Doğal Gaz Piyasası Sektör Araştırması

Cengiz SOYSAL Cemal Ökmen YÜCEL Tuğçe KOYUNCU Emine TOKGÖZ

Doğal Gaz Piyasası Sektör Araştırması • Niçin sektör raporu?

(BOTAŞ önaraştırması ve serbestleşme sürecinin aksaklığı)

• Raporda yöntem ve yaklaşım

– Rekabet hukuku – rekabet politikası – Sektörün dikey değer zincirinin tamamını ele alma, – Serbestleşmenin bir süreç olarak ele alınması (literatür, ülke gerçekleri, kamu/sektör görüşleri) – Geçmiş dönem aksaklıkları, mevcut durum analizi ve geleceğe dönük politika önerileri

• Raporda ortaya konan sonuç

– 2013-2018 ve 2018-2023 dönemlerine ilişkin öneriler

Doğal Gaz Piyasaları ve Serbestleşme Süreci

“Dört Aşamalı Evrim Modeli”

DOĞUŞ BÜYÜME GELİŞME OLGUNLUK Zaman

Doğal Gaz Piyasalarının “Dört Aşamalı Evrim Modeli” Çerçevesinde Analizi

Doğuş (0-15 yıl) Büyüme (15-20 yıl) Gelişme (20-40 yıl) Olgunluk (40 + yıl)

D üşük talep seviyesi Kamu tekeli tarafından gerçekleştirilen yatırımlar Katılımcı sayısı oldukça azdır. İvmeli bir talep artışı söz konusudur. A ltyapının hızla yayılması, halen kamu ağırlıklı Katılımcı sayısı hızla artmaktadır. Talepteki büyüme yavaşlamaya başlamıştır. Talep doygunluğa ulaşmıştır. Gelişmiş üçüncü tarafların erişimi, dengeleme ve gaz akışının optimizasyonu, İkincil kapasite ve taşıma piyasalarının gelişimi gibi kavramların ortaya çıkması Çok sayıda katılımcının varlığı, Serbest tüketici limiti nin düşmesi… Tam gelişmiş altyapı ve şebeke işleyişi Gazın gazla rekabeti başlaması, perakendede rekabetin gelişmesi, gelişmiş finansal ve türev piyasalar

Türkiye Doğal Gaz Piyasalarının Gelişimi

14.000

12.000

10.000

8.000

DOĞUŞ BÜYÜME

7809 8333 11332 11593 12215 9798 11130 6.000

4.000

2000 3490 4510 5245 6078 2.000

845 0 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11

Doğuş

aşamasının başlangıcı

Büyüme

aşamasının başlangıcı : :

1987 2001

Talep Altyapı Toptan Satış Doğuş



Hareket oranı 1,2’den düşüktür.

Büyüme Gelişme Olgunluk

            

İvmeli talep artışı devam etmektedir.

Farklı profillerdeki müşteriler sebebiyle esneklik talebi artmaktadır.

Piyasa koşulları ile ilgili veriler sağlanmaya başlamıştır.

Proje sayısı hızla artmaktadır Altyapıda yayılma hızlanmıştır ve tamamlanmak üzeredir (iletim, dağıtım, coğrafi genişleme ve alıcılara ulaşım) İletim şirketinin tekel konumu devam etmektedir.

İletim faaliyetlerine üçüncü tarafların erişimi sağlanmaya başlamıştır..

       

Katılımcı sayısı hızla artmaktadır.

Katılımcılar arasındaki rekabet artmaktadır.

Uzun vadeli sözleşmeler devam etmektedir (Yİ-YİD) Petrole endeksli fiyatlama söz konusudur.

Toptan satış piyasası çok sınırlı olmakla beraber ortaya çıkmaktadır.

Hareket oranı 1,2 ile 3,0

arasındadır.

      Talepteki büyüme yavaşlamaya başlamıştır.

Kesintili müşteriler sistemde yer almaya başlamıştır. (Ancak halen etkin uygulama söz konusu değildir.)

Fiyat pazarda oluşmaktadır.

İkincil kapasite ve taşıma piyasası oldukça hareketlidir.

Gelişmiş üçüncü tarafların erişimi rejimi başlamıştır.

İletim şirketinin odağı dengeleme ve gaz akışının optimizasyonudur.

Taşıma pazarlarının sağlıklı işlemesi açısından altyapı gelişimi önemlidir.

Büyük tüketiciler için tedarikçi seçme serbestisi sağlanmıştır.

Serbest tüketici limiti düşmektedir.

Münhasır pazar bölgeleri sınırlamaları ortadan kalkmaktadır.

Çok sayıda katılımcı mevcuttur (en az 20).

Hareket oranı 5,0’a yükselmiş durumdadır.

Finansal oyuncuların gaz piyasalarına ilgisi hızla artmaktadır.

Fiyat formülü rakip yakıtlara bağlıdır.

                 Talep doygunluğa ulaşmıştır.

Fiyatlar tamamen piyasada oluşmaktadır.

Tarife formülleri şeffaftır.

Tüm tüketiciler tedarikçisini seçebilmektedir.

Şeffaf piyasa verileri mevcuttur.

Tam gelişmiş altyapı söz konusudur.

Gelişmiş depolama olanakları mevcuttur.

Ticaret merkez(ler)i oluşmaktadır.

Üçüncü tarafların erişimi rejimi ile birincil ve ikincil taşıtma pazarları gelişmiştir.

Gelişmiş bir Şebeke Kodu uygulanmaktadır… Tedarik zinciri dikey olarak tamamen (hukuki/finansal) ayrışmıştır.

Katılımcı sayısı oldukça yüksektir.

Marjlar düşmektedir.

Hareket oranı 5,0’dan yüksektir.

Fiyatlar tamamen serbestleşmiştir.

Gazın gazla rekabeti başlamıştır.

Tüketicilerin mobilitesi yüksektir….

Uluslararası Doğal Gaz Piyasalarındaki Gelişmeler

• Geleneksel olarak uzun süreli “al ya da öde” yükümlülüğü içeren kontratlar • Ticaret Merkezi (Hub) oluşumu, spot fiyatların kontratlarda yer bulması

Türkiye Doğal Gaz Piyasaları Serbestleşme Sürecinde Öne Çıkan Hususlar

Toptan satışta

rekabetin oluşturulması •Yatay seviyede rekabet •Dikey bütünleşme •

Altyapıya

ilişkin düzenlemeler •Üçüncü tarafların erişimi •Dengeleme •Şeffaflık •

Talep yapısına

ilişkin değerlendirmeler •Elektrik santrallerine yapılan satışlar bakımından •Dağıtım şirketlerine yapılan satışlar bakımından •

Devletin rolü

bakımından BOTAŞ’a ilişkin davranışsal ve yapısal değerlendirme

Doğal Gaz Toptan Satış Piyasası Bakımından Serbestleşme Süreci

Doğal Gaz Toptan Satış Piyasası Bakımından Serbestleşme Süreci

• Yatay Seviyede Rekabet

– İthalatın serbestleşmesi – Kontrat devirleri yönteminden vazgeçilmesi 90 – Miktar devri yöntemi üzerinde durulması Nijerya (LNG) Cezayir (LNG) 70 Azerbaycan 60

• Dikey bütünleşme

İran 40 – Kaynak ülkelerdeki doğal gaz ihracatçılarının alt pazarlara doğru bütünleşmesi 10 Rusya (Mavi Rusya Batı (86) – BOTAŞ ve diğer toptan satışçıların üst pazara yönelik bütünleşmesi sektörel düzenlemelerin önemi 10 20 13 20 16 20 19 20 22 20 25 20 28

Altyapı Bakımından Doğal Gaz Piyasalarının Gelişimi • Üçüncü tarafların erişimi

– Muafiyet rejimi – TPAO-BOTAŞ arasındaki sözleşmelerin depolamaya erişim üzerindeki etkileri

• Dengeleme

– Veri akışının sağlanması için ağ istasyonlarına yatırımların dağıtım şirketleri, belli büyüklükteki serbest tüketiciler ve BOTAŞ tarafından tamamlanması – Altyapının tamamlanması, katılımcı sayısının artması

• Şeffaflık

Talep Yapısı Bakımından Gelişim

• Elektrik santrallerine ve büyük endüstriyel tüketicilere yapılan satışlar • Dağıtım şirketlerine (dolayısıyla hanehalkına yapılan satışlar)

Elektrik Sektörü ve Doğal Gaz Piyasalarının Gelişimi

• Elektrik santrallerinin geri yönelik bütünleşmesi

(backward integration)

• Elektrik santralleri – tedarikçi sözleşmeleri • Süre • Yeniden satış hakkı • Kesintili-kesintisiz uygulamasının önemi

Dağıtım firmalarına yapılan satışlar • Rekabetin sağlanması – tüketicinin korunması arasındaki denge • Fiyatlandırmada devletin rolü • Olağan tedarikçi / son kaynak tedarikçisi uygulamalarının etkin hale getirilmesi

DEVLETİN ROLÜ

BOTAŞ’A İLİŞKİN

– DAVRANIŞSAL DEĞERLENDİRME • BOTAŞ teşebbüs müdür? Davranışları teşebbüs davranışı mıdır? • BOTAŞ davranışlarının piyasanın mevcut yapısına ve gelişimine etkileri nelerdir?

– YAPISAL DEĞERLENDİRME • BOTAŞ nasıl yapılandırılmalıdır – Hukuki statü bakımından – Rekabet kültürü bakımından

BOTAŞ’a İlişkin Davranışsal Değerlendirme:

Teşebbüs – kamu hizmeti 0,60 0,40 0,20 1,20 1,00 0,80 0,00 O ca .0

8 Te m .0

8 O ca .0

9 Te m .0

9 O ca .1

0

Aylar

Te m .1

0 O ca .1

1 Te m .1

1 O ca .1

2 DAĞITIM ŞİRKETİ EVSEL TÜKETİM ST - SINAİ MÜŞTERİLER DOĞAL GAZ SATIŞ FİYAT TARİFESİ - Kesintisiz - DB Dışı Yİ-YİD Brent - 6 Ay $ (ikincil eksen) 140 120 100 80 60

$

40 20 0

BOTAŞ’a İlişkin Davranışsal Değerlendirme:

Teşebbüs – kamu hizmeti 0,5 0,4 0,3 0,9 0,8 0,7 0,6 0,2 Maliyet Bazlı Fiyatlandırma Dönemi 0,1 0,0 Oca .0

5 Ma r.0

5 Ma y.0

5 Te m.

05 Eyl .0

5 Ka s.0

5 Oca .0

6 Ma r.0

6 Ma y.0

6 Te m.

06 Eyl .0

6 Ka s.0

6 Oca .0

7 Ma r.0

7 Ma y.0

7 Te m.

07 Eyl .0

7 Ka s.0

7 Oca .0

8 Ma r.0

8 Ma y.0

8 Te m.

08 Eyl .0

8 Ka s.0

8 Oca .0

9 Ma r.0

9 Ma y.0

9 Te m.

09

Zaman

Dağıtım Şirketi Eyl .0

9 Ka s.0

9 Oca .1

0 Ma r.1

0 Ma y.1

0 Te m.

10 Sınai Müşteriler Eyl .1

0 Ka s.1

0 Oca .1

1 Ma r.1

1 Ma y.1

1 Te m.

11 Eyl .1

1 Ka s.1

1 Oca .1

2 Ma r.1

2

BOTAŞ’a İlişkin Davranışsal Değerlendirme:

BOTAŞ davranışlarının piyasaya etkisi 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,8 0,7 0,6 0 Ni s.

09 Ha z.

09 Ağ u.

09 Eki .0

9 Ar a.

09 Şu b.

10 Ni s.

10 Ha z.

10 Ağ u.

10 BOTAŞ dışı Spot LNG İthalatı miktarı (Yıllık, m3) Sınai Müşterilere Satış Fiyatı Eki .1

0

Aylar

Ar a.

10 Şu b.

11 Ni s.

11 Ha z.

11 Ağ u.

11 Eki .1

1 Dağıtım Şirketlerine Satış Fiyatı Ar a.

11 Şu b.

12 NBP Fiyatları Ni s.

12 1,5 1,0 0,5 0,0 3,5 3,0 2,5 2,0

BOTAŞ’a İlişkin Yapısal Değerlendirme

• Türkiye’nin (gerek BOTAŞ gerekse diğer ithalatçı teşebbüsleri de kapsayacak şekilde) alıcı konumunda olduğu

uluslararası doğal gaz piyasası

– Türkiye’nin güçlü ve zayıf yönleri • Üretimin ve depolama kapasitesinin düşüklüğü • Yüksek talep kaynaklı alım gücü ve jeostratejik konum sayesinde sahip olunan boru hatları • Alıcı tarafında nihai müşterilerin bulunduğu

yurt içi doğal gaz piyasası

– BOTAŞ’ın hakim konumundan kaynaklanan problemler

BOTAŞ’a İlişkin Yapısal Değerlendirme

Mülkiyet Ayrıştırması – Hukuki/Fonksiyonel Ayrıştırma?

– Mülkiyet ayrıştırması tercih edilmemeli – Hukuki ayrıştırma hangi faaliyetler için ve hangi zamanlama ile gerçekleşmeli?

BOTAŞ’ın yeniden yapılanması:

Hukuki/Fonksiyonel Ayrıştırma İthalat İletim Sistem O.

İletim

(D.T.)

Ticaret Yİ-YİD Satışlar Dağıtım Şirketlerine yapılan satış Serbest tüketicilere Satışlar 2013-2018 2018-2023

BOTAŞ – Teşebbüs özelliğinin geliştirilmesi

Hukuki/fonksiyonel ayrıştırma yöntemi nasıl hayata geçirilmeli?

– Özelleştirme mi? Kurumsal yönetişimin gelişmesi?

• Kamu hizmeti gören KİT  Kar amacı güden teşebbüs?

• BOTAŞ’ın hukuki statüsü

– KİK Kapsamından çıkarılması – Halka arz yöntemi ve Kurumsal Yönetişim

• BOTAŞ’ın rekabetçi yapıya adaptasyonu

– Portföyünde elektrik üretimi de olan bir “Enerji Holdingi” haline gelmesi

REKABET POLİTİKASI ÖNERİLERİ

• 2016 yılında tamamlanması planlanan Tuz Gölü depolama • Yİ-YİD projeleri kapsamındaki santrallerin sürelerinin 2018-2020 döneminde sona erecek • Yerli kömür ve kömür santrallerine ilişkin uygulamaya konan teşvik mekanizmaları sonucu elektrik üretiminde kömürün payının artması (bu kapsamdaki yatırımların 6-8 yıl içinde tamamlanması varsayımı). • Nükleer enerji yatırımları kapsamında 2019 yılında Mersin Akkuyu tesisinin ve 2023 yılından itibaren Sinop tesisinin devreye girmesi Büyüme aşamasından gelişme aşamasına geçiş hedefi:

2018

Olgunluk aşamasının başlaması için hedef:

2023

BÜYÜME (2013 – 2018) İlk aşamada yapılması gerekenler:

 Depolama ve LNG terminalleri altyapı yatırımları bakımından üçüncü tarafların erişimi konusunda etkin muafiyet rejiminin geliştirilmesi,  Dağıtım şirketleri ve Yİ-YİD projeleri kapsamında yaptığı satışlar hariç olmak üzere, BOTAŞ’ın nihai tüketicilere yaptığı satışlar için, BOTAŞ’tan hukuki/fonksiyonel ayrıştırılmış bir ticaret şirketi kurulması,  Özellikle hane halkına yapılacak satışlar bakımından geliştirilmesi, uygulanacak fiyatlandırma mekanizmasının ve olağan tedarikçi / son kaynak tedarikçisi gibi mekanizmaların  Gerçek zamanlı veri akışının sağlanması için dağıtım şirketleri, serbest tüketiciler ve BOTAŞ tarafından yapılması gereken altyapı yatırımlarının tamamlanması ve Elektronik Bülten Tablosunun bu çerçevede teknik anlamda geliştirilmesi,  Kontrat devri yönteminden çalışmaların başlatılması; tamamen vazgeçilmesi, miktar devri yöntemine ilişkin

2018’e kadar tamamlanması gerekenler:

 Miktar devrinin başlatılarak sayısında artışın sağlanması, katılımcı  Özellikle elektrik santrallerine ve serbest tüketicilere yönelik satışlarda gerçek maliyetlerin piyasaya yansımasının sağlandığı bir fiyatlandırma mekanizmasının hayata geçirilmesi,  BOTAŞ’ın bir doğal gaz şirketi konumundan enerji holdingi konumuna geçişinin sağlanması; ticari yapı olarak mümkün olduğunca imtiyaz ve yükümlülüklerden arındırılarak kamu hizmeti yürüten bir kurum kimliğinden ticari bir teşebbüs kimliğine evrilmesi; bu sürecin halka arz gibi yöntemlerle desteklenmesi,  Dengeleme mekanizmasının etkinleştirilmesi yönünde gerek mevzuat gerekse fiziki altyapının tamamlanması,  İkincil kapasite ticaretine yönelik gerekli hukuki ve finansal altyapı çalışmalarına başlanması,  İletim ve dağıtım altyapısı bakımından yatırımların tamamlanması,  İletim faaliyetleri ve sistem işleticiliği faaliyetlerinin hukuki / fonksiyonel ayrışmasına ilişkin sürecin tamamlanması,  Kesintili kesintisiz müşteri uygulamalarının etkin bir şekilde hayata geçirilmesi;

GELIŞME (2018-2023)

 Gelişmiş esneklik araçlarıyla beraber dengeleme mekanizmasının etkinleştirilmesi ve iletim optimizasyonu haline getirilmesi, şirketinin odağının dengeleme ve gaz akışının  Kapasite ticaretinin gerçekleşmesini teminen gereken hukuki ve finansal altyapının tamamlanması,  Kesintili kesintisiz müşteri ayrımının piyasada esneklik sağlayacak şekilde etkinlikle uygulanması,  Ticari faaliyetlerin faaliyetlerinden ayrıştırılması, tamamının iletim hukuki/fonksiyonel  Finansal oyuncular ve araçların çeşit ve sayı olarak artarak piyasada yerlerini almalarının sağlanması

HEDEF: 2023 Olgun bir piyasa

 Talep doygunluğa ulaştığı,  Fiyatl ar tamamen piyasada oluştuğu    Tarife formülleri şeffaflaştığı, Tüm tüketiciler tedarikçisini seçebildiği,  Tam gelişmiş altyapının kurulduğu,  Gelişmiş depolama olanaklarının mevcut olduğu,  Ti caret merkez(ler)i oluştuğu, Üçüncü tarafların erişimi rejimi ile birincil ve ikincil taşıtma pazarları geliştiği,   Gelişmiş bir Şebeke Kodunun uygulandığı, Şebeke kullanıcıları maliyetlere katlanmak zorunda kalmamak için sistem dengesini bozmaktan kaçındığı,  Tedarik zinciri dikey olarak tamamen (hukuki/finansal) ayrıştığı,     Oldukça yüksek sayıda katılımcının bulunduğu,  Marjlar düştüğü,  Hareket oranı 5,0’in üzerine çıktığı,  Fiyatlar ın tamamen serbestleştiği, Gazın gazla rekabeti başladığı, Tüketicilerin geçiş maliyetlerinin azaldığı, Perakendede rekabet oluştuğu ve yeni piyasaların (ölçme, montaj, bakım-arıza) geliştiği,  Son kaynak tedarik rejiminin oturduğu ve olgunlaştığı (kısa süreli ve ihalelerle belirlenmeye başladığı),  Kısa vadeli sözleşmeler ve spot piyasaların oturduğu,   Gelişmiş finansal ve türev piyasalar (alivre, swap, futures, options) ortaya çıktığı, Gerçek anlamda likiditenin söz konusu olduğu,

REKABETÇİ BİR PİYASA

İlk aşamada yapılması gerekenler bakımından öneriler:

• Depolama ve LNG terminalleri altyapı yatırımları bakımından

üçüncü tarafların erişimi konusunda etkin muafiyet rejiminin

geliştirilmesi, • Dağıtım şirketleri ve Yİ-YİD projeleri kapsamında yaptığı satışlar hariç olmak üzere, BOTAŞ’ın nihai tüketicilere yaptığı satışlar için, BOTAŞ’tan

hukuki/fonksiyonel ayrıştırılmış

bir ticaret şirketi kurulması, • Özellikle hane halkına yapılacak satışlar bakımından uygulanacak fiyatlandırma mekanizmasının ve olağan tedarikçi / son kaynak tedarikçisi gibi mekanizmaların geliştirilmesi,

2018 yılına kadar tamamlanması gerekenler bakımından öneriler:

•

Miktar devrinin

başlatılarak katılımcı sayısında artışın sağlanması, • Özellikle elektrik santrallerine ve serbest tüketicilere yönelik satışlarda

gerçek maliyetlerin piyasaya yansımasının

sağlandığı bir fiyatlandırma mekanizmasının hayata geçirilmesi, • BOTAŞ’ın

bir doğal gaz şirketi konumundan enerji holdingi konumuna geçişinin

sağlanması; ticari yapı olarak mümkün olduğunca imtiyaz ve yükümlülüklerden arındırılarak kamu hizmeti yürüten bir kurum kimliğinden ticari bir teşebbüs kimliğine evrilmesi; bu sürecin halka arz gibi yöntemlerle desteklenmesi, •

Dengeleme mekanizmasının

etkinleştirilmesi yönünde gerek mevzuat gerekse fiziki altyapının tamamlanması, •

İkincil kapasite ticaretine

çalışmalarına başlanması, yönelik gerekli hukuki ve finansal altyapı

2018 yılına kadar tamamlanması gerekenler bakımından öneriler:

• İletim ve dağıtım altyapısı bakımından yatırımların tamamlanması, •

İletim faaliyetleri ve sistem işleticiliği

faaliyetlerinin hukuki / fonksiyonel ayrışmasına ilişkin sürecin tamamlanması, • Kesintili-kesintisiz müşteri uygulamalarının etkin bir şekilde hayata geçirilmesi;

2018-2023 döneminde yapılması gerekenler bakımından öneriler:

• Gelişmiş esneklik araçlarıyla beraber dengeleme mekanizmasının etkinleştirilmesi ve iletim şirketinin odağının dengeleme ve gaz akışının

optimizasyonu

haline getirilmesi, •

Kapasite ticaretinin

gerçekleşmesini teminen gereken hukuki ve finansal altyapının tamamlanması, • Kesintili-kesintisiz müşteri ayrımının piyasada esneklik sağlayacak şekilde etkinlikle uygulanması, •

Ticari faaliyetlerin tamamının

ayrıştırılması, iletim faaliyetlerinden hukuki/fonksiyonel •

Finansal oyuncular ve araçların

almalarının sağlanması. çeşit ve sayı olarak artarak piyasada yerlerini