Transcript Żmien il

5.1.1
Il-Preistorja
Iż-żmien ta' qabel mal-bniedem ivvinta l-kitba.

Pre = qabel

iStorja = il-ġrajja (miktuba) tal-bniedem
Malta qabel ġew in-nies.



Malta mhux minn
dejjem kienet gżira.
Fiż-Żmien is-Silġ (Ice
Age) il-livelli tal-baħar
kien ħafna anqas minnormal.
Malta ma kinitx teżisti
bħala gżira sa madwar
12-il elf sena ilu.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
2
Għar Dalam


Għar Dalam
(Birżebbuġa) huwa
prova li Malta mhux
dejjem kienet gżira.
Fih instabu fossili ta'
annimali li huma
estinti (iljunfanti u
ippopotami nani).
Dan l-għar huwa wkoll
wieħed mill-ewwel postijiet
li fih beda jgħix il-bniedem
meta ġie Malta.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
3
Ir-Rivoluzzjoni Neolitika.

Qabel il-miġja tiegħu
f'Malta l-bniedem
kien żviluppa lbiedja.
Il-klima aktar sħuna u
stabbli ta' wara Żmien isSilġ kienet kontribut
importanti f'din irRivoluzzjoni.
Rivoluzzjoni Neolitika =
il-bidla li għamel ilbniedem minn
KAĊĊATUR nomadu
għal BIDWI sedentarju.
Sar jaf jiddomestika lannimali u l-ħxejjex u
jgħix ġewwa djar u
villaġġi.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
4
L-ewwel bnedmin f'Malta.

Qasmu minn Sqallija madwar 7000 sena ilu
(5000 Q.K.)


Ġabu magħhom il-biedja – it-tagħrif dwar kif
tipproduċi l-ikel.
Kienu jgħixu f'għerien (Għar Dalam) u villaġġi (eż.
Skorba).
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
5
Taqsimiet tal-Preistorja Maltija.
Żmien
Perjodu
Żmien in-Neolitiku
5000QK - 4400 QK
Żmien ir-Ram (jew, Żmien it-Tempji)
4400QK – 3000 QK
Żmien il-Bronż
2500QK - 900QK
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
6
Żmien in-Neolitiku (1)


In-nies bnew villaġġi
u kienu jgħix millbiedja.
Kienu jużaw għodda
magħmula mill-ħaġar
Kellhom reliġjon
ibbażata fuq ittwemmin fl-alla talfertilita'.
(iż-żnied, li kien jinġab
minn Sqallija u gżejjer
oħra).
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
7
Żmien in-Neolitiku (2)
Fażi
Żmien
Għar Dalam
5000
Skorba (Griża)
4500
Skorba (Ħamra)
4400
In-Neolitiku f'Malta
jinqasam f'3 FAŻIJIET li
jirriflettu tipi differenti
ta' fuħħar. Il-fażijiet ta'
Skorba huma msemmija
għall-kulur tat-tafal (griż
jew aħmar).
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
8
L-oqbra tax-Xemxija.


Tħaffru fil-blat fuq l-għolja li tagħti għal fuq ilbajja ta' San Pawl il-Baħar.
Huma l-prototip (mudell) li fuqhom inbnew ittempji megalitiċi ta' Żmien ir-Ram.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
9
Żmien ir-Ram (1)
(jew, Żmien it-Tempji)


Minkejja l-isem, lgħodda f'dan ilMega = kbir
perjodu kienet
magħmula mill-ħaġar. litiku = ġebel
Matul dan il-perjodu
nbew it-tempju
megalitiċi kollha ta'
Malta
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
10
Żmien ir-Ram (2)
Fażi
Żmien
Żebbuġ
4100
Mġarr
3800
Ġgantija
3600
Saflieni
3300
Tarxien
3000
It-tempji ġew kollha mibnija fl-aħħar 4 fażijiet.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
11
Żmien ir-Ram (3)
Pjanta tat-tempji

It-tempji megalitiċi
kollha għandhom listess pjanta bażika:
kmamar nofs tond,
b'daħla trilittika (3
ħaġriet).
Normalment, l-aktar
kamra importanti
kienet dik ta' faċċata
d-daħla.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
12
Daħla trilittika.

Kull tempju għandu
daħla magħmula
minn 3 ħaġriet; tnejn
weqfin u waħda
mimduda fuqhom.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
13
Żvilupp tat-tempji.


It-tempji żviluppaw
tul-iż-żmien.
Numru mdaqqas ta'
tempji huma doppji:
Mnajdra
u
Ġgantija
Minn tempju sempliċi
huma
eżempji
tajbin.
b'tlett ikmamar
jinbnew tempji
b'ħamest ikmamar u
b'sebgħat ikmamar.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
14
Żvilupp tat-tempji.


It-tempji żviluppaw
tul-iż-żmien.
Numru mdaqqas ta'
tempji huma doppji:
Mnajdra
u
Ġgantija
Minn tempju sempliċi
huma
eżempji
tajbin.
b'tlett ikmamar
jinbnew tempji
b'ħamest ikmamar u
b'sebgħat ikmamar.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
15
Simboli fit-tempji.
Simboli tal-FERTILITA':


Statwi ta' nisa ħoxnin
Tinqix t'annimali
(magħoż, barrin,
ħmir)
Simboli tal-ĦAJJA
ETERNA:
Spirali
Hut
Serp
Siġra
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
16
UNESCO World Heritage Sites
Dawn it-tempji megalitiċi huma meqjusa ta' importanza
kbira għall-kultura dinjija:

Hypogeum of Ħal-Saflieni
Ġgantija

Ħaġar Qim


Mnajdra
Ta'Hagrat


Skorba

Tarxien
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
17
L-Ipoġew ta' Ħal Saflieni

Jinstab f'Raħal il-Ġdid.

Huwa mħaffer fil-blat fuq 3 livelli.

Huwa tempju u nekropoli (ċimiterju).

Kmamar importanti jikludu: l-Kamra tal-Oraklu, isSancta Sanctorum.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
18
Żmien il-Bronż.

Fażi
Żmien
Tarxien (Ċimiterju)
2500
Borġ in-Nadur
1500
Baħrija
900

In-nies li bnew ittempji spiċċaw.
Ħadd ma jaf kif.
Minflok ġew nies
ġodda, minn
Sqallija wkoll, li
ġabu magħhom
għodda tal-bronż.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
19
Dolmen.

L-aħjar eżempji ta' dolmens
jinstabu f'Ta' Ċenċ,
Għawdex.

Dolmen hija struttura
megalitika magħmula
minn ġebla kbira
ħafna mimduda fuq
ġebel ieħor biex
jinħoloq spazju taħt.
X'aktarx kienet qabar.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
20
Menhir.

Menhir hija ġebla twila wieqfa.

L-użu tagħha mhux magħruf.

Eżempju tajjeb ta' menhir tinsab
f'Hal Far.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
21
Irħula fortifikati (1).



Hemm numru ta'
irħula fortifikati ta'
Żmien il-Bronż.
Borġ in-Nadur huwa
eżempju tajjeb.
Mibni fuq għolja,
qrib tempju
megalitiku antik.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
22
Irħula fortifikati (2).

Borġ in-Nadur
għandu ħajt difensiv
(għoli 4 metri f'xi
partijiet) li jdwwar
parti mir-raħal.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
23
Ġwiebi forma ta' qanpiena.


Il-villaġġi ta' Żmien
il-Bronż kellom
numru ta ġwiebi
forma ta' qanpiena.
Fihom kien jinħażen
il-qamħ jew xi tipi ta'
ċerejali oħra.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
24
Ċimiterju Tarxien.


It-tempju megalitiku
ta' Tarxien kien użat
bħala krematorju fi
Żmien il-Bronż.
Jidher li it-twemmin
tal-kultura l-ġdida
kien differenti minn
dik ta' Żmien ir-Ram.
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
25
Cart-Ruts (raddi tar-roti)



Il-'cart-ruts' huma
sensiela ta' raddi
maqtugħa fil-blat f'pari.
Ħadd ma jaf għal xiex
kienu jintużaw.
L-aħjar eżempji jinstabu
bejn il-Buskett u lirdumijiet ta' Dingli
(Clapham Junction).
John Ungaro B.Ed (Hons), M.A.
26