– 1609, met de “koop” van Manhattan
Het kasteel St. George d'Elmina aan de
Afrikaanse Goudkust, een
belangrijk strategisch punt voor de handel in
goud en slaven.
3.4 De Gouden Eeuw
- Hoe handel je met zo min mogelijk risico’s?
• Financiële afdekking van je risico’s
– Oprichting van de Amsterdamse wisselbank (1609)
• Bewaren van geld, wisselen en overboeken
• Commercieel gezien een (internationaal) succes
– Oprichting van de koopmansbeurs
• Handel in goederen, aandelen en termijncontracten
• Afsluiten van verzekeringen
• Regelen vervoer
– Uitgave van een prijscourant (1613)
– Familiebedrijven
• Deze konden uitgroeien tot hele bedrijfstaken, hetgeen controle van
(een deel) der handel betekende
3.4 De Gouden Eeuw
Hoe handel je met zo min mogelijk risico’s?
• Een multinationaal met
vergaande bevoegdheden:
VOC (1602)
– Ontstaan uit de zogenaamde
voorcompagnieën
– Een publiekprivate
organisatie:
• Kreeg soevereine rechten
• Oorlog, verdragen sluiten,
fortenbouw,
bondgenootschappen
– Handelsmonopolie
– Zwaar bewapende schepen
– Aandelen uitgifte voor
opzetten van campagnes
• Een multinationaal met
vergaande bevoegdheden:
WIC (1621)
– In eerste instantie opgericht
voor Kaapvaart
– Een publiekprivate
organisatie:
• Kreeg soevereine rechten
• Oorlog, verdragen sluiten,
fortenbouw,
bondgenootschappen
– Handelsmonopolie
• Maar teveel concurrentie
– Zwaar bewapende schepen
– Aandelen uitgifte voor
opzetten van campagnes
– Ontstaan driehoekshandel
driehoekshandel