Transcript poziom lęku i radzenie sobie ze stresem

LĘK
I RADZENIE SOBIE
ZE STRESEM
u dorosłego potomstwa
osób z CHAD
dr n. med. Iwona Koszewska i dr n. hum. Anna Chojnacka
II Klinika Psychiatryczna IPiN
Kontekst teoretyczny
 Potomstwo osób chorych na zaburzenia afektywne jest
narażone na zaburzenia nastroju co najmniej z dwóch
powodów:
 obciążenia genetycznego, które wiąże się z większym
ryzykiem zachorowania
 oraz stresujących czynników życiowych związanych
ze środowiskiem rodzinnym i społecznym (Mowbray i
Mowbray, 2006; Kuyler i wsp., 1980; LaRoch i wsp. 1985)
 Rodziny osób chorych często charakteryzują się
dezorganizacją życia codziennego, małą stabilnością i
licznymi konfliktami (Inforr-Germain i wsp. 1992; Hodgins, 2002)
Kontekst teoretyczny
 Potomstwo osób z CHAD cechuje zwiększone ryzyko
zachorowania na różne zaburzenia psychiczne – w
szczególności dotyczy to szerokiego spektrum zaburzeń
zachowania, zaburzeń nastroju, nerwic oraz nadużywania
substancji psychoaktywnych (DelBello i Geller, 2001; Birmaher i wsp. 2010)
 Poza częstszym zapadaniem na różne zaburzenia
psychiczne grupa ta charakteryzuje się także
 - niższym poziomem samooceny,

- słabszym przystosowaniem społecznym,

- większym spożyciem alkoholu,

- częstszym stosowaniem mechanizmów obronnych

opartych na unikaniu i somatyzacji

(Neff, 1994; Daley i wsp., 2000; Jacob i Windle, 2000; Ostman i Hansson 2000)
Adaptacja do choroby rodzica
 Radzenie sobie z trudnymi sytuacjami jest łatwiejsze,
jeżeli w dzieciństwie rodzic wyjaśniał i opisywał dziecku
swoją chorobę oraz jej wpływ na zachowanie (takie
postępowanie chroniło przed nieuzasadnionym
obwinianiem się dziecka za problemy wynikające z
choroby psychicznej rodzica)
 Negatywny wpływ choroby rodzica może zostać
zmniejszony poprzez intensywne wsparcie społeczne
np. ze strony zdrowego rodzica i dziadków
i Steigman, 2000]
[Solomon i Dranie, 1995; Cook
Adaptacja do choroby rodzica
 Wyniki badań opierających się na analizie
samoopisów wykazały, że potomstwo osób z
CHAD podkreśla również pozytywne aspekty
posiadania chorego rodzica, tj. zdobycie
większej siły i odporności psychicznej, rozwinięcie
samodyscypliny, tolerancji oraz empatii [Kuyler i wsp. 1980]
Radzenie sobie
 podstawowy proces adaptacyjny
 stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki
mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i
wewnętrznych wymagań (Lazarus i Folkman, 1984)
 radzenie sobie jest serią celowych wysiłków, jakie
osoba podejmuje w wyniku oceny sytuacji spostrzeżonej
jako stresowa, a nie zachowaniem adaptacyjnym
pojawiającym się automatycznie
Radzenie sobie
 jako PROCES
 jako STRATEGIA: forma zachowania, stosowana w celu zmiany
sytuacji lub złagodzenia jej skutków – znacz. sytuacyjne
 jako STYL: typowy dla danej jednostki sposób zachowania się w
sytuacjach stresowych (Endler i Parker, 1990) - znacz. dyspozycyjne
 Trzy różne STYLE RADZENIA SOBIE ze stresem:
 skoncentrowany na zadaniu: podejmowanie wysiłków
zmierzających do rozwiązania problemu
 skoncentrowany na emocjach: koncentrowanie się na sobie i
własnych przeżyciach emocjonalnych, podejmowane działania mają
na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego
 skoncentrowany na unikaniu: wystrzeganie się myślenia o
problemie, przeżywania i doświadczania trudnej sytuacji
 - angażowanie się w czynności zastępcze
 - poszukiwanie kontaktów towarzyskich
Lęk
 jako STAN
 jako CECHA

nabyta dyspozycja behawioralna, która czyni
jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego zakresu
obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażające i
reagowanie na nie stanem lęku, nieproporcjonalnie
silnym w stosunku do wielkości obiektywnego
niebezpieczeństwa (Spielberger, 1966)
 W definicji tej podkreśla się wyuczony charakter lęku.
 Formowanie się lęku jako cechy wiąże się z wczesnym
okresem dzieciństwa, relacjami zachodzącymi między
dzieckiem a rodzicami
Problemy opiekunów osób z CHAD
 Poczucie ciężaru choroby (ang. burden)
 Poczucie piętna, napiętnowanie (ang. stigma)
 Radzenie sobie ze stresem (ang. coping)
 a także z lękiem, depresją, złym subiektywnym
stanem zdrowia, większym korzystaniem z
pomocy zdrowotnej [Perlick i wsp. 2005]
Ciężar choroby
 CHAD jest obciążeniem dla chorych, ale także ich rodzin,
opiekunów (ang. caregivers) [Ogilvie i wsp. 2007; Gonzalez i wsp., 2007; Chakrabarti i
Gill, 2002]
 Specyfika choroby: powtarzanie się nawrotów, charakter
fazowy, zróżnicowany charakter epizodów (m/hm, mix, d),
objawy subdepresyjne między epizodami, hospitalizacje,
próby samobójcze, agresja, zmiany funkcjonowania
społecznego, rodzinnego, zawodowego, ekonomicznego
[Ogilvie i wsp. 2007]
 Odczuwanie ciężaru, poczucie piętna może negatywnie
wpływać na zdrowie psychiczne opiekunów, na stosowane
nieefektywne metody radzenia sobie [Perlick i wsp. 2007]
 Poczucie ciężaru choroby zmienia się w czasie [Heru i Ryan, 2004]
Poczucie piętna choroby
 CHAD wiąże się z poczuciem piętna dla chorych i
ich rodzin [Gonzalez i wsp., 2007; Chakrabarti i Gill, 2002].
 Poczucie piętna jest większe, gdy
 początek choroby rodzica przypada na okres adolescencji lub
wczesnej dorosłości potomstwa,
 u osób z wyższym wykształceniem,
 u osób z małą ilością kontaktów towarzyskich
[Gonzalez i wsp. 2007]
Fazy adaptacji do choroby
 Przed diagnozą – strach, lęk, rezygnacja
 Po diagnozie – współczucie, empatia, nadzieja na efekt
leczenia
 Gdy przebieg niekorzystny – frustracja, wycofanie (bez
poczucia winy), złość (zwłaszcza, gdy towarzyszy temu
przekonanie, że chory nie robi wszystkiego co mógłby i
powinien)
 Gdy choroba nie poddaje się leczeniu – poczucie
bezsilności.

[Perlick i wsp. 2007]
Radzenie sobie ze stresem u opiekunów osób z CHAD
 Charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem, podejmowane
jest w zależności od relacji z osobą chorą [Ogilvie i wsp. 2005]
 Najczęściej stosowane są strategie zorientowane na
problemie (poszukiwanie wiadomości o chorobie,
uaktywnianie osoby chorej, pozytywne nastawienie,
pomoc) [Chadda i wsp. 2007], podejmowane częściej przez młodych
opiekunów [Chakrabarti i Gill, 2002].
Związek między poczuciem ciężaru choroby a poczuciem
piętna
 Ciężar choroby jest związany z głębokością objawów, trudnościami w relacji
z osobą chorą, brakiem wsparcia, poczuciem piętna [van der Voort, 2007]
 Wysoki poziom ekspresji emocji (EE) przejawia się w czasie ostrej manii,
głębokiej depresji, przewlekłej subdepresji [Ogilvie i wsp. 2005].
 Poczucie znacznego ciężaru, wysoki poziom EE, niski poziom wsparcia wiążą się
z mało przystosowawczymi strategiami radzenia sobie z problemem

(skoncentrowanych na emocjach) [Chakrabarti i Gill, 2002].
 Mniejszy poziom odczuwanego obciążenia pozwala na bardziej adaptacyjne
metody radzenia sobie [Chakrabarti i Gill, 2002].
 Dla opiekunów osób z CHAD najbardziej obciążające były stany wzmożonej

aktywności, drażliwości, smutku oraz zaprzestania leczenia oraz obawa
przed nawrotem [Reinares i Vieta, 2006].
Związek między poczuciem ciężaru choroby a poczuciem
piętna
 Poszukanie informacji koreluje dodatnio z poziomem
wykształcenia i statusem ekonomicznym.
 Strategie skoncentrowane na emocjach wiążą się z młodym
wiekiem, stanem małżeńskim, krótkim okresem choroby.

 Praca z opiekunami zmniejsza nawrotowość choroby,
zwłaszcza manii/hipomanii [Reinares i wsp. 2008].
 Psychoedukacja jest pomocna i interwencja rodzinna, ale nie
wiadomo, które formy są najbardziej efektywne [van der Voort i wsp.
2007].
Badania własne
Narzędzia
 ANKIETA INFORMACYJNA dotycząca badanego potomka
– wypełniał badany
 KWESTIONARIUSZ LĘKU Spielbergera (STAI X2) –
wypełniał badany
 KWESTIONARIUSZ STYLÓW RADZENIA SOBIE Endlera i
Parkera (CISS) – wypełniał badany
 ANKIETA INFORMACYJNA dotycząca rodzica (pacjenta) –
wypełniał lekarz
Metoda
 Osoby badane
 dorosłe potomstwo osób z ChAD (wg ICD 10)
 rodzice: pacjenci z oddziału F7 przebywający w okresie
08.07 - 09.08
 wystąpienie choroby przed 25 rż potomka
 czas trwania choroby min. 5 lat
 N = 38 (25 K)
 wiek = 34,8 lat
 Grupa kontrola (populacja ogólna) – dobrana pod
względem płci i wieku
 N = 39 (25 K)
Narzędzia
 ANKIETA INFORMACYJNA dot. rodzica

-
wypełniał lekarz prowadzący pacjenta:
wiek
płeć
stan cywilny
typ choroby (I vs II)
występowanie innych zaburzeń
długość choroby
ciężkość przebiegu choroby
liczba dzieci
Narzędzia
 ANKIETA INFORMACYJNA dot. potomka
samoopis – wybór jednej z podanych odp. na pytania dot.:
wieku
wykształcenia
pracy zawodowej
choroby rodzica
wieku, w którym osoba dowiedziała się o chorobie rodzica
czy mieszkał z rodzicem, gdy zachorował?
czy sam miał kiedykolwiek problemy z zachowaniem w szkole/ ze
zdrowiem psychicznym/czy korzystał z pomocy psychologicznej lub
psychiatrycznej (z jakiego powodu i jak długo)?
 roli zdrowego rodzica, dziadków, rodzeństwa









+ pytanie otwarte dotyczące osobistych odczuć i refleksji
związanych z dorastaniem w rodzinie z ChAD
Narzędzia
 KWESTIONARIUSZ LĘKU Spielbergera (STAI X2)
 (polska adaptacja” Wrześniewski, Sosnowski, Matusik, 2002)

20 stwierdzeń – osoba badana ustosunkowuje się do każdego z
nich wybierając jedną z 4 odpowiedzi

Uzyskany wynik (suma punktów) wyraża poziom podatności na
reagowanie lękiem nieproporcjonalnie do obiektywnego
niebezpieczeństwa

α Cronbacha = 0,88
Narzędzia
 KWESTIONARIUSZ STYLÓW RADZENIA SOBIE „CISS”

Endlera i Parkera (polska adapt: Szczepaniak, Strelau, Wrześniewski,
2007)

48 stwierdzeń dotyczących różnych zachowań podejmowanych przez
ludzi w sytuacjach stresowych

Badany określa na 5-stopniowej skali częstotliwość, z jaką podejmuje
opisane działanie





CISS składa się z 3 skal podstawowych:
SSZ – styl skoncentrowany na zadaniu
SSE – styl skoncentrowany na emocjach
SSU – styl skoncentrowany na unikaniu
Wynik (średni) uzyskuje się dla każdej ze skal oddzielnie, określa się
dominujący sposób radzenia sobie ze stresem
Hipotezy badawcze
 Potomstwo osób z CHAD przejawia
wyższy poziom lęku jako cechy niż osoby
w populacji ogólnej
 Dominującą strategią radzenia sobie ze
stresem u potomstwa osób z CHAD jest
strategia skoncentrowana na problemie
Wyniki
 Charakterystyka badanej grupy potomków osób z CHAD
 Wiek rodzica 61,9±9,0 (44 – 82 lata)
 Długość choroby rodzica 22,6±9,5 (5 – 40 lat)
 Wiek zachorowania rodzica 39,3±9,6 (20 – 61)
 Liczba hospitalizacji 3,5±3,0 (1 – 20)
 Wiek dziecka 34,8±9,6 (20- 50 lat)
 Wiek dziecka w czasie zachorowania rodzica 12,9±7,2 (0 -25 lat)
 Długość życia potomka z chorobą rodzica 22,0±9,2 lata (5 – 40
lat)
Wyniki – rodzice (pacjenci)
39% osób (15 osób) miało w przebiegu nasilone zespoły
maniakalne (typ I CHAD), trzy osoby miały towarzyszące
zaburzenia lękowe, jedna osoba - uzależnienie od alkoholu.
U 13 osób (34%) osób stwierdzono ciężki przebieg choroby,
umiarkowany (22 osoby), u pozostałych lekki (3 osoby).
W grupie rodziców chorych było 31 matek i 7 ojców
26 osób pozostawało w związkach małżeńskich, jedna w trakcie separacji, 5
osób rozwiedzionych, 6 osoby owdowiałe.
Liczba posiadanych dzieci od 1 do 4, średnia 2,0 (±0,8).
Wyniki - badane potomstwo
W grupie badanych 22 osoby – wykształcenie wyższe, 7 niepełne wyższe (3 - wykształcenia zawodowe, 6 osób – średnie).
W czasie badania 25 osób (66%) pracowało zawodowo.
Jedynie 2 osoby (5%) nie mieszkały z rodzicem, gdy zaczęła się jego choroba.
Wśród danych na temat zdrowia psychicznego potomków
uzyskano następujące odpowiedzi:
4 osoby miały problemy z zachowaniem w szkole,
11 osób odczuwało problemy ze strony zdrowia psychicznego,
14 osób korzystało z pomocy psychologicznej/psychiatrycznej
(6 osób sporadycznie, 8 osób długoterminowo), w tym z powodu zaburzeń lękowych
- 6 osób, zaburzeń afektywnych jedno- lub dwubiegunowych – 6 osób, 3 osoby z powodu
zaburzeń relacji z ludźmi).
Pomoc rodziny w adaptacji badanych do choroby
Pomocną postawą wykazywał się najczęściej zdrowy rodzic
(u 53% badanych) lub rodzeństwo (39% badanych).
Zwraca uwagę nieznaczący wpływ dziadków: pomocny u 26%
badanych, u ponad połowy (53%) - obojętny lub utrudniający.
Dominujący model radzenia sobie ze stresem w
grupie potomstwa osób z CHAD i w grupie kontrolnej
Wyraźnie dominującym sposobem radzenia sobie w grupie
potomstwa osób chorych był styl skoncentrowany na zadaniu,
podobnie jak w grupie kontrolnej. W grupie potomstwa osób
chorych istotnie częściej występował styl skoncentrowany na
emocjach, rzadziej na unikaniu (p<0,01).
Nasilenie lęku jako cechy nie różni obu grup badanych
(41,9±9,0 vs 39,6±7,2).
Korelacje pomiędzy wiekiem w grupie potomstwa osób chorych
i w grupie kontrolnej
a wynikami w kwestionariuszu STAI-X2 oraz CISS.
Z wiekiem dzieci osób chorych stosują istotnie mniej SSU.
Związku takiego nie stwierdzono w grupie kontrolnej.
W grupie kontrolnej z wiekiem stosowane jest więcej SSE.
Wiek
STAI –X2
CISS
SSZ
SSE
SSU
Potomstwo osób chorych
0,011
-0,065
-0,099
-0,485**
Grupa kontrolna
-0,071
-0,073
0,316*
-0,198
*p<0,05; **p<0,01 (korelacje r Pearsona)
Wiek potomstwa, w którym wystąpiła choroba
rodzica a wynikami w skali STAI-X2 i CISS.
Im w późniejszym okresie rozwoju potomka występuje choroba
rodzica, tym większe nasilenie lęku-cechy (wartości istotne statystycznie
tylko pomiędzy okresem bardzo wczesnym a po uzyskaniu dorosłości).
oraz tym istotnie częściej SSE. Najmniejsze wyniki w tym zakresie są u
dzieci, u których choroba rodzica rozpoczęła się w okresie przedszkolnym.
Wiek potomstwa, w którym
Liczba
wystąpiła choroba rodzica
osób
do 6 lat
6 - 11
12 – 18
powyżej 18
Test T: * p<0,05, ANOVA nz
7
8
13
10
STAI –X2
37,0±4,2*
40,9±7,2
42,5±9,6
45,5±10,9*
CISS
SSZ
SSE
SSU
56,1±7,9
58,3±11,1
58,2±7,8
55,7±8,2
37,3±2,1
41,9±13,6
40,8±10,3
45,0±12,8
44,1±9,6
45,5±12,3
42,5±8,1
44,4±8,2
Korelacje pomiędzy długością życia z rodzicem chorym oraz
wiekiem potomstwa w czasie zachorowania rodzica i wiekiem
zachorowania rodzica a wynikami w skali STAI-X2 i CISS.
Im dłużej dziecko żyje z chorobą rodzica tym mniej stosuje SSU.
Wiek potomka w czasie zachorowania rodzica jak również wiek
zachorowania rodzica nie wiążą się lękiem ani strategiami
radzenia sobie ze stresem.
Stwierdzona zależność nie wiązała się z wiekiem zachorowania rodzica, wiekiem
badanego potomka, długością choroby rodzica ani wiekiem rodzica.
Potomstwo osób chorych
STAI –X2
CISS
SSZ
SSE
SSU
długość życia potomka z chorobą rodzica
0,181
-0,036
-0,199
-0,439**
wiek potomka w czasie zachorowania rodzica
0,221
0,019
0,157
-0,008
wiek zachorowania rodzica
0,259
-0,071
0,118
-0,123
Typ choroby rodzica a wyniki uzyskane
przez potomstwo osób chorych
CHAD I rodzica wiązała się z większym lękiem, większą
częstością stosowania SSE oraz częstszym stosowaniem SSU
(p<0,05).
Choroba o nasileniu ciężkim (z częstymi hospitalizacjami,
inwalidyzacją) wiązała się z mniejszym nasileniem lęku, strategią
skoncentrowaną na emocjach i unikaniu. Można to uznać za pełniejszą
adaptację do choroby rodzica.
Późne zachorowanie rodzica wiązało się z większym nasileniem
lęku.
Potomstwo osób chorych
STAI –X2
CISS
SSZ
*p<0,05; **p<0,01
Typ CHD rodzica
I n=15
II n=23
43,7±9,8
40,8±8,4
Ciężkość choroby
lekka/umiarkowana n=25
ciężka n=13
43,6±1,6
38,8±2,8
Wiek zachorowania rodzica
wczesny do 35 rż n=12
późny po 35 rż n=26
*
37,5±1,9
44 ±1,8
57,1±9,4
57,2±8,0
55,8±1,7
59,9±2,1
58,1±2,6
56,8±1,6
SSE
SSU
44,9±11,7
39,2± 9,7
*
47,5±6,7
41,6±9,8
43,2±1,7
38,2±3,9
45,8±1,7
40,4±2,6
38,1±2,5
43,0±2,3
44,4±3,1
43,7±1,7
Płeć chorego rodzica i płeć badanego potomstwa
oraz rola zdrowego rodzica a uzyskane wyniki
Płeć chorego rodzica nie różnicowała nasilenia lęku czy strategii
radzenia sobie ze stresem u jego potomstwa.
Córki rodzica chorego przejawiają większe nasilenie lęku,
częściej stosują SSE i SSU. Porównywane grupy (córki/synowie osób
chorych) nie różniły się między sobą wiekiem, stanem cywilnym rodzica, długością,
ciężkością i typem choroby rodzica ani wiekiem, w którym zachorował rodzic, a także
bez różnicy ocenę roli zdrowego rodzica, rodzeństwa, dziadków.
Potomstwo osób chorych
STAI –X2
CISS
SSZ
SSE
SSU
W przypadku
chorej matki (n=31)
chorego ojca (n=7)
42,7±7,7
41,3±8,3
57,6±10,5
55,3±10,8
41,2± 9,0
42,7± 9,5
43,7±10,4
45,1±11,3
córki rodzica chorego (n=25)
synowie rodzica chorego (n=13)
44,6± 9,7
36,8±4,1 **
56,9±8,8
57,8±8,0
44,2±11,4
36,3± 7,3 *
46,6±8,3
38,9±8,7**
z drugim rodzicem
- pomocnym n=20
- utrudniającym/obojętnym n=18
43,2 ±8,6
40,6 ±9,4
56,3±7,2
58,2±9,8
42,8±9,3
40,0±12,3
43,5±9,0
44,9±9,4
*p<0,05; **p<0,01
Wnioski
1.
Potomstwo osób z CHAD uznało drugiego rodzica i rodzeństwo jako
najbardziej pomocne w adaptacji do CHAD rodzica, nie dostrzegało
wsparcia ze strony dziadków.
2.
Potomstwo osób chorych stosuje najczęściej strategie
skoncentrowane na zadaniu, ale też więcej strategii
skoncentrowanych na emocjach niż osoby z grupy kontrolnej.
3.
Im starsze jest potomstwo i im dłużej trwa choroba rodzica tym
rzadziej stosuje ono strategie skoncentrowane na unikaniu.
4.
Im cięższy przebieg choroby rodzica, tym częstsze strategie
skoncentrowane na emocjach lub na unikaniu. Wystąpienie manii w
przebiegu choroby wiąże się z częstszym stosowaniem strategii
skoncentrowanych na unikaniu.
5.
Córki chorych rodziców charakteryzują się większym nasileniem lęku
a także częstszym stosowaniem strategii skoncentrowanych na
emocjach oraz skoncentrowanych na unikaniu.