Transcript Heimildamat og tilvitnanir

Orðabækur, handbækur og gagnasöfn
© Eiríkur Rögnvaldsson,
september 2012
1
Íslensk orðabók
• Íslensk orðabók. 2007.
Ritstj. Mörður Árnason.
Mál og menning,
Reykjavík. [1. útg. 1963,
Íslenzk orðabók handa
skólum og almenningi,
ritstj. Árni Böðvarsson]
2
Íslensk samheitaorðabók
• Íslensk samheitaorðabók. 2012. Ritstj. Svavar
Sigmundsson.
Styrktarsjóður Þórbergs
Þórðarsonar og
Margrétar Jónsdóttur,
Háskóla Íslands,
Reykjavík. [1. útg.
1985.]
3
Stafsetningarorðabókin
• Stafsetningarorðabókin.
2008. Ritstj. Dóra
Hafsteinsdóttir. JPV,
Reykjavík.
4
Handbók um íslensku
• Handbók um íslensku.
2011. Ritstj. Jóhannes
Bjarni Sigtryggsson. JPV,
Reykjavík.
5
Stóra orðabókin um íslenska málnotkun
• Jón Hilmar Jónsson.
2005. Stóra orðabókin
um íslenska málnotkun.
Mál og menning,
Reykjavík.
6
Beygingarlýsing íslensks nútímamáls
• Beygingarlýsing íslensks nútímamáls. 2004.
Ritstj. Kristín Bjarnadóttir. Stofnun Árna
Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.
7
Mörkuð íslensk málheild
• Mörkuð íslensk málheild. 2012. Ritstj. Sigrún
Helgadóttir. Stofnun Árna Magnússonar í
íslenskum fræðum, Reykjavík.
8
ÍSLEX
• ÍSLEX. 2011. Ritstj. Þórdís Úlfarsdóttir o.fl.
Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum, Reykjavík.
9
Orðabanki Íslenskrar málstöðvar
• Orðabanki Íslenskrar málstöðvar. Ritstj. Ágústa
Þorbergsdóttir. Stofnun Árna Magnússonar í
íslenskum fræðum, Reykjavík.
10
Íslenskt orðanet
• Jón Hilmar Jónsson og Þórdís Úlfarsdóttir.
Íslenskt orðanet. Stofnun Árna Magnússonar í
íslenskum fræðum, Reykjavík.
11
Ritmálssafn Orðabókarinnar
• Ritmálssafn Orðabókar Háskólans. Stofnun
Árna Magnússonar í íslenskum fræðum,
Reykjavík.
12
Málföng
• Málföng fyrir íslensku. Máltæknisetur, Reykjavík.
13
Mergur málsins
• Jón G. Friðjónsson.
2006. Mergur málsins.
Íslensk orðatiltæki.
Uppruni, saga og
notkun. Mál og
menning, Reykjavík. [1.
útg. 1993.]
14
Íslensk orðsifjabók
• Ásgeir Blöndal
Magnússon. 1989.
Íslensk orðsifjabók. [3.
prentun 2008.] Orðabók
Háskólans, Reykjavík.
15
Íslensk orðtíðnibók
• Jörgen Pind (ritstj.),
Friðrik Magnússon og
Stefán Briem. 1991.
Íslensk orðtíðnibók.
Orðabók Háskólans,
Reykjavík.
16
Íslenskt orðtakasafn
• Halldór Halldórsson.
1991. Íslenzkt orðtakasafn I-II. 3. útg.
aukin. Almenna
bókafélagið, Reykjavík.
[1. útg. 1968-69.]
(Íslenzk þjóðfræði.)
17
Íslenskt málsháttasafn
• Bjarni Vilhjálmsson og
Óskar Halldórsson.
1966. Íslenzkir málshættir. Almenna
bókafélagið, Reykjavík.
(Íslenzk þjóðfræði.)
18
Handbók um málfræði
• Höskuldur Þráinsson.
1995. Handbók um
málfræði. Námsgagnastofnun, Reykjavík.
19
Íslenskt málfar
• Árni Böðvarsson. 1992.
Íslenskt málfar.
Almenna bókafélagið,
Reykjavík. (Íslensk
þjóðfræði.)
20
Handbók um málfar í talmiðlum
• Ari Páll Kristinsson.
1998. Handbók um
málfar í talmiðlum.
Málvísindastofnun
Háskóla Íslands,
Reykjavík.
21
Nöfn Íslendinga
• Guðrún Kvaran. 2011.
Nöfn Íslendinga.
Forlagið, Reykjavík. [1.
útg. 1991, höf. Guðrún
Kvaran og Sigurður
Jónsson frá Arnarvatni.]
22
Orðabók Blöndals
• Sigfús Blöndal. 1920-24.
Íslensk-dönsk orðabók.
Reykjavík. [Ljóspr. 1952
og 1980. Viðbætir 1963;
ritstj. Halldór Halldórsson og Jakob Benediktsson. Íslenzk-danskur
orðabókarsjóður,
Reykjavík.]
23
Orðabók Fritzners
• Johan Fritzner. 1883-96.
Ordbog over det gamle
norske sprog. 2. útg.
Universitets-forlaget,
Oslo. [Ljóspr. 1954 og
1973. 1. útg. 1867.
Viðbótarbindi með
leiðréttingum og
viðaukum útg. 1972.]
24
Orðabók Cleasby-Vigfússonar
• Richard Cleasby og
Guðbrandur Vigfússon.
1957. An IcelandicEnglish Dictionary. 2.
útg. The Clarendon
Press, Oxford. [1. útg.
1874.]
25
Lexicon poeticum
• Sveinbjörn Egilsson.
1916. Lexicon poeticum
antiquæ linguæ septentrionalis. Útg. Finnur
Jónsson. Det kongelige
nordiske Oldskriftselskab, Kaupmannahöfn.
[Endurútg. 1931, ljóspr.
1966. 1. útg. á latínu
1854-1860.]
26
Orðabók Árnanefndar
• Ordbog over det
norrøne prosasprog. A
Dictionary of Old Norse
Prose. 1995- [í vinnslu.]
Den Arnamagnæanske
kommission,
Kaupmannahöfn.
27
Gagnfræðakver handa háskólanemum
• Friðrik H. Jónsson og
Sigurður J. Grétarsson.
2007. Gagnfræðakver
handa háskólanemum.
4. útg. Háskólaútgáfan,
Reykjavík. [1. útg.
1990.]
28
Handbók um ritun og frágang
• Ingibjörg Axelsdóttir og
Þórunn Blöndal. 2010.
Handbók um ritun og
frágang. 10. útg. Mál og
menning, Reykjavík. [1.
útg. 1988.]
29
Hagnýt skrif
• Gísli Skúlason. 2003.
Hagnýt skrif.
Kennslubók í ritun. 2.
útg. Mál og menning,
Reykjavík. [1. útg.
1999.]
30
Lykill að stafsetningu og greinarmerkjum
• Baldur Sigurðsson og
Steingrímur Þórðarson.
1994. Lykill að
stafsetningu og
greinarmerkjum. Mál og
menning, Reykjavík.
31
Íslenskt mál og íslensk málstefna
© Eiríkur Rögnvaldsson,
september 2012
32
Upphaf íslensks máls
• Hvenær varð íslenska til sem sérstakt mál?
– daginn sem öndvegissúlur Ingólfs bar að landi?
– þegar Íslendingur og Norðmaður lentu fyrst í
vanda með að skilja hvor annan?
– þegar tiltekinn formlegur munur var kominn upp
milli íslensku og norsku?
• Mál er ekki hægt að skilgreina málfræðilega
– einnig verður að líta til félagslegra þátta
– munur á máli og mállýsku er oft óljós
33
Skyldleiki tungumála
• Á 13. öld er kominn upp verulegur munur á því
máli sem talað er á Íslandi og í Noregi
– upp úr því dregur úr samskiptum þjóðanna
– og munur málanna eykst þá enn meir
• Sé sama orð haft um sama hlut í íslensku og
norsku er það sennilega upprunnið í norrænu
– finnist hliðstætt atriði í skyldum málum er það oftast
talið tilkomið áður en málin greindust að
– þó gæti annað málið hafa fengið orð að láni úr hinu
34
Sameiginleg þróun
• Sameiginlegar reglur eru oftast úr upprunamáli
– hljóðreglur, beygingarreglur, setningafræðireglur
• Þó getur sama þróun orðið í skyldum málum
– án þess að annað hafi bein áhrif á hitt
– því að innri aðstæður í málunum eru svipaðar
• Nýjungar þurfa ekki að vera erlend áhrif
– þótt þær eigi hliðstæðu í t.d. ensku eða dönsku
– málin eru skyld, og e.t.v. sjálfstæða þróun á ferð
35
Munur fornmáls og nútímamáls
• Hver er munur fornmáls og nútímamáls?
– ýmis orð fornmáls eru nú framandi
– beyging ýmissa orða hefur breyst
– setningagerð er stundum önnur en í nútímamáli
• Samt þykjumst við skilja forna texta algerlega
– og finnst þeir furðu líkir nútímamáli
• En breytingarnar eru mestar í hljóðkerfinu
– og þær koma að litlu leyti fram í ritmálinu
36
Tengsl stafsetningar og framburðar
• Stafsetningin er að talsverðu leyti endurgerð
– smíð 19. aldar manna út frá fornmálinu
– áður skrifuðu menn meira eftir framburði en nú
– ýmsar framburðarbreytingar voru sýndar í ritmáli
– t.d. lángur, hæji, eidn í stað langur, hagi, einn
• Í upphafi var stafsetning löguð að framburði
– elstu rit endurspegla framburð því allvel
– en samband hljóða og bókstafa hefur breyst mikið
37
Stöðubundnar og altækar breytingar
• Sumar breytingar eru stöðubundnar
– hljóðgildi bókstafa hefur breyst í ákveðnu umhverfi
– t.d. hljóðgildi sérhljóða á undan ng og nk
• Aðrar breytingar eru altækar
– óháðar umhverfi, s.s. samfall i/í/ei og y/ý/ey
• Þetta má bera saman við færeysku
– flestir lesa færeysku vandræðalaust en skilja lítið
– þar eru tengsl hljóða og bókstafa önnur en í íslensku
38
Hvað hefur breyst?
• Þættir málsins hafa breyst mismikið
– beygingar hafa tiltölulega lítið breyst
– setningafræðin líka, en þó meira en oft er talið
• Orðaforðinn er að talsverðu leyti sá sami
– mjög mörg orð hafa þó bæst við, en önnur horfið
• Hér þarf þó að vera á varðbergi
– sum orð hafa aðra merkingu en að fornu
– einkum orð sem vísa til huglægra fyrirbæra
39
Mál og samfélag
• Þjóðfélag fornmáls var ólíkt nútímaþjóðfélagi
– til að skilja mál þarf að þekkja og skilja þjóðfélagið
• Þetta þekkja menn vel með erlend mál
– þau verða ekki lærð til hlítar af bókum
• Sama gildir um íslenskt fornmál
– til að skilja það þarf að þekkja sögu og bókmenntir
• Hætta er falin í orðunum og stafsetningunni
– við höldum okkur skilja málið betur en við gerum
40
Íslenska og önnur mál
• Íslenska borin saman við önnur Norðurlandamál
– og sagt að hún hafi breyst miklu minna en þau
• Það er að nokkru leyti rétt, en að öðru leyti ekki
– beygingar hafa reyndar breyst mun minna í íslensku
– en hljóðkerfið sennilega meira
• Munurinn sýnist meiri en hann er í raun og veru
– því að breytingar á íslensku eru í hljóðkerfinu
– og þær koma ekki fram í stafsetningunni
41
Tegundir breytinga
• Breytingum á íslensku má skipta í sex flokka:
– hljóðkerfi
– beygingarkerfi
– orðmyndun
– setningagerð
– merking orða
– orðaforði
42
Breytingar á sérhljóðakerfinu
• Miklar breytingar hafa orðið á sérhljóðakerfi
– nefkveðin sérhljóð voru greind frá munnkveðnum
– til var tvenns konar ‘æ’ og tvenns konar ‘ö’
– i og y voru aðgreind bæði í ritun og framburði
– broddur yfir staf táknaði lengd en ekki hljóðgildi
– um 1600 varð lengd sérhljóða stöðubundin
– um sama leyti breyttust sum löng sérhljóð í tvíhljóð
– á, ó, æ urðu [au, ou, ai í stað aː, oː, ɛː]
– en é varð samhljóð + sérhljóð, [jɛ]
43
Samhljóðabreytingar
• Samhljóðakerfið hefur einnig breyst
– pp, tt, kk voru löng hljóð; nú aðblástur [hp, ht, hk]
– b, d, g táknuðu rödduð hljóð; nú órödduð [p, t, k]
– j og v voru svokölluð hálfsérhljóð en nú samhljóð
• Allt altækar breytingar; aðrar eru stöðubundnar
– „linun“ í bakstöðu; þat, ok, annat > það, og, annað
– nn > [tn] og ll [tl] við ákveðnar aðstæður
– rr og ss styttust í bakstöðu; herr > her, íss > ís
44
Breytingar á beygingu einstakra orða
• Ýmsar sterkar sagnir hafa orðið veikar
– hjálpa, fela höfðu þt. halp, fal en nú hjálpaði, faldi
• Mörg nafnorð hafa flust milli beygingarflokka
– ýmis karlkynsorð fá -ar í stað -ir í nf.ft., og öfugt
• dalar > dalir, refar > refir
– mörg karlkynsorð fá -s í stað -ar í ef.et., og öfugt
• tugar > tugs, Haralds > Haraldar
– sum kvenkynsorð hafa skipt á -ar og -ir í nf./þf.ft.
• greinir/greinar, hurðir/hurðar
45
Breytingar á beygingarflokkum
• Einn beygingarflokkur hefur horfið í heilu lagi
– karlkyns u-stofnar no.; fjörður, köttur, háttur o.fl.
•
•
•
•
voru fjörðu, köttu, háttu í þf.ft en nú firði, ketti, hætti
og hafa þar með tekið upp beygingarmynstur i-stofna
en forna beygingin lifir í föstum orðasamböndum
á ýmsa vegu, ganga fram fyrir skjöldu
• Nýr beygingarflokkur virðist vera að koma upp
– í kvenkynsorðum sem enda á -ing, s.s. drottning
– þau fá nú oft -u-endingu í ef.et. eins og í þf. og þgf.
46
Breytingar á beygingarendingum
• Beygingarendingar sagna hafa stundum breyst
– t.d. endingar viðtengingarháttar
• færa - færir - færi, færim - færið - færi
• Ýmsar endingar fallorða hafa einnig breyst
– oft af hljóðfræðilegum orsökum
• t.d. u-innskot í endingu; maðr, svartr > maður, svartur
• mörg orð missa nefnifallsendingu; íss, herr > ís, her
• eða endingin breytist, sbr. stóll, steinn, háll, vænn
47
Breytingar á beygingarformdeildum
• Beygingarformdeildir geta einnig breyst
– hvaða munur er sýndur formlega og reglubundið
• Í fornu máli var til sérstök tvítala auk et. og ft.
– þó aðeins í persónufornöfnum og eignarfornöfnum
• eintala var ég - þú, tvítala við - þið, fleirtala vér - þér
• Nú er tvítalan horfin sem sérstök formdeild
– en þrátt fyrir það hafa tvítöluorðin varðveist
– bara í víkkaðri merkingu
48
Breytingar á orðmyndun
• Myndun nýrra orða fer fram með tvennu móti
– afleiðslu og samsetningu
• Báðar aðferðir eru notaðar að fornu og nýju
– breytingar hafa orðið á viðskeytum og tíðni þeirra
• -ari og -un eru mun algengari nú en að fornu
• -all, -ill, -ull eru lítið notuð til nýmyndunar nú
• -rí, -ía, -heit, -ismi hafa komið inn í málið og -ó bæst við
– einnig hafa ýmis forskeyti og forliðir bæst við
• s.s. sam-, fjöl- o.fl.
49
Setningafræðilegar breytingar
• Ýmsar breytingar hafa orðið á orðaröð málsins
– setningar byrja oft á sögn í fornu máli en sjaldnar nú
• Fara þeir nú og finna Njál; Var nú kyrrt um hríð
– röð andlaga og hjálparsagna var fjölbreyttari
• Þeir munu hann séð hafa; Þú munt drepið hafa Guðmund
• Ýmis sagnasambönd hafa komið upp í málinu
– einkum vera að gera e-ð og vera búinn að e-u
• hún var að lesa; hún er búin að lesa bókina
50
Breytingar á merkingu og orðaforða
• Merking ýmissa orða hefur breyst
– en þar er ekki um neinar heildarlínur að ræða
– en breytingar eru oft meiri en virðist í fljótu bragði
• Orðaforðinn hefur líka breyst verulega
– nýyrði og tökuorð hafa komið inn á öllum tímum
– örar þjóðfélagsbreytingar síðustu áratuga hafa
kallað á mikla fjölgun nýrra orða af ýmsu tagi
– fjöldi orða hefur líka horfið úr málinu, t.d. orð
tengd úreltum atvinnuháttum
51
Orsakir málbreytinga
• Af hverju breytist málið?
– Þeirri spurningu hafa margir reynt að svara
• Eru málbreytingar óhjákvæmilegar?
– Já, að einhverju marki a.m.k.
• Málbreytingar stafa af samspili margra þátta
– bæði innan málsins og utan þess
• Málbreytingar eru mishraðar
– tímabil stöðugleika og óróleika skiptast á
52
Flutningur máls milli kynslóða
• Hvernig flyst málið frá kynslóð til kynslóðar?
– Allt öðruvísi en fyrir sextíu-sjötíu árum
– Börn læra málið að talsverðu leyti af öðrum börnum
– en áður af foreldrum og jafnvel öfum og ömmum
• Þetta hefur mikil áhrif á hraða málbreytinga
• Reynsluheimur barna og foreldra var svipaður
– börnin voru með foreldrum sínum öllum stundum
– lærðu að tala um þá hluti sem fullorðnir töluðu um
53
Ólíkir reynsluheimar barna og foreldra
• Nú er reynsluheimur barna annar en foreldra
– börnin eru í leikskóla, skóla, með félögum
– foreldrarnir eru að vinna eða taka þátt í félagslífi
– hvorugir taka þátt í daglegu amstri hinna
• Börn tala um margt sem foreldrar eru ekki með í
– foreldrar fást við ýmislegt sem börnin þekkja ekki
• Þetta ýtir vitanlega undir ýmsar málbreytingar
– börn og fullorðna skortir orðaforða á ýmsum sviðum
54
Breytt hlutverk málsins og erlend áhrif
• Hlutverk málsins hefur líka minnkað
– myndin hefur að nokkru leyti komið í staðinn
– myndasögur, kvikmyndir, sjónvarp, tölvuleikir, net
• Erlend áhrif ýta líka undir málbreytingar
– einkum breytingar á orðaforða; tökuorð og slettur
– en einnig breytingar á beygingum og setningagerð
• Þó má ekki gera of mikið úr slíkum áhrifum
– getur verið sameiginleg þróun skyldra mála
55
Þjóðfélagsbreytingar og málbreytingar
• Þessi atriði stafa af þjóðfélagsbreytingum
– en ekki leti, heimsku eða hirðuleysi málnotenda
– umfram foreldra sína, afa og ömmur
• Fyrri kynslóðir voru síst hirðusamari um málið
– en þjóðfélagshættir stuðluðu að varðveislu þess
• Því er rangt að saka málnotendur um hirðuleysi
– þjóðfélagsbreytingar valda breyttu máluppeldi
– en bændaþjóðfélagið er horfið og kemur aldrei aftur
56
Er hægt að stöðva málbreytingar?
• Hvernig á að draga úr hraða málbreytinga?
– stórauka móðurmálskennslu í skólum
– koma íslensku inn í tölvuheiminn
– gera hana gjaldgenga á öllum sviðum þjóðlífsins
• Nauðsynlegt er að velja og hafna
– leggja áherslu á lestur vandaðra texta
– og skipulega framsetningu máls í ræðu og riti
– í stað þess að hamra á einstökum „málvillum“
57
Staðbundinn mállýskumunur
• Eru mállýskur á Íslandi?
– varla miðað við önnur lönd; torveldar varla skilning
• Staðbundinn framburðarmunur er þekktur
– og hefur verið rannsakaður talsvert
• Orðaforði er mismunandi eftir landshlutum
– en sá munur hefur ekki verið skoðaður skipulega
• Einhver munur er líka í beygingu
– t.d. munur á kyni einstöku orða eftir landshlutum
58
Stéttbundinn mállýskumunur
• Ekki er allur mállýskumunur staðbundinn
– einnig er til munur eftir aldri, kyni, menntun, stétt
• Er slíkur munur til á Íslandi?
– Yfirleitt hefur ekki verið gert mikið úr því
• Munur milli aldurshópa er þó augljós
– a.m.k. í framburði og orðaforða
• Munur milli þjóðfélagsstétta er óvissari
– en virðist þó koma fram í þágufallssýki a.m.k.
59
Íslenska okkar og hinna
• Er íslenska fegursta og merkasta mál í heimi?
– útilokað er að færa málfræðileg rök fyrir því
• En einmitt sú íslenska sem við ólumst upp við
– er hún ekki betri og réttari en málið sem hinir tala?
• Mörgum hættir til að telja málfar annarra rangt
– af því að það er öðruvísi en menn eru vanir
• Við snúumst ósjálfrátt til varnar uppruna okkar
– foreldrar okkar hljóta að hafa talað rétt mál!
60
Málfar unglinga og fullorðinna
• Málfar unglinga liggur alltaf vel við höggi
– þar verða breytingarnar helst
– það er fjarlægara viðmiðinu en mál fullorðinna
– og það eru fullorðnir sem setjast í dómarasæti
• Það er öðruvísi mál en gagnrýnendanna
– en ekki endilega verra á einhverjum mælikvarða
• Málið hefur alltaf verið að fara til andskotans
– samt tölum við enn þá íslensku - eða hvað?
61
Upphaf málhreinsunar
• Arngrímur Jónsson lærði boðaði málhreinsun
– fyrstur manna á Íslandi, í riti sínu Crymogæu
– telur að íslenska hafi lítið breyst frá fornmáli
– vill leita málfarslegra fyrirmynda þar
– í stað þess að apa allt eftir Dönum og Þjóðverjum
• Á s. hl. 18. aldar fær málhreinsun aukið fylgi
– einkum fyrir atbeina Eggerts Ólafssonar
– þekktust er Réttritabók hans
62
Lærdómslistafélagið
• Hið íslenska lærdómslistafélag stofnað 1779
– gaf út Rit Lærdómslistafélagsins 1781-1796
– þau fjalla um ýmis hagnýt efni og vísindagreinar
– sem lítt eða ekki hafði verið ritað um á íslensku
• Félagið beitti sér því fyrir nýyrðasmíð
– og í ritum þess er að finna mikinn fjölda nýyrða
– þar er þó einnig að finna talsvert af tökuorðum
– klúðurslegan stíl og útlenskulega setningaskipan
63
Bessastaðaskóli og Fjölnir
• Málhreinsunarstarf fór fram í Bessastaðaskóla
– eftir miðjan annan áratug 19. aldar
– Kennarar lásu þýðingar sínar úr grísku og latínu
– á því lærðu nemendur ekki síður íslensku
• Fjölnir er merkasta rit í sögu málhreinsunar
– kom fyrst 1835 og boðar málhreinsun á ýmsan hátt
– Konráð mælti með afturhvarfi á ýmsum sviðum
– Jónas smíðaði ýmis nýyrði, einkum úr náttúrufræði
64
Stefnan mótuð um miðja 19. öld
• Á 4. og 5. áratug 19. aldar var mótuð stefna
– sem síðan hefur verið fylgt í meginatriðum
• Hún byggist á lifandi alþýðumáli til sveita
– og styðst við sígildan sagnastíl
– en hafnar bæði erlendum slettum og fyrnsku
• Málhreinsunarstefnan og sjálfstæðisbaráttan
– tengdust með ýmsum hætti á seinni hluta 19. aldar
65
Breytingar á seinni hluta 19. aldar
• Ýmis útgáfustarfsemi jókst eftir miðja 19. öld
– sem hafði mikil áhrif á tunguna
– blaðaútgáfa í nútímaskilningi hófst um miðja öld
– skáldsagnaritun hefst með Pilti og stúlku 1850
– Íslenskar þjóðsögur og ævintýri komu út 1862-64
– Íslendingasögur komu út á 10. áratug aldarinnar
• Fram á miðja öld var danska stjórnarfarsmál
– aðaltexti íslenskra laga var þó danskur til 1891
66
Skólaskylda og ungmennafélög
• Lög um skólaskyldu 10-14 ára barna 1907
– auðvelduðu framkvæmd ákveðinnar málstefnu
– hægt að ná til allra barna og hafa áhrif á þau
• Á þessum tíma virðist málstefnan hafa breyst
– verið einfölduð og löguð að þroska nemenda
– talað meira og afdráttarlausara um rétt mál og rangt
• Ungmennafélög voru stofnuð í byrjun 20. aldar
– höfðu m.a. að markmiði að fegra og hreinsa málið
67
Deilur um stefnuna
• Málhreinsunarstefnan var lengst af óumdeild
– og átti sennilega stuðning flestra landsmanna
• Á seinni árum hafa þó komið upp efasemdir
– um réttmæti einstrengingslegrar baráttu
– gegn tökuorðum og „málvillum“
• Deilur urðu um þetta á 8. og 9. áratug 20. aldar
– en þær skiluðu litlum niðurstöðum
– og lítið hefur borið á þeim undanfarin ár
68
Nefnd menntamálaráðuneytis, 1986
• Íslendingar hafa sett sér það mark að varðveita
tungu sína og efla hana.
– Með varðveislu íslenskrar tungu er átt við
• að halda órofnu samhengi í máli frá kynslóð til kynslóðar,
einkum að gæta þess að ekki fari forgörðum þau tengsl
sem verið hafa og eru enn milli lifandi máls og bókmennta
allt frá upphafi ritaldar.
– Með eflingu tungunnar er einkum átt við
• að auðga orðaforðann svo að ávallt verði unnt að tala og
skrifa á íslensku um hvað sem er, enn fremur að treysta
kunnáttu í meðferð tungunnar og styrkja trú á gildi hennar.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
69
Íslensk málstefna
• Alþingi ályktar að samþykkja tillögur Íslenskrar
málnefndar að íslenskri málstefnu sem opinbera stefnu í málefnum íslenskrar tungu.
• Alþingi lýsir yfir stuðningi við það meginmarkmið tillagna Íslenskrar málnefndar að íslenska
verði notuð á öllum sviðum íslensks samfélags.
– Ályktun Alþingis, samþykkt 12. mars 2009
• Tillögurnar hafa verið gefnar út
– í bæklingnum Íslenska til alls
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
70
Lög um íslenska tungu
• Lög um stöðu íslenskrar tungu og táknmáls
– voru sett vorið 2011
• Þá fyrst fékk íslenska stöðu opinbers tungumáls
– „Íslenska er þjóðtunga Íslendinga og opinbert mál á
Íslandi.“
• Sama gildir um íslenskt táknmál
– „Íslenskt táknmál er fyrsta mál þeirra sem þurfa að
reiða sig á það til tjáningar og samskipta og barna
þeirra. Skulu stjórnvöld hlúa að því og styðja. “
71
Málstefna og málnotkun í fræðiskrifum
© Eiríkur Rögnvaldsson,
september 2012
72
Málbreytingar
• Öll mál breytast með tímanum
– en er hugsanlegt að hægja á breytingunum?
– og þá að hvaða marki, og hversu lengi?
– og er einhver ástæða til þess?
• Íslensk málstefna felst í varðveislu og nýsköpun
– barist gegn málbreytingum og tökuorðum
– hlúð að nýsköpun í orðaforða á sem flestum sviðum
• En við hvaða málbreytingum á að sporna?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
73
Viðmið í vali milli afbrigða
• Við hvað er miðað í vali milli afbrigða
– þegar eitthvert málfarsatriði er á reiki?
• Oft er miðað við aldur
– það talið réttast sem er elst
• Einnig er miðað við málhefð
– það talið rétt sem hefð er fyrir í málinu
• Oft er skírskotað til ótiltekinna smekkmanna
– „Betra þykir …“, „Sumir segja fremur…“
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
74
Miðað við fornmál
• Hugsum okkur að telja það réttast sem er elst
– og miða við elstu íslenska texta, en ekki forsöguna
– engin málfræðileg rök eru þó fyrir þessu viðmiði
– það eru ytri aðstæður sem valda þessu vali
– þetta er málið á gullaldarbókmenntum Íslendinga
• Það er þó oft útilokað að nota þetta viðmið
– þekking okkar á 13. aldar máli er ekki ótakmörkuð
– við höfum t.d. litlar heimildir um talmálið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
75
Vandkvæði á að miða við fornmál
• Fornir textar birta ekki einlitt og fullkomið mál
– þar má finna sitthvað sem nú er kallað „málvillur“
• Stokkhólms-hómilíubók er handrit frá um 1200
• „óvíða flóa lindir íslenzks máls tærari en þar, og er sá
íslenzkur rithöfundur sem ekki hefur þaullesið hana, litlu
betur undir starf sitt búinn en sá prestur sem enn á
ólesna fjallræðuna“
– Jón Helgason, Handritaspjall
– þar stendur víða ég langa, við löngum
– er mig langar þá rangt – jafnrangt og mér langar?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
76
Viðurkenndar breytingar og aðrar
• Eru „gamlar“ breytingar viðurkenndar
– en „nýjum“ hafnað? Og við hvaða aldur er miðað?
• þf.et. læknir, nf.ft. læknirar er ævagamalt
• ef. föðurs er í handriti Njálu frá um 1300
• en þgf.et. af lykill var lukli að fornu, ekki lykli
• Ýmsar hljóðbreytingar eru viðurkenndar
– enda ekki jafnaugljósar í rituðu máli
• Breytingar á beygingu og orðaforða sjást vel
– enda hefur baráttan einkum beinst gegn þeim
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
77
Ranghugmyndir um fornmálið
• Hvaðan koma hugmyndir okkar um fornmál?
– ekki úr handritunum eða stafréttum útgáfum
– heldur úr útgáfum með samræmdri stafsetningu
– annaðhvort fornri eða nútímastafsetningu
• Útgáfurnar eru oft frábrugðnar handritunum
– „samræmd stafsetning“ var ekki til að fornu
– útgefendur textanna „leiðrétta“ oft málfar textanna
– þannig að málbreytingar virðast minni en þær eru
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
78
Breytingar útgefenda
• Útgáfa Fornritafélagsins á Egils sögu er vönduð
– en þar leiðréttir útgefandi „bersýnilegar pennavillur
og smáúrfellingar nauðsynlegra orða“
• Í Reykjabók Njálu frá um 1300 stendur föðurs
– þessu er breytt athugasemdalaust í föður í útgáfum
• Slíkar breytingar virðast e.t.v. eðlilegar
– en þær valda því að forníslenska virðist hafa verið
„betra“ eða „hreinna“ mál en hún var í raun
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
79
Mat á nýjungum í máli
• Eðlilegt er að nota fornmálið sem fyrirmynd
– en einblína ekki á það eða hengja sig í smáatriði
• Fjölmargar breytingar hafa orðið á málinu
– sem nú eru algerlega viðurkenndar sem rétt mál
• Vandinn er nýjungar sem eru að koma upp
– eða eru komnar upp en hafa ekki að fullu sigrað
• Á að berjast gegn þeim öllum – eða sumum?
– og með hvaða rökum á að skilja þar á milli?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
80
Ástæður fyrir baráttu gegn breytingu
• Ekki er rétt að berjast gegn öllum breytingum
– heldur verður að vega það og meta hverju sinni
• Þrjár ástæður fyrir baráttu gegn breytingu:
– að hún torveldi okkur að skilja eldri texta
– að hún minnki fjölbreytni málsins
– að hún raski grundvallarþáttum málkerfisins
• Fyrstnefnda ástæðan er e.t.v. mikilvægust
– ath. þó að málkunnáttan er að talsverðu leyti óvirk
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
81
Er þágufallssýki óæskileg?
• Hvað með t.d. þágufallssýkina?
– Torveldar hún skilning á eldri textum?
• varla
– Minnkar hún fjölbreytni málsins?
• það er skilgreiningaratriði
– Raskar hún grundvallarþáttum málkerfisins?
• sennilega ekki
• Er þá kannski rétt að láta hana í friði?
– margir yrðu ósáttir við það
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
82
Málvenja
• Nauðsynlegt er að taka tillit til málvenju
– getur verið að meirihluti landsmanna tali rangt mál?
• Hvernig á að gera upp á milli málvenja?
– Það verður ekki gert á málfræðilegum forsendum
• Aðeins er til ein málfræðileg skilgreining
– á réttu máli og röngu
• Það sem er málvenja einhvers hóps er rétt mál
– það sem er ekki málvenja neins manns er rangt mál
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
83
Álit nefndar menntamálaráðuneytisins
• Nauðsynlegt er að átta sig á því að rétt mál er það sem
er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í
bága við málvenju.
– Þótt algengast sé að allir hafi sömu málvenju, eru stundum
uppi tvær venjur eða fleiri um sama atriðið og er mikilvægt
að gera sér grein fyrir því. Þetta eru þá oft að nokkru leyti
staðbundin máleinkenni eða mállýskur. Samkvæmt því sem
nú var sagt um rétt mál og rangt er það rétt mál sem er í
samræmi við þessar málvenjur eða mállýskur, þ.e. oft er um
fleiri en einn réttan kost að velja.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
84
Hvað er málvenja?
• En hvernig á að skilgreina málvenju?
– […] með málvenju er ekki átt við einstaklingsbundin
tilbrigði í máli. Tiltekið atriði getur ekki orðið rétt mál
við það eitt að einn maður temji sér það.
– […] í samræmi við meginstefnuna í málvernd að reyna
að sporna gegn nýjum málsiðum með því að benda á
að þeir séu ekki í samræmi við gildandi málvenjur.
• Skv. þessu er þágufallssýki ekki „rangt mál“
– en hefur lengi verið fordæmd og barist gegn henni
– og hæfir því ekki formlegu málsniði
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
85
Tilbrigði í máli
• Er íslenskan ein?
– eða eru til mörg mál í landinu?
• Yfirbragð málsins getur verið margvíslegt
– orðaval og merking
– orðaröð og setningagerð
– beygingar og orðmyndir
– framburður og framsögn
– og sitthvað fleira
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
86
Nokkur tilbrigði í máli
• Hvað merkir dingla?
– ‘sveiflast’ eða ‘hringja bjöllu’
• Hvar standa atviksorð?
– ég auðvitað veit ekki eða ég veit auðvitað ekki
• Hvernig eru gagnverkandi fornöfn notuð?
– þeir litu hvor á annan eða þeir litu á hvorn annan
• Hvernig er klósettið borið fram?
– klósettið eða klóstið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
87
Málsnið
• Slík tilbrigði eru oft nefnd mállýskur
– ef þau tengjast ákveðnum landshlutum
– eða ákveðnum þjóðfélagshópum
• Margvísleg tilbrigði eru þó af öðrum toga
– tengjast hvorki landshlutum né þjóðfélagshópum
– fremur ytri aðstæðum og miðli
• Þessi tilbrigði eru nefnd málsnið
– búningur málsins, mótaður af aðstæðum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
88
Hvað ræður málsniði?
• Málsnið mótast af
– miðli málsins
• ritmál eða talmál; mál í talmiðlum
– vettvangi
• t.d. einkasamtal, fyrirlestur á ráðstefnu, blaðagrein
– mælanda
• t.d. kyni, aldri, menntun og þjóðfélagsstöðu
– viðmælanda
• t.d. kyni, aldri, menntun og þjóðfélagsstöðu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
89
Málsnið og stíll
• Málsnið og stíll eru skyld hugtök
– skarast oft, en merkja þó ekki það sama
• Málsnið mótast af aðstæðum og tilgangi
– og einnig af miðli og vettvangi
• formlegt/óformlegt; talmál/ritmál
• Stíll getur verið einstaklingsbundinn
– eða bundinn bókmenntategundum
• stíll Halldórs Laxness; Íslendingasagnastíll
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
90
Formlegt og óformlegt málsnið
• Formlegt málsnið
• Óformlegt málsnið
– orðaval hnitmiðað
• orð einkum úr ritmáli
• nýyrði í stað slettna
– óbein orðaröð algeng
• sögn á undan frumlagi
• lh.þt. á undan sögn
– framsögn skýr
– orðaval kæruleysislegt
• ýmis talmálsorð
• slangur og slettur
– bein orðaröð venjuleg
• frumlag á undan sögn
• lh.þt. á eftir sögn
– framsögn oft óskýr
• lítil brottföll og samlaganir
• hægt og settlegt tal
• brottföll og samlaganir
• hratt og kæruleysislegt tal
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
91
91
Vandað og óvandað málsnið
• Vandað málsnið
• Óvandað málsnið
– orðaval
– orðaval
• íslensk orð
• þjál nýyrði
• slangur og slettur
• rangt eða illa gerð nýyrði
– beygingar
– beygingar
• „réttar“ beygingar
– setningagerð
• „rangar“ beygingar
– setningagerð
• einfaldar málsgreinar
– merking
• klúðurslegar málsgreinar
– merking
• hefðbundin merking virt
• orð notuð í nýrri merkingu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
92
92
Talmál og ritmál
• Ritmál
–
–
–
–
–
–
–
–
• Talmál
engin hikorð
sjaldan endurtekningar
setningar oftast fullgerðar
sjaldan misritanir
orðaval fremur formlegt
lítið um slangur og slettur
það fremur sjaldgæft
„villur“ fremur sjaldgæfar
–
–
–
–
–
–
–
–
hikorð mjög algeng
endurtekningar tíðar
ófullkomnar setningar
mismæli algeng
óformlegt orðaval
slangur og slettur algengt
það í upphafi setninga
hvers kyns „villur“ tíðar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
93
93
Málsnið ritmáls
• Ritmál á sér mörg málsnið
– fræðigreinar eru t.d. ópersónulegar og formlegar
– blaðafréttir oft persónulegri og óformlegri
– einkabréf persónulegust og óformlegust
• Mál í talmiðlum er nokkuð sér á báti
– það er oft samið sem ritmál en flutt sem talmál
• Í tölvupósti og netspjalli er alveg nýtt málsnið
– einhvers staðar milli talmáls og ritmáls
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
94
Notið handbækur!
• Hugið að beygingu, setningagerð, orðavali:
– Íslensk orðabók
– Stafsetningarorðabók
– Beygingarlýsing íslensks nútímamáls (á netinu)
– Málfarsbanki Íslenskrar málstöðvar (á netinu)
– Stóra orðabókin um íslenska málnotkun
– Mergur málsins
– Íslensk samheitaorðabók
– Handbók um íslensku
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
95
Stofnanamál
• Nafnorðastíll
– gera könnun; fólksfjöldi eykst
• Eignarfallssambönd
– breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts
• Langar og flóknar málsgreinar
– þrjár rækjuvinnslur í samvinnu við sveitarfélög á
Norðurlandi vestra standa að rekstrinum
• Óíslensk setningagerð
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
96
Sérfræðilegt orðafar
• Oft er deilt á málfar ýmissa „fræðinga“
– þeir sagðir tala vont og illskiljanlegt mál
– nota erlend orð og óskiljanleg nýyrði
• Slík gagnrýni er þó stundum óréttmæt
– oft er lítil hefð fyrir fræðigreininni á Íslandi
– orðaforði hennar verður þá alltaf framandi
• Oft er viðfangsefnið líka flókið
– og málfari þá kennt um ef fólk skilur það ekki
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
97
Málfar og setningagerð
• Forðist langar málsgreinar:
– þær torvelda skilning og auka hættu á villum
• Hugið að orðavali:
– mjög sérfræðilegt orðafar torveldar skilning
– og er oft óþarft
• Hugsið á íslensku:
– gætið ykkar vel ef stuðst er við erlendan texta
– þá skín setningagerð frumtextans oft í gegn
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
98
Orðafar í ritmáli og talmáli
• Ýmiss konar orð fara illa í rituðum texta
– sum hafa of óvirðulegan blæ eða eru gildishlaðin
• belja, rolla í stað kýr, ær
– önnur eru oft of hversdagsleg eða talmálsleg
• pabbi, mamma; allt heila klabbið; ýmis -ó-orð
– ýmis tökuorð og slettur þykja óæskileg
• vídeó, gæd; ókei; - og svo mætti lengi telja
– einnig íslensk orð í breyttri merkingu
• dingla (= ‘hringja’), allavega (= ‘að minnsta kosti’)
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
99
maður og það
• maður er oft notað sem óákveðið fornafn
• ef maður gerir þetta; maður heldur stundum að ...
– við því var áður amast, en varla lengur
– hins vegar á ekki að nota þú á þennan hátt
• það er oft notað í upphafi setninga
– án þess að vísa til nokkurs
• það komu margir í veisluna; það rignir mikið núna
– þetta er óformlegt, en gengur vel í ritmáli
• þó verður að varast ofnotkun
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
100
Orðaröð talmáls og ritmáls
• Ýmis munur er á orðaröð ritmáls og talmáls
– atviksorð standa oft á öðrum stöðum í talmáli
• ég eiginlega held …; þú auðvitað veist þetta ekki
– sögnin stendur oft fremst í ritmáli
• ríða þeir nú af stað; kemur hann þar síðla dags
– þetta er algengt í frásagnar- og rökfærslutextum
– en kemur vart fyrir í talmáli
• Lítið er þó vitað um þennan mun í smáatriðum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
101
Persónuleg og tilfinningaleg orð
• Á að skrifa ritgerð eða frétt í fyrstu persónu?
– mörgum þykir það fara illa
– oft er hægt að nota ópersónulega framsetningu
• ekki verður séð að … í stað ég sé ekki að …
• Forðist tilfinningaleg orð í fræðiritgerðum
– segið aldrei mér finnst!
– niðurstöður eru byggðar á persónulegu mati
– ekki veikja tiltrú lesenda á þeim að óþörfu!
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
102
Eignarfall
• Eignarfall eintölu af ýmsum karlkynsorðum:
– í upphafi þessa áratugar – ekki áratugs
– bók prófessors Ágústs – ekki Ágústar
– notkun vefjarins hefur aukist – eða vefsins?
• Ef. et. af kvenkynsorðum sem enda á -ing:
– leiddi til mikillar aukningar – ekki aukningu
– höfnun þessarar kenningar – ekki kenningu
– vegna nýlegrar tilkynningar – ekki tilkynningu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
103
Föll með ópersónulegum sögnum
• Þágufall í stað þolfalls eða nefnifalls:
– mig langar/vantar, ekki mér langar/vantar
– ég hlakka til/kvíði fyrir, ekki mér hlakkar/kvíðir
• Oft eru persónufornöfn í þf. en annað í þgf.:
– vantar þig og þínu fólki eitthvað
• Nefnifall í stað þolfalls:
– báturinn rak að landi í stað bátinn rak að landi
– reykurinn leggur upp í stað reykinn leggur upp
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
104
Samræmi í kyni og tölu
• Gætið að samræmi í kyni og tölu:
– krakkarnir eru hérna allir – ekki öll
– foreldrar mínir eru skildir (??)
– hún varð vör við þetta – ekki var
– hér verður gerð grein fyrir vandanum – ekki gert
– fjöldi fólks kom á fundinn – ekki komu
– meirihluti stjórnarmanna samþykkti tillöguna –
ekki samþykktu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
105
Samræmi í löngum málsgreinum
• Athugið samræmi í löngum málsgreinum
– ef langt er milli orða sem eiga að samræmast:
• Áður frestuðum hverfafundi með íbúum Túna, Holta,
Norðurmýrar og Hlíða verður haldinn á Kjarvalsstöðum
• Þau 600 tonn af síld sem hingað til hefur verið landað í
Vestmannaeyjum hefur verið dælt gegnum þessa sugu
• Tillagan sem ríkissáttasemjari bar fram í gær var hafnað
í atkvæðagreiðslu
• Þeir sem kynnu að hafa tillögur um slík verkefni er bent
á að rita stjórn sjóðsins
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
106
Fornöfn
– Hún vinnur við eitthvað verkefni
Hún vinnur við eitthvert verkefni
– Þeir töluðu við hvorn annan
Þeir töluðu hvor við annan
– Þau eiga sitthvorn bílinn
Þau eiga sinn bílinn hvort
– Bæði samtökin styðja tillöguna
Hvortveggja samtökin styðja tillöguna
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
107
Myndir sagna
– Verslunin opnar klukkan 10
Verslunin verður opnuð klukkan 10
– Frásögnin byggir á traustum heimildum
Frásögnin byggist á traustum heimildum
Bíllinn stöðvaði fyrir framan aðalinnganginn
Bíllinn stöðvaðist fyrir framan aðalinnganginn
– eða Bíllinn var stöðvaður fyrir framan
aðalinnganginn
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
108
Orðalag - 1
– Þetta er sagt að gefnu tilefni/af þessu tilefni
– Hagnaður fyrirtækisins er 25 miljónir í ár miðað
við 17 miljónir í fyrra
Hagnaður fyrirtækisins er 25 miljónir í ár en var
17 miljónir í fyrra
– Útgerðin gekk vel í fyrra á meðan vinnslan tapaði
Útgerðin gekk vel í fyrra en vinnslan tapaði
– Þeir keyptu hugmyndina umsvifalaust
Þeir féllust umsvifalaust á hugmyndina
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
109
Orðalag - 2
– Gæði vörunnar eru mjög góð
Gæði vörunnar eru mjög mikil; varan er mjög góð
– Fyrirtækið gerði könnun á viðhorfum kjósenda
Fyrirtækið kannaði viðhorf kjósenda
– Fyrsti bruni ársins leit dagsins ljós á mánudagskvöld
Fyrsti bruni ársins varð á mánudagskvöld
– Tíðni glæpa fer ört vaxandi
Glæpum fjölgar ört
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
110
Orðalag - 3
– Velta fyrirtækisins á ársgrundvelli er 200 miljónir
Velta fyrirtækisins er 200 miljónir á ári
– eða Árleg velta fyrirtækisins er 200 miljónir
– Störfum í ferðamannaiðnaði hefur fjölgað
Störfum í ferðaþjónustu hefur fjölgað
– Rekstraraðili fyrirtækisins
Eigandi/umsjónarmaður/stjórnandi fyrirtækisins
– eða Sá/sú sem rekur fyrirtækið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
111
Orðalag - 4
– Þetta er ásættanlegt/óásættanlegt
Þetta er viðunandi/óviðunandi
– Fyrirtækið er staðsett á Ártúnshöfða
Fyrirtækið er á Ártúnshöfða
– Kaupmátturinn hefur hækkað
Kaupmátturinn hefur aukist/vaxið
– Ég var að versla (inn) nýjar vörur
Ég var að kaupa nýjar vörur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
112
Orðalag - 5
– Hann er farinn erlendis
Hann er farinn til útlanda
– Óvíst er að samkomulagið haldi
Óvíst er að samkomulagið standist
– eða Óvíst er að samkomulagið verði haldið
– eða Óvíst er að staðið verði við samkomulagið
– Þetta eru einhverjar 20 milljónir
Þetta eru um það bil 20 milljónir
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
113
Einyrtar líkingar
• Einyrtar líkingar eru mjög algengar
– að nota orð í óeiginlegri eða afleiddri merkingu
• fjallsöxl, þröskuldur ‘hindrun’, þorskur ‘heimskingi’
• Þær eru mjög vandmeðfarnar í þýðingu
– af því að hvert málsamfélag hefur sínar venjur
• På tærskelen til det nye år  Á þröskuldi nýja ársins (?)
• Das Haus stand am Fuß des Berges  við fót fjallsins (?)
• John is a chicken so he won’t come  Jón er kjúklingur
(?)
– hér missir orðrétt þýðing algerlega marks
• eða hvað?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
114
Orðtök
• Orðtök hafa ákveðna merkingu í heild sinni
– hún verður ekki ráðin af merkingu einstakra orða
• Jón hefur ýmislegt til brunns að bera
• Því má ekki þýða þau orð fyrir orð
– það leiðir til rangrar merkingar eða merkingarleysu
• He let the cat out of the bag ‘ljóstraði upp leyndarmáli’
• Jag ger mig katten på det ‘ég er viss um það’
– æskilegast er að finna samsvarandi íslenskt orðtak
• þótt orðin kunni að vera allt önnur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
115
Málshættir
• Málshættir eru fullkomnar setningar
– en merking einstakra orða sjaldnast bókstafleg
– og því má yfirleitt ekki þýða þá orðrétt
– heldur verður að finna staðgengla
• Out of sight, out of mind  Gleymt er þá gleypt er
• Margir málshættir eru fjölþjóðlegir
– en þá þarf að gæta að mismunandi orðalagi
• Æblet falder ikke langt fra stammen
 Sjaldan fellur eplið langt frá eikinni
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
116
Fleiryrtar líkingar
• Líkingar eru mjög oft fleiryrtar
– og mjög oft bundnar ákveðnu málsamfélagi
• That argument has holes in it
• Your argument won’t hold water
• Slíkar líkingar flytjast oft milli mála
– og þá er stundum amast við þeim í nýja málinu
• Ég er í djúpum skít með þetta
• broken hearts  brotin hjörtu? brostin hjörtu?
• broken promises  brotin loforð? svikin loforð?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
117
Orðaröð og setningagerð
• Reglur um orðaröð eru mismunandi í málum
– skyld mál geta haft áhrif á íslensku
• When he opened the door, Mr. Smith saw Santa Claus
• Han kunne ikke finde sine sko
• Sumar setningagerðir eru ekki til í íslensku
– notkun lýsingarháttar nútíðar eins og í ensku
• Looking for something to eat, he found a piece of cheese
– tilvísunarfornafn í eignarfalli eins og í þýsku
• Der Mann, dessen Frau gestern gestorben ist
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
118
Ópersónuleg notkun fornafna
• Fornafnið you er oft notað ópersónulega
– og þá fer betur á að nota maður í þýðingu
• School is boring. When you wake up in the morning you
feel like staying in bed all day. But you drag yourself out
from under the warm sheets and ...
• Maður samsvarar stundum one í ensku
– oft er þó betra að nota frumlagslausar setningar
• When one reaches the top of Belgjarfjall, one has a
beautiful view over Lake Myvatn
• Þegar komið er á tind Belgjarfjalls opnast fagurt útsýni
yfir Mývatn
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
119
Stórir stafir og greinarmerki
• Reglur um notkun stórra stafa eru ólíkar
– í ensku eru þeir t.d. meira notaðir en í íslensku
• Foreign Minister, West Bank, July, Saturday
• Reglur um eitt orð og tvö eru mismunandi
– í ensku eru oft tvö orð þar sem er eitt í íslensku
• trash can, spring semester, university library
• Greinarmerkjasetning er með ýmsu móti
– en þar ber að fylgja reglum heimamálsins
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
120
Efni og heimildir
© Eiríkur Rögnvaldsson,
október 2012
121
Tilgangur ritgerðar
• Hverjum er ritgerðin ætluð?
– kennaranum?
• Hver er tilgangurinn?
– hafa áhrif á lesandann
– fá hann til að skipta um skoðun
– fá hann til að hugsa eitthvað upp á nýtt
– vekja áhuga hans á tilteknu efni
• Því þarf framsetning að vera áhugavekjandi
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
122
Markhópur
• Markhópur ritgerðar hefur áhrif á
– efnisval
– efnistök
– málsnið
– vettvang
• Huga þarf vel að forþekkingu lesenda
– hvað á að skýra?
– er betra að skýra of mikið eða of lítið?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
123
Munur á bókum og greinum
• Bækur og langar ritgerðir:
– gerð grein fyrir fræðilegum forsendum
– rannsóknasaga viðfangsefnisins rakin
• Greinar í fræðiritum:
– það sem höfundur hefur frumlegt að segja
– oft gert ráð fyrir mikilli forþekkingu lesenda
• Þess vegna eru tímaritsgreinar oft erfiðari
aflestrar fyrir óinnvígða en heilar bækur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
124
Efnisval
• Við efnisval verður að hafa hliðsjón af
– eðli og lengd ritgerðar
– kunnáttu og hæfileikum höfundar
– hversu auðvelt er að nálgast heimildir
• Í námsritgerðum ber kennari ábyrgð á vali
– svo að nemandi reisi sér ekki hurðarás um öxl
• Ábyrgð nemanda eykst þegar líður á námið
– og hann fer inn á minna kannaðar slóðir
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
125
Tengsl efnis og lengdar
• Tengsl eru milli lengdar ritgerðar og efnis
– efni í námskeiðsritgerð og BA-ritgerð eru ólík
– þó er hægt að skrifa mislangt mál um sama efni
– með því að afmarka það á mismunandi hátt
– fara mislangt út í smáatriði
• Stundum er ritgerð stytt eða lengd eftir þörfum
– þá verður að breyta byggingu og afmörkun
– að öðrum kosti myndar verkið ekki heild
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
126
Hvernig er að afla heimilda?
• Er hægt að afla sæmilegra heimilda
– án þess að það sé of tímafrekt miðað við verkið?
• Þar skiptir máli hvers eðlis ritgerðin er
– námskeiðsritgerðir eru yfirleitt ekki frumlegar
– þær sýna hvort nemandi hefur kynnt sér efnið
– og hvort hann getur unnið skilmerkilega úr því
• Öðru máli gegnir um MA- og doktorsritgerðir
– þær eiga að birta nýja þekkingu eða túlkun
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
127
Fáar eða vandmeðfarnar heimildir
• Málbreytingar í íslensku á 15. öld
– er hægt að skrifa BA-ritgerð um það efni?
– sennilega ekki – heimildir of fáskrúðugar
– BA-ritgerð yrði hvorki fugl né fiskur
• Áhrif herstöðvarinnar á íslenskt mál
– er hægt að skrifa BA-ritgerð um það efni?
– sennilega ekki – heimildir kannski nægar
– en mjög erfitt að festa hendur á þeim
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
128
Of þröng eða víð efnisafmörkun
• Efnið reynist oft of vítt eða of þröngt
– oftast frekar of vítt
• Hvernig á að bregðast við því?
– fella brott efnisþætti eða bæta við
• Rétt að byrja á þáttum sem hljóta að vera með
– en hafa í huga hverju mætti bæta við eða sleppa
• Meginatriðið er að efnisafmörkun sé rökleg
– ekki tilviljanakennt hvað er með og hverju sleppt
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
129
Hvers vegna breytist efnisafmörkun?
• Efnisafmörkun getur breyst af ýmsum sökum
– einhver efnisþáttur reynist mjög áhugaverður
– og verður kannski að meginatriði ritgerðarinnar
– eins geta heimildir um einhvern þátt reynst rýrar
– þannig að hann getur ekki borið ritgerðina uppi
• Breytt efnisafmörkun er eðlileg og sjálfsögð
– en krefst þess að efnið í heild sé hugsað upp á nýtt
– upphaflegt efnisyfirlit má ekki stjórna byggingunni
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
130
Spennandi viðfangsefni?
• Þarf viðfangsefnið að vera spennandi?
– það vilja auðvitað flestir
• Efni eru sjaldnast spennandi í sjálfu sér
– málið snýst fremur um efnistök og sjónarhorn
• Það þarf að sökkva sér ofan í efnið
– finna rétt sjónarhorn og vinna vel úr heimildum
• Þá verður verkið oftast spennandi á endanum
– en öll verk verða einhvern tíma leiðigjörn
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
131
Rannsóknarspurning
• Rannsóknarspurning er þungamiðja ritgerðar
– stýrir vinnu höfundar
– því skiptir meginmáli hver og hvernig hún er
• Hvernig á rannsóknarspurning þá að vera?
– verður að skipta máli
– höfundur verður að hafa áhuga á að svara henni
– lesendur verða að hafa áhuga á að vita svarið
• Spurningin er oft mikilvægari en svarið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
132
Nauðsyn rannsóknarspurningar
• Ævi og verk Steins Steinarr
– hverfist ekki um eina spurningu
– hætt við að verði útleitin
• Hvaða áhrif höfðu sósíalískar skoðanir Steins
Steinarr á kveðskap hans?
– hnitmiðaðri ritgerð
– ekkert tekið með sem ekki varðar efnið
• Heiti ritgerðar þarf ekki að vera spurning
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
133
Spurning og svar
• Lagt upp með svar við rannsóknarspurningu
– er það ekki að fara aftan að hlutunum?
– getur höfundur þá litið hlutlaust á efnið?
• Grunur um svar gerir spurningu áhugaverða
– það þarf hins vegar að finna rök fyrir svarinu
• Snjöll hugmynd er kveikja að góðri ritgerð
– hugmyndin er þá svar við rannsóknarspurningu
– en það þarf að setja spurninguna rétt fram
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
134
Heimildaöflun
• Hvernig á að hefja heimildaöflun?
– kanna handbækur og ritaskrár
– athuga hvort til er yfirlitsgrein um efnið
• Heimilda má leita víða
– í skrám bókasafna (t.d. Gegni)
– í heimilda- og atriðisorðaskrám rita um efnið
– í ritaskrám, efnisskrám tímarita o.þ.h.
– í rafrænum gagnasöfnum af ýmsu tagi
– á netinu (t.d. með Google og Google Scholar)
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
135
Leit á bókasöfnum og í bókaskrám
• Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn
– mikilvægt að þekkja bókakost safnsins vel
– kynna sér Dewey-flokkunarkerfið
• Gegnir tekur til íslenskra rannsóknarbókasafna
– hægt að leita eftir ýmsum atriðum:
•
•
•
•
höfundum
titlum
efnisorðum (í titlum og orð sem ritum eru gefin)
flokkstölum (til að leita að ritum um sérhæfð efni)
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
136
Nokkur mikilvæg gagnasöfn
• leitir.is
– mjög fjölbreytt gagnasöfn
• Tímarit.is
– flest íslensk blöð og tímarit frá upphafi
• Skemman
– námsritgerðir frá Háskóla Íslands
• Google Books
– sívaxandi fjöldi bóka frá ýmsum löndum og tímum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
137
Leit á netinu
• Leitarvélar eru mikil þarfaþing
– Google langþekktust, en ýmsar fleiri til
– Google Scholar er gerð fyrir fræðilega leit
• Leitarvélar eru takmarkaðar
– ná ekki til nema hluta af því sem er á netinu
• Nauðsynlegt er að kynna sér leitarmöguleika
– til að drukkna ekki í upplýsingum
• Einnig er hægt að fara á ákveðnar síður
– t.d. háskóla, stofnana, einstaklinga
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
138
Leit í heimildarritum
• Hvernig á að lesa heimildarrit?
– skoða efnisyfirlit, nafnaskrá, atriðisorðaskrá
• Oft er of tímafrekt að lesa heimild vandlega
– nauðsynlegt að tileinka sér tækni við leitarlestur
– geta rennt augum yfir síðu án þess að lesa hana
– taka samt eftir tilteknum orðum og efnisatriðum
• Fljótlegt er að leita í rafrænum heimildum
– en því fylgir hætta á að slíta hluti úr samhengi
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
139
Nauðsyn frjáls lestrar
• Grundvallarrit verður að lesa frá orði til orðs
• Æskilegt er að kynna sér sem flestar heimildir
– þótt þær virðist í fljótu bragði ekki varða efnið
• Nýjar hugmyndir og ný þekking skapast oft
– við óvæntar tengingar atriða
– þá sést oft samspil, andstæður, hliðstæður
– með atriðum sem fyrirfram virtust ótengd
• Þess vegna er frjáls lestur mjög mikilvægur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
140
Úrvinnsla og efnisskipan
© Eiríkur Rögnvaldsson,
október 2012
141
Frá heimild til ritgerðar
• Ekki er nóg að finna heimildirnar
– það þarf líka að kunna að vinna úr þeim
• Á að byrja á að lesa allar heimildirnar
– setjast svo niður og skrifa ritgerðina í einni lotu?
– slíkt er varla hugsanlegt nema í stystu ritgerðum
• Því þarf millistig milli heimilda og ritgerðar
– minnisatriði tekin eru upp úr heimildum við lestur
– slegin inn í ritvinnsluskjal eða gagnagrunn
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
142
Tekið upp úr rafrænum heimildum
• Einfalt er að taka punkta úr rafrænum heimildum
– afrita textabúta og líma inn í skjal eða gagnagrunn
– í stað þess að slá textann inn
• Þessu fylgja þó tvær hættur sem þarf að varast
– hætta á að of mikið sé tekið upp úr heimildinni
• og úrvinnslu þar með frestað þar til ritgerðin er skrifuð
– hætta á að orðréttir kaflar úr heimild séu notaðir
• í stað þess að höfundur orði textann sjálfur frá grunni
• það ber vott um ósjálfstæði og getur verið ritstuldur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
143
Nýting minnispunkta
• Gott er að renna yfir minnispunkta í heild
– skoða þá í samhengi við efnisyfirlit/efnisgrind
– þá sést hvort upphaflegar hugmyndir hafa breyst
– hvort heimildir hafa fundist um alla efnisþætti
– oft er þá tilefni til að endurskoða efnisyfirlit
• Síðan má byrja að skrifa einhvern kafla
– ef maður er orðinn handgenginn efni hans
– og búinn að gera sér góða mynd af byggingu hans
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
144
Skrifað upp úr sér
• Ekki er gott að raða heimildum í kringum sig
– og ætla að skrifa ritgerðina beint upp úr þeim
– slíkur texti verður alltaf stirður og óaðlaðandi
• Best er að geta skrifað kaflann upp úr sér
– án þess að fletta upp í heimildum að ráði á meðan
• Svo þarf að fara aftur yfir kaflann
– endurskoða byggingu og málfar
– athuga heimildir og bæta inn heimildavísunum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
145
Skrifað út frá efnisyfirliti
• Gott er að skrifa út frá efnisyfirliti
– fylla inn í það smátt og smátt
– ekki endilega skrifa kaflana í réttri röð
• Einnig er hægt að skrifa í belg og biðu
– bera textann síðan að efnisyfirliti
– setja inn kaflaskil á eðlilegum stöðum
– færa til efnisgreinar og kafla
• Efnisyfirlit er svo endurskoðað eftir þörfum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
146
Að skrifa sig að niðurstöðu
• Oftast verður kaflinn öðruvísi en ætlað var
– önnur efnisskipan
– önnur greining
– önnur lausn
• Maður skrifar sig að niðurstöðunni
– sem getur orðið allt önnur en virtist í upphafi
• Oft getur þá verið rétt að breyta efnisskipan
– önnur leið að niðurstöðu getur hentað lesandanum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
147
Efnisyfirlit og efnisgrind
• Efnisyfirlit
– hluti ritgerðarinnar í endanlegri mynd
• Efnisgrind
– lýsing á ritgerðinni, t.d. ágrip af hverjum kafla
• Ritgerðir skiptast í þrjá hluta:
– inngangur – ein eða örfáar síður
– meginmál – oft tugir eða jafnvel hundruð síðna
– niðurstöður eða lokaorð – ein eða örfáar síður
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
148
Röð kafla
• Í hvaða röð á að skrifa kaflana?
– inngang fyrst, síðan meginmál, loks lokaorð?
• Oft er gott að skrifa inngang fyrst
– þá þarf að leggja efnið niður fyrir sér
– forma rannsóknarspurningu
– gera áætlun um það hvernig henni skuli svarað
• Inngang þarf þó ætíð að endurskoða í lokin
– ótrúlegt er að allt hafi farið eins og áætlað var
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
149
Formáli er annað en inngangur
• Formáli
– ekki hluti ritgerðar
– frásögn af tilurð, þakkir, hugleiðingar
– stundum eftir annan en höfund
• Inngangur
– hluti verksins
– efnið kynnt og reifað
– yfirlit um efnisskipan
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
150
Kaflaskipting ritgerða
• Ritgerð skiptist í a.m.k. þrjá meginkafla
– meginkaflar í undirkafla
– undirkaflar stundum aftur í undirkafla o.s.frv.
– slík „lög“ eru mismörg, en oftast eru þrjú nóg
• Kaflaskipting gegnir tvenns konar hlutverki:
– við samningu:
• þvingar höfund til hnitmiðaðrar framsetningar
– við lestur:
• auðveldar lesandanum að fá yfirsýn yfir efnið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
151
Einföld kaflaskipting
•
Ritgerð
• 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
• Hér eru allir kaflar á sömu hæð (sama plani)
– því er erfitt að átta sig á tengslum efnisþátta
• Líklegt er að sumir tengist nánar en aðrir
– þá er heppilegra að hafa lagskiptingu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
152
Lög í kaflaskiptingu
•
Ritgerð
1.
2.
2.1
2.2
3.
3.1
3.2
4.
3.3
3.1.1 3.1.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3
3.2.2.1 3.2.2.2
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
153
Lengd og fjöldi kafla
• Hvað eiga kaflar að vera margir?
– aðalkaflar oft 3-5, en líka oft fleiri
– oft betra að fjölga lögum en aðalköflum
• Hvað eiga kaflar að vera langir?
– lengd aðalkafla ótakmörkuð
– undirkafli í neðsta lagi lýtur ákveðnum reglum
– gjarna á bilinu 1-4 síður
– þetta er þó aðeins viðmiðun
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
154
Kaflaheiti
• Öllum köflum þarf að gefa lýsandi nafn
– það auðveldar höfundi samninguna
– og lesanda að fá yfirsýn yfir verkið
– nöfnum og númerum má þó henda út í lokagerð
• Stundum gengur höfundi illa að finna nafn
– þá fjallar kaflinn kannski ekki um neitt eitt efni
– eða hann er bara málalengingar um ekki neitt
– í báðum tilvikum þarfnast eitthvað endurskoðunar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
155
Hlutverk inngangs
• Inngangur verður að vekja forvitni lesenda
– og áhuga þeirra á að lesa ritgerðina
• Byrjað á almennri kynningu eða sviðsetningu
– efnið tengt við þekkingu/reynslu/áhugasvið lesenda
• Síðan þrengt niður í rannsóknarspurningu
– tekin dæmi sem sýna viðfangsefnið í hnotskurn
– til að lesendur átti sig betur á efni ritgerðarinnar
• Einnig er efni hvers kafla rakið stuttlega
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
156
Niðurstöður í inngangi
• Á að segja frá meginniðurstöðum í inngangi?
– um það eru skiptar skoðanir
– mörgum finnst þær eiga að koma á óvart
• En niðurstöðurnar hafa ekki gildi í sjálfu sér
– aðeins í samhengi við rök höfundarins
• Lesandi verður gagnrýnni á rök höfundar
– ef hann veit hvert höfundur vill leiða hann
• Fræðiritgerð er ekki sakamálasaga!
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
157
Bygging einstakra efnisþátta
• Meginmálskaflar
– skiptast í undirkafla nema í stystu ritgerðum
– hafa oft sérstakan inngangs- og niðurstöðukafla
• þetta er þó matsatriði og fer eftir lengd
• Hver kafli er hugsaður eins og verkið í heild
– með inngang, meginmál og niðurlag
– sú hugsun á að stýra allri efnisskipan verksins
• niður í smæstu efniseindir, efnisgreinarnar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
158
Efnisskipan meginmáls
• Ritgerðir eru mjög ólíkar
– því er útilokað að gefa reglur um efnisskipan
• Oft er eðlilegt að rekja rannsóknasögu efnisins
– yfirlit um það helsta sem hefur verið skrifað áður
• Þetta fer oft vel næst á eftir inngangi
– en einnig má flétta það saman við framlag höfundar
• Þessi þáttur má þó ekki verða of stór
– verður að takmarkast við það sem skiptir máli
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
159
Fræðilegur grundvöllur
• Stundum er byggt á flóknu kenningakerfi
– sem líklegt er að lesendur þekki lítið til
– þá þarf að eyða verulegu rými í kynningu þess
• Stundum er byggt á vel þekktu kenningakerfi
– sem ekki þarf að kynna sérstaklega fyrir lesendum
• Hægt er að leggja grundvöllinn í sérstökum kafla
– en einnig flétta saman við rannsókn höfundar
– oft er hvorttveggja gert í sama verki
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
160
Ólíkar tegundir fræðilegra ritgerða
• Fræðilegar ritgerðir eru mjög margvíslegar
– hér má nefna tvær megingerðir:
• Ritgerðir unnar upp úr heimildum
– allt frá endursögn til háfræðilegrar úrvinnslu
• Ritgerðir byggðar á grunnrannsóknum höfunda
– en styðjast vitanlega einnig við aðrar heimildir
• Mikilvægt er að skoða ólíkar ritgerðir vandlega
– átta sig á vinnubrögðum höfunda og leggja mat á þau
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
161
Niðurlag ritgerðar
• Í lokakafla er umfjöllun rifjuð upp í stuttu máli
– og helstu niðurstöður dregnar saman
• Þetta getur verið misítarlegt
– frá 1-2 efnisgreinum upp í nokkrar blaðsíður
• Setja þarf niðurstöður skýrt fram
– sýna að rannsóknarspurningu hafi verið svarað
• Oft fer vel á því að leggja út af niðurstöðum
– gildi þeirra, afleiðingum, framhaldsrannsóknum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
162
Framsetning
© Eiríkur Rögnvaldsson,
október 2012
163
Gagnrýninn lestur fræðirita
• Spurningar sem gagnrýninn lesandi gæti spurt
– og höfundur fræðirits á að svara jafnóðum:
• Hver segir það?
• Hefur einhver fjallað um þetta áður?
– og haldið svipuðu fram?
– eða þá einhverju allt öðru?
• Hvar get ég séð eitthvað um það
– ef mig langar að lesa frekar um efnið?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
164164
Ófullnægjandi framsetning
• Dæmi úr (ímyndaðri) fræðilegri grein:
– Það hefur oft komið fram að þágufallssýki í
íslensku er tengd þjóðfélagsstétt. Ástæðan fyrir
þessum tengslum er misskilin hreintungustefna og
misheppnuð skólapólitík borgaralegra valdhafa.
• Af hverju er þetta ekki nóg?
– hvar hefur þetta komið fram?
– hver hefur sagt það?
– hvaða rök eru fyrir því?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
165165
Betri framsetning
• Dæmi úr fræðilegri grein:
– Því hefur verið haldið fram að þágufallssýki sé
tengd þjóðfélagsstétt (sjá t.d. Gísla Pálsson 1979,
Ástu Svavarsdóttur 1982, Ástu Svavarsdóttur,
Gísla Pálsson og Þórólf Þórlindsson 1984,
Jóhannes Gísla Jónsson og Þórhall Eyþórsson
2003) ...
• Hér getur lesandi sótt frekari upplýsingar
– en er það nóg?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
166166
Mismunandi framsetning
• Gætið að forsendum fullyrðinga!
– Margt bendir til þess að hv-framburður eigi undir
högg að sækja á Íslandi og sé reyndar alveg að hverfa.
Þess vegna ber brýna nauðsyn til þess að grípa strax
rösklega í taumana og hefja skipulega framburðarkennslu í grunnskólum og framhaldsskólum.
– Rannsóknir benda til þess að hv-framburður eigi
mjög undir högg að sækja á Íslandi og sé reyndar
alveg að hverfa (sjá t.d. yfirlitsgreinar Höskuldar
Þráinssonar og Kristjáns Árnasonar 2001 og Kristjáns
og Höskuldar 2003). Þess vegna …
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
167167
Betri framsetning
• Skýring og tilvísun
– Rannsóknir benda til þess að hv-framburður eigi
mjög undir högg að sækja á Íslandi og sé reyndar
alveg að hverfa. Þetta kom t.d. skýrt fram í
rannsókn Höskuldar Þráinssonar og Kristjáns
Árnasonar á íslenskum mállýskum í lok 20. aldar.
Af þeim mátti t.d. sjá að á þeim svæðum þar sem
hv-framburður var algengur fyrir miðja öldina
fannst hann helst í máli elstu kynslóðanna en unga
fólkið notaði hann yfirleitt (sjá t.d. yfirlitsgreinar
Höskuldar Þráinssonar og Kristjáns Árnasonar
2001 og Kristjáns og Höskuldar 2003). Þess
vegna …
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
168168
Órökstuddar klisjur
• Margt bendir til ...
–
–
–
–
–
–
–
–
–
að hér sé á ferðinni Íslandsþorskur
að sá kostnaður sé mun meiri en þörf er á
að urriðar fái mjög lítinn hluta heildarfæðunnar
að ofvirkni sé álíka algeng hér og í nágrannalöndunum
að tónlist sé ekki eingöngu menningarlegt fyrirbæri
að kvæðið sé að hluta ástarljóð
að eiginlegur ritunartími bréfsins sé allavega öld síðar
að ljóðin séu fremur túlkun hans á tilfinningum
að nokkrir erfiðleikar séu framundan þar í landi
• Margt hvað?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
169169
Spurningar lesanda - og svör við þeim
• Spurningar sem lesandi gæti spurt
– og höfundur ætti að svara fyrirfram
• Hvað er til marks um það?
– skýringar, rök, tilvísanir, ...
• Hvernig get ég gengið úr skugga um það?
– tilvísanir í gögn, heimildir, ...
• Mikilvæg leið til að svara þessu er að sýna dæmi
– og útskýra þau
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
170170
Nauðsyn dæma
• Um hvað er hér verið að tala?
– Lýsing orða, sem notuð eru á margbreytilegan hátt,
hefur löngum verið orðabókarmönnum höfuðverkur. Þá er einkum átt við sagnir, sem geta haft
margvíslega merkingu, stýrt fleiri en einu falli, tekið
með sér fylgiorð eða verið hluti af föstum orðasamböndum og málsháttum, en einnig forsetningar og
nokkur nafnorð. Ýmsar leiðir hafa verið farnar til
þess að lýsa þessum „stóru orðum“ og talsverð
heilabrot hljóta að liggja að baki hverri ákvörðun.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
171171
Dæmalaus framsetning
•
Orðasambönd af ýmsu tagi eru mikilvægar einingar í flestum almennum orðabókum.
Hlutverk þeirra í orðabókartextanum er oft í því fólgið að vitna um notkunareinkenni orðsins
sem verið er að lýsa, gjarna til glöggvunar á umsögn um merkingu þess eða tiltekið
merkingarafbrigði. En orðasambönd geta einnig verið tilgreind sem sjálfstæðar einingar, óháð
merkingarlegri flokkun og greiningu. Hér ræður mestu hvers eðlis orðasambandið er,
sjálfstæði þess er að öðru jöfnu meira því fastmótaðra sem það er og því sjálfstæðari
merkingu sem það hefur gagnvart orðunum sem það er myndað úr. Önnur hlið málsins er sú
að fastmótuð og sjálfstæð orðasambönd hafa meira og skýrara uppflettigildi en þau sem
lausari eru í sér, og notendur geta fremur vænst þess að finna þau í orðabókartextanum. Á
hinn bóginn getur verið óljósara hvar slíkum orðasamböndum er fyrir komið, bæði gagnvart
flettiorðaskipan orðabókarinnar og innan þeirrar efnisskipanar sem höfð er á lýsingu
viðkomandi flettiorðs. Það hefur því löngum verið vandkvæðum bundið að ganga að
tilteknum orðasamböndum vísum í almennri orðabókarlýsingu og að sama skapi reynst
torvelt að fá yfirsýn um notkun og stöðu einstakra orða í slíkum samböndum. Þessi vandi snýr
einnig að þeim sem skipar efni orðabókarinnar og semur orðabókartextann og veldur því að
hlutur orðasambanda verður víðast óskýrari og rýrari en vera ætti og margir notendur vildu.
Af þessum sökum hafa verið samdar orðabækur um orðasambönd sérstaklega, þar sem þeim
eru gerð rækilegri skil en kostur er á í almennri orðabókarlýsingu.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
172172
Tilvísanir í heimildir duga ekki
• Skýringalausar tilvísanir í heimildir
– Á undanförnum rúmum áratug hefur oft verið á það bent
að sérstök tengsl virðast vera á milli nefnifalls og
beygingarsamræmis (sjá t.d. Höskuld Þráinsson 1979:466,
1990:212, Eirík Rögnvaldsson 1982, Andrews 1982, Zanen,
Maling og Höskuld Þráinsson 1985). Þetta má m.a. ráða af
því að sögn og sagnfylling þiggja aldrei neina þætti frá
„frumlagsígildi“, þ.e.a.s. frumlagi í aukafalli.
• Um hvað er höfundurinn að tala?
– hér þarf lesandinn að ímynda sér allt
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
173173
Nauðsynlegt er að sýna dæmi
• En höfundur textans sýndi dæmi
– ... þ.e.a.s. frumlagi í aukafalli. Setningarnar í (3)–
(5) sýna þetta:
(3) a. Strákarnir (nf.kk.ft.) voru (ft.) kátir (nf.kk.ft.).
b. *Strákarnir (nf.kk.ft.) var (et.) kalt (hk.et.)
(4) a. Strákana (þf.kk.ft.) langaði (et.)heim.
b. Strákunum (þgf.ft.kk.) var (et.) kalt (hk.et.).
(5) a. *Strákana (þf.ft.kk.) lönguðu (ft.) heim.
b. *Strákunum (þgf.ft.kk.) voru (ft.) köldum (þgf.ft.).
• Síðan ...
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
174174
Nauðsynlegt er að útskýra dæmi
• ... eru dæmin útskýrð
– Í stað þess að samræmast aukafallsfrumlögunum
(strákana, strákunum) eru sagnirnar (langaði, var)
og sagnfyllingin (kalt) í (4) í hlutlausum eða
ómörkuðum myndum, það er að segja 3.p.et. og
hk.nf.et. Í í (3) er samræmi í tölu milli nefnifallsfrumlagsins (strákarnir) og sagnarinnar og í tölu og
kyni milli nefnifallsfrumlagsins og sagnfyllingarinnar (kátir). Slíkt samræmi gengur ekki þegar
aukafallsfrumlög eiga í hlut, eins og sýnt er í (5).
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
175175
Að sýna og segja frá
• Meginregla í öllum fræðilegum skrifum er að
– sýna dæmi um það sem maður er að tala um
– segja frá því hvað það er sem dæmin sýna
• og jafnvel líka hvað er svona athyglisvert við þau
• Best er þá að taka dæmin út úr meginmálinu
– og setja þau upp sérstaklega og merkja þau
– svo hægt sé að vísa til þeirra í textanum
• oft er samt betra að endurtaka dæmi en að láta nægja
að vísa á dæmi löngu áður í textanum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
176176
Tvær misgóðar/misvondar leiðir
• Eitthvað sagt og ekkert sýnt (jafnvel þótt vísað
sé til heimilda):
– Margt bendir til að raddaður framburður sé á
undanhaldi á kjarnasvæði sínu.
– Raddaður framburður nefnist það þegar orð eins
og stúlka, fantur, svampur, maðkur eru borin fram
með rödduðum /l, m, n, ð/ á undan /p, t, k/.
Rannsóknir sýna að þessi framburður er á
undanhaldi (sjá t.d. Kristján Árnason 2005 og rit
sem þar er vísað til).
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
177177
Sagt en ekki sýnt
• Hér er sagt frá niðurstöðum í meginmáli
– Í rannsókn Kristjáns Árnasonar og Höskuldar
Þráinssonar á íslensku nútímamáli (RÍN, sjá t.d. 11.
kafla í bók Kristjáns Árnasonar 2005 og rit sem þar
er vísað til) kom fram að raddaður framburður er
á undanhaldi á kjarnasvæði sínu Norðausturlandi.
Yngsti aldurshópurinn notaði hann í um 30%
tilvika, sá næsti í 47%, þriðji í 52%, fjórði í 65% og
sá fimmti og elsti í um 82% tilvika.
• Athugið hvað það er erfitt að sjá þetta
– þetta er í raun ekki sýnt þótt dæmi séu nefnd
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
178178
Sagt og sýnt í töflu
• Betra er að láta töflu fylgja
– Í rannsókn Kristjáns Árnasonar og Höskuldar
Þráinssonar á íslensku nútímamáli (RÍN, sjá t.d.
11. kafla í bók Kristjáns Árnasonar 2005 og rit
sem þar er vísað til) kom fram að raddaður
framburður er á undanhaldi á Norðausturlandi.
Þetta má sjá í töflu 1:
aldurshópar:
tíðni framburðar:
1.
12-20
30%
2.
21-45
47%
3.
46-55
52%
4.
56-70
65%
5.
70+
82%
Tafla 1: Tíðni raddaðs framburðar á Norðausturlandi
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
179179
Sagt og sýnt á mynd
• Enn betra að sýna á mynd
– Í rannsókn Kristjáns Árnasonar og Höskuldar
Þráinssonar ... Þetta má sjá á mynd 1:
– Mynd 1: Tíðni raddaðs framburðar á Norðausturlandi.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
180180
Röksemdafærsla
© Eiríkur Rögnvaldsson,
nóvember 2012
181
Að setja fram tilgátu og prófa hana
• Hvaða stöðu hefur tiltekin tilgáta?
– er hægt að færa einhver rök fyrir henni?
• Vinnulag:
– setja fram tilgátu út frá þekkingu og gögnum
– afla nýrra gagna til að prófa tilgátuna
– kanna hvort nýju gögnin samræmist tilgátunni
– meta niðurstöðuna:
• já - ástæða til að fagna!
• nei - tilgátunni hafnað eða hún endurskoðuð
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
182182
Hvað þyrfti til að hrekja tilgátuna?
• Tilgátur/kenningar þurfa að vera nægilega
skýrt orðaðar og nægilega afdráttarlausar til
þess að það sé hægt að hugsa sér gagndæmi
gegn þeim, þ.e. til þess að unnt væri að hrekja
þær ef þær skyldu vera rangar
• Djarfar kenningar þoka fræðunum áfram,
loðnar og óskýrar tilgátur ekki
• En svo er líka stundum sagt að gagndæmi
sanni ekkert - nema sem hluti af kenningu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
183183
Heiðarleiki í mati á tilgátu
• Stjórnmálamenn
– láta oft duga að nefna það sem styður málstaðinn
• Fræðimenn
– mega ekki „sópa undir teppið“ því sem ekki styður
kenninguna eða tilgátuna, enda leiða slík gögn oft til
markverðrar endurskoðunar
• í sumum tilvikum má þó láta nægja að nefna slíkt efni í
neðanmálsgrein ef maður hefur ekkert um það að segja
• Flestir gera mest úr því sem styður eigin tilgátu
– styðja hana með rökum á heiðarlegan hátt
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
184184
Tilgáta sett fram
• Fræðimaður rekst á úrlausnarefni
– það er fyrsta skref
• Hann setur fram skýringartilgátu eða hugmynd
– og hugsar með sér eða segir/skrifar:
• „Þetta er áreiðanlega ...“
– röksemdin er kannski eingild (lat. ad hoc) í upphafi
• þ.e. gildir bara fyrir þetta eina tilvik, búin til fyrir það
• Hann leitar að sjálfstæðum rökum fyrir tilgátunni
– það er næsta skref
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
185185
Eingildar tilgátur
• Lesandi rekst á skýringartilgátu/staðhæfingu
– og spyr sjálfan sig:
• Er þetta kannski bara eingild (lat. ad hoc) tilgáta
– sett fram til þess að skýra þetta tiltekna dæmi
– eða er hún studd viðbótarrökum?
• Eingildar tilgátur geta oft verið sennilegar eða
snjallar í sjálfu sér – og á endanum réttar
– en það leysir fræðimanninn ekki undan þeirri skyldu
að leita að viðbótarrökum fyrir þeim
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
186186
Lýsing eða greining?
• Dæmi úr hefðbundinni mállýsingu tiltekins texta
– Eignarfall sem stendur með nafnorði stendur ýmist
á undan eða eftir því, en tíðara virðist, og að
minnsta kosti miklu venjulegra en í nútíðarmáli, að
eignarfallið standi á undan stýriorðinu. Sama máli
gegnir um eignarfornöfn:
a. kristinna manna hugskot, Páls góðir vinir;
hans postular, þvo þitt andlit
b. eyðimörk Júdealands, engil drottins;
bræður hans, ef auga þitt er einfalt
• Markmið? Tilgátur? Tengsl við fræðiumræðu?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
187187
Staðhæfing rökstudd - en er það nóg?
• Staðhæfing:
– „Í fornsögunum er hlutfallslega algengara að
frumlag sé með ákveðnum greini en andlag“
• Spurning:
– Hvað er til marks um það?
• Rökstuðningur - talning:
»
» Frumlag
» Andlag
%ákv.
87
55
%óákv.
13
45
• Hvað er svona merkilegt við það?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
188188
Að setja staðhæfingar í samhengi
• Tengsl við fræðilega umræðu
– Ástæðan fyrir þessum mun er sú að frumlag er
jafnan líklegra til þess en andlag að vera umræðuefni (e. topic) og fela þannig í sér gamlar upplýsingar, en andlag er að sama skapi líklegra til þess að
fela í sér nýjar upplýsingar (sjá t.d. Givón 1974,
Keenan 1976). Greinir er helst notaður til þess að
auðkenna eitthvað sem hefur verið nefnt áður, þ.e.
eitthvað sem felur í sér gamlar upplýsingar, og því
er hann algengari á frumlagi en andlagi.
• Hvaða máli skiptir þessi tenging?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
189189
Athugunarefni við samningu fræðigreina
• Nokkrar spurningar sem höfundur fræðilegs
texta gæti haft í huga:
– hverju er ég að halda fram hér?
– hverjar eru ástæðurnar fyrir því að ég er að halda
þessu fram?
– hvaða gögn styðja þessa staðhæfingu mína?
– hef ég skoðað aðra möguleika
• (aðra greiningu, önnur gögn, andstæða skoðun ...)
– og brugðist við þeim á einhvern hátt?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
190190
Gögn og röksemdir
• Gögnin eru það sem maður byggir ástæðuna á
... og notar síðan til frekari rökstuðnings:
– t.d. ákveðin tegund heimilda (textar, handrit, upptökur, niðurstöður úr könnun/prófi/rannsókn ...)
• Höfundur getur hugsað upp eða látið sér detta í
hug eða búið til mismunandi líklegar ástæður
• Höfundur getur ekki búið til gögn eða rök
– en hann getur fundið þau, þ.e. fundið staðreyndir
sem skipta máli og styðja mál hans (og ástæðuna
fyrir því að hann heldur einhverju fram)
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
191191
Ógreind gögn eru lítils virði
• Gögnin sjálf (staðreyndirnar) geta sjaldan verið
veigamikill hluti af fræðilegri ritsmíð
– (mörg) ljóð (í heilu lagi) eftir Jónas Hallgrímsson geta
varla verið hluti af áhugaverðri fræðigrein um hann
– ekki heldur spurningalistar, hráar niðurstöður úr
könnunum, bréfasöfn eða skjöl í heilu lagi
• Höfundur þarf að matreiða gögnin handa lesandanum, vinna úr þeim – nefna dæmi og skýra
– en þá verður stundum að reiða sig á frásögn annarra
fræðimanna
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
192192
Nauðsynlegt er að matreiða gögn
• Í allri framsetningu gagna felst ákveðin
„matreiðsla“ höfundar - hann
– velur tiltekin dæmi úr texta eða könnun ...
– velur ákveðnar heimildir (bréf, skýrslur ...)
– flokkar gögnin á tiltekinn hátt (eftir aldri, búsetu ...)
• Þessi matreiðsla er oftar en ekki gerð til þess að
styðja tiltekna staðhæfingu og/eða hrekja aðra
– og er því yfirleitt ekki algjörlega „hlutlaus“
– en getur samt verið – og á að vera – heiðarleg
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
193193
Gagnrýnar spurningar
• Spurningar/gagnrýni/efasemdir lesenda/
hlustenda geta varðað atriði eins og þessi:
– er nógu skýrt hverju verið er að halda fram?
– eru ástæðurnar nægilega trúverðugar?
– eru gögnin/rökin nægilega traust?
– er tekið tillit til annars konar túlkunar og brugðist við
slíku?
• Sé einhverjum þessara spurninga svarað neitandi
er ástæða til að hafa fyrirvara við niðurstöðuna
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
194194
Hugsanlegar athugasemdir
• Lesendur/hlustendur gætu t.d. sagt:
– ég vil sjá annars konar rök - tölur, staðreyndir
• ekki bara tilfinningarök
– þetta er ekki nógu nákvæmt
– þú hefur ekki kynnt þér nýjustu rannsóknir
– gögnin gefa ekki rétta mynd af málinu
• þú tekur ekki X með í reikninginn
– ég tek ekki mikið mark á því sem X segir
– ég vil sjá viðbótarrök
• ein tilvitnun er ekki nóg, eitt skjal, einn málhafi ...
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
195195
Gagnrýninn lesandi - viðbúinn höfundur
• Hinn gagnrýni lesandi - og höfundur sem býst
við gagnrýni hans
– dregur sannleiksgildi staðhæfingar í efa
• „Af hverju segir þú það?“
– fellst ekki á ástæðu eða telur hana ekki skipta máli
• „Hvað er til marks um það?“
– vefengir gögn eða telur þau ekki sýna það sem
höfundur segir að þau sýni
• en höfundur bregst við fyrir fram með því að sýna gögnin
og segja frá því á hvern hátt þau skipta máli
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
196196
Að sannfæra lesanda á heiðarlegan hátt
• Eingildar röksemdir hrökkva oft skammt
– og lesendur eiga að vera á varðbergi gagnvart þeim
• sérstaklega ef hugmyndin er hrífandi
• Að tína til nokkur rök verkar betur á lesandann
– ekki síst ef rökin eru af ólíkum toga
• Traustvekjandi er að viðurkenna aðra möguleika
– en bregðast við þeim á sanngjarnan og heiðarlegan
hátt
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
197197
Varist léttvæg rök
• Oft nota menn rök sem eru í raun léttvæg
– beinar tilvitnanir í óhófi
– endalausar tilvísanir í aðra fræðimenn til að styðja
mál sitt
• X hefur líka haldið þessu fram - eða
• Það hefur enginn haldið þessu fram
– hráar töflur og tölur sem ekki er útskýrt hvað segja
• og hvernig má sjá það
• Vanir lesendur (eiga að) sjá í gegnum þetta
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
198198
Sjálfsagðir hlutir?
• Stundum er vísað í almenna þekkingu
– en langdræg afturbeyging er auðvitað mjög algeng
í íslensku eins og alkunna er
– en áhrifa frá rómantísku stefnunni gætir víða í
ljóðum Jónasar eins og alkunna er
• Er þetta alkunna?
– eftir hverju fer það hvort svo er eða ekki?
• Hvernig mætti styrkja þessa röksemdafærslu?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
199199
Ofnotaðar framsetningaraðferðir
• Ýmsar framsetningaraðferðir eru ofnotaðar
– misjafnt eftir fræðigreinum
• Beinar tilvitnanir í aðra fræðimenn
– algeng aðferð byrjenda
– algengt í hugvísindum almennt?
• Ógagnsæjar og yfirþyrmandi töflur og dæmasöfn
– algengt í málfræði og félagsvísindum
• Löng textadæmi sem sýna kannski lítið
– algengt í bókmenntaskrifum?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
200200
Stundum er eitthvað eftir óleyst
• Nauðsynlegt er að nefna óleyst vandamál
– t.d. gagndæmi, spurningar sem engin svör eru
gefin við ... - a.m.k. í neðanmálsgrein!
• Þess háttar atriði geta komið öðrum á sporið
– og auðveldað þeim að endurbæta kenninguna/
tilgátuna
• Hugsa sér að maður sé að skrifa fyrir fræðin
– en ekki (bara) fyrir sjálfan sig ...
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
201201
Heimildamat og tilvitnanir
© Eiríkur Rögnvaldsson,
nóvember 2012
202
Frumheimildir og eftirheimildir
• Frumheimildir eru upphafleg gögn um mál
– þegar ekki verður lengra rakið
– ekki bara rit, heldur fornleifar, öskulög o.fl.
• Eftirheimildir byggjast á frumheimildum
– eru úrval úr þeim og túlkun á þeim
– valið og túlkunin er huglægt, háð mati
– fer eftir áhugasviði, þekkingu, skoðunum
– og auk þess þjóðfélagi og tíma
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
203
Hvers konar heimildir á að nota?
• Nauðsynlegt er að gera mun á þessu tvennu
– átta sig á því hvenær þarf að nota frumheimildir
• Námskeiðsritgerðir styðjast við eftirheimildir
– í veigameiri ritgerðum þarf að nota frumheimildir
• Algeng mistök eru að gera ekki upp á milli
– ef heimild finnst um efnið er hún notuð
– en ekki lagt mat á gildi hennar
– eru Aldirnar helstu sagnfræðirit okkar?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
204
Heimildir þarf að meta
• Aldrei má nota heimildir gagnrýnislaust
– það verður að leggja sjálfstætt mat á þær
• Athugið vinnubrögð höfundar heimildar
– vitnar hann sjálfur í heimildir?
– er auðvelt að sjá hvað hann hefur eftir öðrum?
– notar hann heimildir sínar á heiðarlegan hátt?
• sjást dæmi um að hann rangtúlki eitthvað?
• virðist hann stinga einhverju undir stól?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
205
Heimildir þarf að bera saman
• Samanburður við aðrar heimildir
– hafa aðrir komist að sömu niðurstöðu?
• Samhljóða niðurstaða þarf ekki að vera traust
– oft étur hver upp eftir öðrum athugasemdalaust
– án þess að gera sjálfstæða rannsókn á efninu
• Hvað merkir það ef höfundur er einn á báti
– er hann sérvitringur sem enginn tekur mark á?
– eða frumlegri og hugmyndaríkari en aðrir?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
206
Athuga þarf markmið og vettvang
• Hvert er markmið höfundar heimildar
– að fræða á hlutlausan hátt?
– að reka pólitískan áróður eða auglýsa vöru?
– að höfða til tilfinninga?
• Á hvaða vettvangi birtist heimildin
– í virtu fræðiriti?
– í dagblaði?
– í auglýsingabæklingi?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
207
Eðli heimilda á netinu
• Vægi heimilda á netinu fer ört vaxandi
– þar má finna efni um flest milli himins og jarðar
• Eðlilegt og sjálfsagt er að nýta þær heimildir
– þær eru aðgengilegar í tölvu hvers og eins
– oft nýrri og ferskari en bækur og tímarit á söfnum
• Netið er óritskoðað
– hver sem er getur sett inn hvaða efni sem er
– því verður að meta heimildirnar vandlega
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
208
Mat heimilda á neti
• Hver á síðuna
– rannsóknarstofnun eða einstaklingur?
• Ef einstaklingur á síðuna, hver er hann þá
– fræðimaður á viðkomandi sviði eða leikmaður?
• Er síðan uppfærð reglulega
– kemur fram hvenær henni var síðast breytt?
• Á hverju byggjast upplýsingar á síðunni
– rannsóknargögnum eða prentuðum heimildum?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
209
Sannreynanlegar heimildir
• Heimildir verða að vera sannreynanlegar
– hægt að rekja þær til upphafs síns
• Þetta er grundvallarkrafa í fræðilegri umræðu
– heimild sem ekki er sannreynanleg er ónothæf
• Lesandi þarf að geta metið gildi fullyrðingar
– því verður höfundur að vísa í heimildir sínar
– eða í eigin frumrannsóknir
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
210
Ábyrgð höfundar
• Höfundur ber ábyrgð á eigin fullyrðingum
– og kannar gildi þess sem hann hefur eftir öðrum
– að öðrum kosti ber hann ábyrgð á því líka
• Hér þarf því að gæta vel að orðalagi
– stundum gerir höfundur sig samábyrgan:
• „X hefur sýnt fram á ...“ „í grein X kemur í ljós ...“
– í öðrum tilvikum tekur hann ekki afstöðu:
• „X hefur haldið því fram ...“ „X fullyrðir að ...“
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
211
Skriflegar og munnlegar heimildir
• Skrifleg heimild er talin traustari en munnleg
– tekin fram yfir nema sérstök ástæða sé til annars
• Skriflegar heimildir eru sannreynanlegar
– lesandinn getur flett upp í þeim sjálfur
• Munnleg heimild er sjaldnast sannreynanleg
– heldur verður að treysta frásögn höfundar
• Munnleg heimild er háð minni heimildarmanns
– og það er brigðult eins og dæmin sanna
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
212
Aldur heimilda
• Huga þarf vel að aldri heimilda
– til að unnt sé að meta þær á heiðarlegan hátt
– Islandsk Grammatik - Islandsk Nutidssprog frá 1922
• getur hún talist heimild um íslenskt nútímamál?
– Íslenzkar nútímabókmenntir frá 1948
• getur hún talist heimild um samtímabókmenntir?
– Altnordische Grammatik kom síðast út 1923
• hún fjallar að vísu um miklu eldra málstig
• en nýrri rannsóknir hafa gert ýmislegt í henni úrelt
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
213
Heimildir og samtími
• Hver höfundur og hvert rit er barn síns tíma
– tekur mið af þeirri þekkingu sem þykir traustust
– og þeim fræðikenningum sem þykja bestar
– en hvort tveggja breytist ört
• Því þarf að skoða ritunar- og útgáfutíma
– hverja heimild þarf að meta á eigin forsendum
– auk þeirra forsendna sem við höfum nú
– miðað við núverandi þekkingu og kenningar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
214
Vandkvæði við mat á aldri
• Gætið ykkar vel við mat á aldri heimilda
– einkum í sambandi við endurútgáfur
– síðasta útgáfa Altnordische Grammatik er frá 1970
• en er óbreytt endurprentun útgáfu frá 1923
• 1. útgáfa kom 1884, og stofninn því meira en aldargamall
• Nú er oft mjög erfitt að meta aldur heimilda
– rit ganga oft í ljósritum fyrir formlega útgáfu
– eða eru sett á netið í nýjum og nýjum gerðum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
215
Frumútgáfa og endurútgáfa
• Í fræðilegri umræðu er frumútgáfa notuð
– ef þess er kostur
– öðru máli getur gegnt ef ný útgáfa er endurskoðuð
• Gera þarf mun á útgáfu og prentun
– ný útgáfa er oft breytt – nýtt ártal á titilblaði
– ný prentun er oftast óbreytt – stundum nýtt ártal
– þó er þessi munur ekki alltaf gerður
• Ljóst þarf að vera í hvaða gerð rits er vitnað
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
216
Breytingar í endurútgáfu
• Margir rithöfundar breyta verkum sínum
– án þess að þess sé sérstaklega getið
– hvaða útgáfu á þá að nota?
• Val útgáfu fer þá eftir eðli máls hverju sinni
– Barn náttúrunnar er æskuverk Halldórs Laxness
– Kvæðabók er æskuverk Hannesar Péturssonar
• í umfjöllun um þau sem slík notar maður frumútgáfur
• ekki endurskoðaðar útgáfur nokkrum áratugum yngri
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
217
Aðgengileiki útgáfna
• Krafa um notkun frumútgáfu er ekki gerð
– í öðrum ritum en fræðiritum
– og væri stundum óheppileg og óeðlileg
• Oft er frumútgáfa illfáanleg
– munurinn skiptir í fæstum tilvikum máli
– sé ekki um fræðilega notkun að ræða
• Þá er rétt að nota aðgengilegustu útgáfuna
– það er sjálfsögð kurteisi við lesendur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
218
Handrit sem heimild
• Ýmis vandamál koma upp í eldri textum
– sumir þeirra eru aðeins til í handriti
• Handrit frá síðari öldum eru á pappír
– flest varðveitt í handritadeild Landsbókasafns
• Handrit frá því fyrir siðaskipti eru á skinni
– flest varðveitt í Stofnun Árna Magnússonar
• Að auki eru ýmis opinber gögn
– sem flest eru varðveitt í Þjóðskjalasafni Íslands
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
219
Vandkvæði við notkun handrita
• Nauðsynlegt er að geta lesið handskrift
– sem hefur tekið miklum breytingum
– skrift 13. aldar er gerólík skrift 18. aldar
– og hvort tveggja er gerólíkt nútímaskrift
• Einnig þarf að þekkja sögu stafsetningar
– til að átta sig á ýmsum orðum og orðmyndum
• ‘wm’ = um, ‘bwner’ = búnir, ‘jakafa’ = í ákafa
• ‘bioda’ = bjóða, ‘stauckr’ = stekkur, ‘sier’ = sér
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
220
Útgáfur handrita
• Sum handrit hafa verið gefin út stafrétt
– textinn prentaður nákvæmlega eins og í handriti
• Oftast er þó ritháttur samræmdur
– stundum miðað við ritunartíma textans
– stundum miðað við nútímastafsetningu
• Þetta skiptir máli við fræðilega notkun
– í sumum tilvikum verður útgáfa að vera stafrétt
– í öðrum tilvikum getur samræmd útgáfa dugað
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
221
Misgóðar handritaútgáfur
• Fleiri þættir en stafsetning skipta máli
– þegar fræðilegt notagildi útgáfu er metið
• Oft eru mörg handrit til af sama texta
– þá skiptir máli hvert þeirra er notað við útgáfu
– oft er eitt grunnhandrit gefið út með lesbrigðum
– en stundum er handritum blandað saman
• Útgefendur eru líka misvandvirkir
– því hafa útgáfur misjafnt orð á sér
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
222
Vitnað í heimildir
• Höfuðskylda fræðimanns er að vísa í heimild
– fullyrðingar verða að vera sannreynanlegar
• Hugmyndir og greiningar eru hugverk
– sem ekki er siðferðilega leyfilegt að nýta
– án þess að gera grein fyrir hvaðan þær koma
• Sé ekki vitnað í heimild er það ritstuldur
– sem er alvarlegasta yfirsjón fræðimanns
– og sviptir hann fræðimannsheiðri sínum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
223
Höfundaréttur – höfundalög
• 1. gr. Höfundur að bókmenntaverki eða
listaverki á eignarrétt á því […].
• 3. gr. Höfundur hefur einkarétt til að gera
eintök af verki sínu og til að birta það […]
• 4. gr. Skylt er […] að geta nafns höfundar bæði
á eintökum verks og þegar það er birt.
– Óheimilt er að breyta verki höfundar eða birta það
með þeim hætti eða í því samhengi, að skert geti
höfundarheiður hans eða höfundarsérkenni.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
224
Heimilar tilvitnanir
• Höfundalög, 14. gr. (l. nr. 73/1972)
– Heimil er tilvitnun í birt bókmenntaverk […] ef hún er
gerð í sambandi við gagnrýni, vísindi, almenna kynningu eða í öðrum viðurkenndum tilgangi, enda sé hún
gerð innan hæfilegra marka og rétt með efni farið.
• Bernarsáttmálinn, 10. gr. (l. nr. 80/1972)
– Heimilt er að nota tilvitnanir úr verkum, sem þegar
hafa verið löglega birt almenningi, enda sé notkunin í
samræmi við þær venjur, sem teljast mega sanngjarnar, og gangi ekki lengra en tilgangurinn réttlætir;
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
225
Tvenns konar höfundaréttur
• Höfundaréttur tekur til texta, ekki hugmynda
– 5. gr. Nú hefur verk verið notað sem fyrirmynd
eða með öðrum hætti við gerð annars verks, sem
telja má nýtt og sjálfstætt, og er þá hið nýja verk
óháð höfundarétti að hinu eldra.
• En í vísindum er einnig siðferðilegur réttur
– á hugmyndum, kenningum, aðferðum, rannsóknaniðurstöðum o.fl.
• Á þessu hvílir allt fræða- og vísindastarf
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
226
Líkindi við orðalag heimildar
• Stundum er orðalagi heimildar fylgt náið
– án þess að textinn sé merktur sem tilvitnun
• […] engin skýr og afdráttarlaus skilgreining verður gefin
á því hvar mörkin liggja milli þess sem talist getur annars
vegar heimil nýting á efnisatriðum eða staðreyndum úr
höfundaréttarvernduðum texta og þess hins vegar að
nýting textans sé með þeim hætti að hún varði lögvernduð höfundaréttindi […] (Hæstaréttarmál 221/2007)
• Hér er rétt að fara mjög varlega
– vísa alltaf í heimild þótt texti sé talsvert umorðaður
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
227
Texta heimildar fylgt of nákvæmlega
• Hannes H. Gissurarson: Halldór • Halldór Laxness: Í túninu heima
• Vorið 1905, þegar Dóri litli var • Einusinni kom venjulegur maður með
þriggja ára, kom maður með hatt
hatt, í svörtum frakka, og var boðið til
og í svörtum frakka heim til forstofu. Hann sat leingi á tali við föður
eldra hans á Laugaveginn. Hann
minn. Hatturinn og frakkinn héngu á
settist á tal við föður hans, en
snaganum í fordyrinu. Skrýtið að ég
hatturinn og frakkinn héngu á
skuli enn muna að þessi maður sem ég
snaga í fordyri. Þetta var Sighvatsá bara frakkann hans og hattinn hét
ur Bjarnason, bankastjóri ÍslandsSighvatur Bjarnason bánkastjóri. Erindi
banka. Erindi hans var að greiða
hans var að kaupa af okkur þetta nýa
fyrir því, að Guðjón seldi húsið á
og fallega hús þar sem var svo gaman,
Laugaveginum og fengi þess í
og hafa milligaungu fyrir Íslandsbánka í
stað jörðina Laxnes í Mosfellsþví að faðir minn skyldi í staðinn fá
sveit, sem frægur hrossakaupjörð uppí sveit af Páli nokkrum Vídalín,
maður, Páll Vídalín, hafði setið.
frægum hrossakaupmanni.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
228
228
Reglur og viðurlög í Háskóla Íslands
• Reglur Háskóla Íslands 569/2009, 54. gr.:
– Stúdentum er algerlega óheimilt að nýta sér
hugverk annarra í ritgerðum og verkefnum, nema
heimilda sé getið í samræmi við viðurkennd
fræðileg vinnubrögð.
• Viðurlög Hugvísindasviðs við ritstuldi:
– Minniháttar brot: 0 fyrir viðkomandi verkefni
– Dæmigerð viðurlög: 0 fyrir viðkomandi námskeið
– Alvarlegt brot: Getur varðað brottvísun úr skóla
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
229
Stundum þarf ekki að vitna
• Ekki er alltaf nauðsynlegt að vitna í heimild
– um alkunnar og viðurkenndar staðreyndir
• „Íslenska er germanskt mál“
– óumdeilanlegt – um það þarf ekki að vísa í heimild
• „Íslenska er orðflest germanskra mála“
– um þetta verður að vitna í rit eða rannsóknir
• Auðvitað koma oft upp markatilvik
– þá er betra að vitna meira en minna
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
230
Vitnað beint í heimild
• Alltaf á að vitna beint í heimild
– ef þess er nokkur kostur
– aldrei gegnum aðra heimild
• Þegar vitnað er í heimild fer fram val
– sem er háð mati, skoðunum, tíma, þjóðfélagi o.fl.
– þetta val á ekki að vera í höndum einhvers annars
• Alltaf er hætta á villum þegar vitnað er í verk
– sú hætta eykst ef vitnað er gegnum millilið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
231
Vitnað gegnum millilið
• Stundum er nauðsynlegt að nota millilið
– ef ekki næst með nokkru móti til frumheimildar
– hún er ekki til í landinu, eða alls ekki til lengur
• Milliliðurinn verður þá að koma skýrt fram
– t.d. svona: (Guðbrandur Þorláksson, 1589,
tilvitnað eftir Kjartani G. Ottóssyni, 1990)
• Aldrei má láta sem vitnað sé beint í heimild
– ef milliliður hefur verið notaður
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
232
Vitnað í þýðingu
• Æskilegast er að vitna í verk á frummáli
– en stundum kann ritgerðarhöfundur ekki málið
• Þá er rétt að nota íslenska þýðingu, sé hún til
– annars þýðingu á máli sem flestir lesendur skilja
• Þó verður að athuga tilurð íslenskrar þýðingar
– er hún kannski ekki þýdd úr frummálinu?
• Alltaf er best að hafa sem fæsta milliliði
– frá frummáli til þýðingarinnar sem notuð er
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
233
Heimildavísanir og heimildaskrá
© Eiríkur Rögnvaldsson,
nóvember 2012
234
Tegundir heimildavísana
• Tilvitnanir í heimildir eru tvenns konar:
– stundum er orðalag og stafsetning tekið beint upp
• það er þá bein eða orðrétt tilvitnun (vitnað til orðalags)
– stundum er texti heimildar endursagður efnislega
• það er þá óbein eða efnisleg tilvitnun (vitnað til efnis)
• Að auki eru ýmiss konar tilvísanir til heimilda
– til stuðnings, hliðsjónar, andmæla
– án þess að textinn sé tekinn upp eða endursagður
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
235
Beinar og óbeinar tilvitnanir
• Rétt er að stilla orðréttum tilvitnunum í hóf
– oftast fer betur á að vitna efnislega í heimild
• Stundum telja menn óþarft að vitna í heimild
– ef ekki er tekið orðrétt upp
• Það er grundvallarmisskilningur
– tilvitnanaskylda nær ekki bara til orðalags
– ekki síður til hugmynda, greininga og kenninga
• Lesanda kemur við hvað er tekið frá öðrum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
236
Heimild nýtt á mismunandi hátt
• Oft er eitthvað haft beint eftir heimild
– „X heldur því fram ...“; „samkvæmt greiningu X“
• Oft er heimild ekki notuð á þennan hátt
– heldur til samanburðar, staðfestingar o.s.frv.
– þá má oft vísa til hennar með „sjá“ eða „sbr.“
– þar sem snerting við heimildina er nánust
– eða í lok efnisgreinar
– slík vísun getur ekki átt við margar efnisgreinar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
237
Takmarkið beinar tilvitnanir
• Beinum tilvitnunum skal stilla í hóf
– bæði að fjölda og lengd
• Annað bendir til ósjálfstæðis höfundar
– að hann skorti vald og þekkingu á efninu
– treysti sér ekki til að segja neitt frá eigin brjósti
• Takmarkið beinar tilvitnanir við stutt brot
– þar sem máli skiptir að orðalag heimildar sjáist
– eða lykilatriði eru sett fram í hnitmiðuðu máli
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
238
Beinni tilvitnun breytt
• Beinni tilvitnun má aldrei breyta
– hvorki að efni, orðalagi né rithætti
– nema þess sé skilmerkilega getið
• Þó má leiðrétta prentvillur og pennaglöp
– en þá verður að setja hornklofa um breytinguna
– t.d. Íslen[d]ingur; Það [er] augljóst að …
• Stundum eru villur eða sérkenni látin standa
– en skotið inn [svo] eða [sic] á eftir
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
239
Fellt brott úr tilvitnun
• Úrfelling úr tilvitnun er sýnd með […]
– þremur punktum innan hornklofa
• Hversu mikið má fella brott á þennan hátt?
– helst bara innan úr málsgrein eða efnisgrein
• Úrfelling má aldrei breyta merkingu
– t.d. má aldrei fella ekki brott á þennan hátt
– það er ekki skynsamlegt > það er […] skynsamlegt
– slíkt er vísvitandi fölsun
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
240
Tilvitnun felld inn í texta
• Stutt bein tilvitnun er höfð í gæsalöppum
– og felld inn í meginmálið, stundum löguð að því
– sé hún styttri en þrjár línur (25 orð) eða þ.u.b.
• Lengri tilvitnun er höfð inndregin frá vinstri
– og stundum einnig frá hægri
– oft afmörkuð með auknu línubili frá meginmáli
– stundum með smærra letri en meginmál
– en ekki höfð innan gæsalappa
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
241
Leturbreyting í tilvitnun
• Oft þarf að vekja athygli á einhverju atriði
– í beinni tilvitnun
• Slíkt er eðlilegast að gera með leturbreytingu
– oftast skáletrun eða feitletrun
• Þetta má þó ekki gera athugasemdalaust
– það jafngildir breytingu á textanum
• Þessa verður því að geta í sviga eða hornklofa
– t.d. [leturbreyting mín, E.R.]
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
242
Vitnað í heimild á erlendu máli
• Oft þarf að vitna beint í erlendar heimildir
– á þá að þýða þær eða hafa á frummáli?
• Orðrétt tilvitnun er yfirleitt höfð á frummáli
– en stundum þýdd í neðanmálsgrein
– eða þýdd í meginmáli en frumtexti neðanmáls
• Þýdd tilvitnun án frumtexta er tilgangslaus
– hún felur þá í sér orðalag og túlkun þýðanda
– þá er efnisleg endursögn eðlilegri
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
243
Nákvæmar tilvísanir
• Tilvísanir eiga að vera nákvæmar
– eins nákvæmar og kostur er
• Ekki er nóg að nefna höfund en ekkert verk
– ekki er nóg að nefna verk en ekki blaðsíðu
• Tilvitnanir eiga að vera sannreynanlegar
– of seinlegt er að leita að tilvitnun í heilli bók
• Stundum er þó vísað almennt í heilt verk
– eða meginniðurstöðu þess
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
244
Tilvísana- og heimildaskrárkerfi
• Mörg tilvísana- og heimildaskrárkerfi eru til
– flest tímarit gefa út eigin reglur um þessi atriði
• Hér er mælt með APA sem er mjög þekkt kerfi
– notað í mörgum greinum Háskóla Íslands
• og t.d. í Gagnfræðakveri handa háskólanemum
• Einnig má nota kerfi tímaritsins Íslensks máls
– sem er svipað APA en þó með nokkrum afbrigðum
• t.d. ártal ekki í sviga í heimildaskrá, útgáfustaður á eftir
forlagi, ekki „í“ á undan titli safnrits sem kafli er úr, o.fl.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
245
Vísað í heimildir inni í texta
• Heimildatilvísun er höfð inni í texta
– nafn höfundar, og ártal og blaðsíðutal í sviga
– á eftir ártali er komma, og síðan „bls.“
• Notað er fullt nafn íslenskra höfunda
– en aðeins eftirnafn erlendra
• Sigurður Nordal (1942, bls. 25); Chomsky (1993, bls. 107)
• Fullar upplýsingar eru svo í heimildaskrá
– titill, útgefandi, útgáfustaður o.fl.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
246
Höfundarnafn hluti textans
• Stundum er nafn höfundar hluti textans
– einkum í efnislegum endursögnum:
• Eins og Comrie bendir á (1981, bls. 80) er hér strangt
tekið ekki verið að tala um röð orða, heldur stofnhluta
setningar.
• Greenberg (1966, bls. 76) taldi að af sex mismunandi
röðum áðurnefndra liða sem hugsanlegar væru kæmu
aðeins þrjár fyrir svo að heitið gæti.
• Skipting tungumála í hópa eftir grundvallarorðaröð er
komin frá Greenberg (1966).
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
247
Höfundarnafn innan sviga
• Stundum er nafn höfundar innan svigans
– einkum í beinum tilvitnunum og tilvísunum:
• A dominant order may always occur, but its opposite, the
recessive, occurs only when a harmonic construction is
likewise present (Greenberg, 1966, bls. 97).
• Hún hefur líka verið fyrsta liðgerðarregla flestra
kennslubóka í generatífri setningafræði ensku (t.d. Baker,
1978, bls. 36, Perlmutter & Soames, 1979, bls. 26).
• […] ekki er hægt að sjá að ein þeirra sé tekin fram yfir
aðrar (sjá Comrie, 1981, bls. 82).
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
248
Tilvísun á undan efnisatriði
• Tilvísun í heimild kemur oft á undan efnisatriði
– sem hún á við:
• Greenberg (1966, bls. 76) taldi að af sex mismunandi
röðum áðurnefndra liða sem hugsanlegar væru kæmu
aðeins þrjár fyrir svo að heitið gæti […]
• Chomsky bendir á (1957, bls. 80) að þetta eru „simple,
declarative, active sentences“; þ.e. sams konar
setningar og Greenberg (1966, bls. 76-77) lagði til
grundvallar sinni flokkun.
• Li & Thompson (1976) hafna því, a.m.k. sem algildi.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
249
Tilvísun á eftir efnisatriði
• Tilvísun í heimild kemur oft á eftir efnisatriði
– sem hún á við:
• Hlutverk liðgerðarreglnanna er m.a. að „determine the
ordering of elements in deep structures“ segir Chomsky
(1965, bls. 123).
• Vaninn er að miða við ákveðna setningagerð, fullyrðingarsetningar (declarative sentences, sjá t.d.
Greenberg, 1966, bls. 76-77; Vennemann, 1974, bls.
344).
• Oftast benda þau í sömu átt (sbr. Li & Thompson, 1976,
bls. 169).
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
250
Tilvísun án sérstakra umbúða
• Ekki þarf neinar umbúðir um tilvísun
– höfundarnafn, ártal (og blaðsíðutal, ef við á) er nóg
• Kjarnasetningar (kernel sentences) eru skilgreindar sem
þær setningar sem aðeins skyldubundnar ummyndanir
[…] hafa verkað á (Chomsky, 1957, bls. 45).
• Oft er heimildartilvísun aftast í beinni tilvitnun
– þá er punktur bæði á eftir tilvitnun og svigagrein
• „A dominant order may always occur, but its opposite,
the recessive, occurs only when a harmonic construction
is likewise present“ (Greenberg, 1966, bls. 97).
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
251
Fleiri afbrigði
• Oft þarf að vísa í mörg rit höfundar frá sama ári
– þá eru þau aðgreind með bókstöfum
– t.d. Kossuth (1978a); Kossuth (1978b) o.s.frv.
• Stundum er vísað mjög oft í sömu heimild
– þá er tilvísunin stundum aðeins full í fyrsta skipti
– og gefin stytting sem síðan er notuð
– t.d. Hreinn Benediktsson (1959) (hér eftir HB)
– þá þarf að gæta samræmis við heimildaskrá
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
252
Hlutverk neðanmálsgreina
• Neðanmálsgreinar verða fremur fáar
– sé þessi aðferð við heimildatilvísanir notuð
• Þær verða þá einkum notaðar til útúrdúra
– sem tengjast efninu en eru ekki ómissandi
– tenging við skrif annarra, sögulegur bakgrunnur
– eða ítarlegri rökfærsla en rúmast í meginmáli
• Aftanmálsgreinar eða athugagreinar
– eru einnig stundum notaðar í sama tilgangi
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
253
Vísað í heimildir neðanmáls
• Stundum er vísað í heimildir neðanmáls
– númer eða tákn neðanmálsgreinar inni í texta
– en upplýsingar um heimildina í neðanmálsgrein
– fullar upplýsingar þegar hún er nefnd fyrst
• höfundur, titill, útgefandi, ár, staður
– en styttar ef til hennar er vitnað aftur
• t.d. bara höfundur og (styttur) titill
• Stundum er þá engin sérstök heimildaskrá
– en hér er ekki mælt með þessari aðferð
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
254
Form heimildaskrár
• Sé vísað í höfund og ártal inni í textanum
– verður að byggja heimildaskrá upp á sama hátt
– hafa fyrst höfundarnafn og síðan útgáfuár
• Sé vitnað í fleiri en eitt rit eftir sama höfund
– er oft notað langt strik — í stað nafnsins
– í öðrum heimildum en þeirri fyrstu
• Taki heimild fleiri en eina línu í skránni
– eru seinni línur inndregnar um 3-5 stafbil
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
255
Meðferð höfundarnafna
• Skrá er í stafrófsröð eftir höfundarnöfnum
– eiginnafn íslenskra höfunda á undan
– ættarnafn erlendra, og komma á undan fornafni
• nema erlendir höfundar séu fleiri en einn
• þá er eiginnafn annarra en þess fyrsta á undan ættarnafni
• stundum eru upphafsstafir eiginnafna látnir nægja
• Séu höfundar þrír eða færri eru allir taldir
– séu þeir fleiri er látið nægja að nefna þann fyrsta
– og síðan bætt við „o.fl.“ („et al.“ á ensku (latínu))
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
256
Bók sem heimild
• Á eftir ártali fer titill heimildar skáletraður
– og undirtitill með beinu letri, ef um er að ræða
• Síðan koma frekari upplýsingar, ef við á
– ritstjóri, útgefandi, útgáfa, ritröð
– allt með beinu letri
• Að lokum kemur útgáfustaður og forlag
• Björn Guðfinnsson. (1958). Íslenzk málfræði handa
framhaldsskólum. 6. útg. Eiríkur Hreinn Finnbogason
annaðist útgáfuna. Reykjavík: Ríkisútgáfa námsbóka.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
257
Tímaritsgrein sem heimild
• Á eftir ártali fer titill greinar með beinu letri
• Síðan kemur titill tímaritsins skáletraður
– komma, árgangur, komma, blaðsíðutal
• [Væntanleg(t)] innan hornklofa ef ritið er ekki komið út
– ekki er getið útgefanda eða útgáfustaðar
• Andrews, Avery. (1971). Case Agreement of Predicate
Modifiers in Ancient Greek. Linguistic Inquiry, 2, 127–
151.
• Jón Jónsson. 2009. Athugasemd um nafnið Jón. Ritgerð.
[Væntanleg í Íslensku máli.]
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
258
Bókarkafli sem heimild
• Á eftir ártali fer titill kaflans með beinu letri
• Síðan kemur nafn ritstjóra safnritsins
– ef um það er að ræða, og „(ritstj.):“ í sviga á eftir
• Þá kemur titill safnrits skáletraður, „Í:“ á undan
– þá „bls.“ og blaðsíðutal
– loks staður og forlag
• Clear, Jeremy. (1987). Computing. Í: John Sinclair (ritstj.):
Looking Up. An Account of the COBUILD Project in Lexical
Computing (bls. 41-61). London: Collins.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
259
Efni á vef sem heimild
• Á eftir höfundarnafni og ártali fer titill heimildar
– með skáletri
• Þar á eftir kemur dagsetning skoðunar
– þá bein slóð á heimildina
• Eiríkur Rögnvaldsson. (2008). Framtíð íslensku innan
upplýsingatækninnar. Sótt 4. nóvember 2009 á
http://www.hi.is/~eirikur/ut.pdf.
• Stefanía Arnórsdóttir. (2002, janúar). Fjölbrautaskóli
Suðurlands: Úttekt. Sótt 16. júlí 2002 af http://bella.mrn.
stjr.is./utgafuskra/?id=34071.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
260
Handrit sem heimild
• Handrit frá fyrri öldum eru ekki skráð á höfund
– heldur á safnmark sem skiptist í þrennt
• skammstöfun safns, t.d. Lbs, AM, JS
• númer handrits
• stærðartákn – fol, 4to, 8vo
• Síðan kemur heiti handrits með beinu letri
– þá nánari lýsing á efni þess í hornklofa, ef um ræðir
• Sthm. Perg. 15 4to. Íslenska hómilíubókin.
• Lbs 220 8vo. [Uppskrift úr orðasafni eftir Hallgrím
Scheving.]
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
261
Óprentuð ritgerð sem heimild
• Á eftir höfundarnafni og ártali fer titill ritgerðar
– með skáletri
• Síðan stendur „Óbirt“
– svo skóli sem ritgerðin hefur verið skrifuð við
• Helgi Bernódusson. (1982). Ópersónulegar setningar.
Óbirt kandídatsritgerð í íslenskri málfræði. Reykjavík:
Háskóli Íslands.
• Sigurður Konráðsson. (1982). Málmörk og blendingssvæði. Nokkur atriði um harðmæli og linmæli. Óbirt
námsritgerð. Reykjavík: Háskóli Íslands.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
262
Heimild raðað á titil
• Stundum er raðað á titil, oft skammstafaðan
– óhöfundargreind fornrit
– orðabækur sem eru verk margra
– ýmiss konar safnrit
• Ártal er þá haft aftast
• DI = Diplomatarium Islandicum, Íslenzkt fornbréfasafn
12, 1. Reykjavík: Hið íslenzka bókmentafélag, 1923.
• Ljósv = Ljósvetninga saga. Íslenzk fornrit 10. Björn Sigfússon gaf út. Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag, 1940.
• ÍO = Íslensk orðabók. 3. útg. Ritstjóri Mörður Árnason.
Reykjavík: Edda, 2000.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
263
Samræmi texta og heimildaskrár
• Gæta þarf að samræmi texta og heimildaskrár
– lesandi á að geta gengið beint að heimild í skrá
– eftir vísun til hennar í textanum
• Ekki má vísa í Íslenska orðabók (2000) í texta
– en raða ritinu á ritstjórann Mörð Árnason í skrá
– lesandi er ekki skyldugur til að vita um ritstjóra
• Ef Hreinn Benediktsson (1959) er stytt í „HB“
– verður HB að vera í heimildaskrá, og vísa á Hrein
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
264
Samræmi heimildar og heimildaskrár
• Einnig þarf að vera samræmi við heimildina
– titill í heimildaskrá þarf að vera nákvæmur
• Stafsetning kann að vera önnur en nú gildir
– ef rit heitir Íslenzk málfræði með z
– verður að tilfæra það þannig í heimildaskrá
• Stundum er innbyrðis ósamræmi í heimild
– annað stendur á kili eða kápu en á titilblaði
– þá gildir titilblaðið
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
265
Hvað á að vera í heimildaskrá?
• Heimildaskrá á að sýna hvaða rit hafa nýst
– ekki hvað höfundur hefur lesið
• Þar eru því aðeins rit sem vísað er til í texta
– rit sem hvergi er vísað í á þar ekki heima
• Stundum er hægt að setja almenna vísun
– fremst eða aftast í kafla
– sé ekki hægt að tengja heimild við ákveðið atriði
– en höfundur telji þó að hún hafi nýst
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
266
Útlit, frágangur og yfirlestur
© Eiríkur Rögnvaldsson,
nóvember 2012
267
Eðli og lengd efnisgreina
• Efnisgrein er minnsta sjálfstæð eining texta
– á að hverfast um eitt efnisatriði, eina hugsun
• og mynda þannig ákveðna heild
• Þetta ákvarðar eðlilega lengd efnisgreina
– of stutt efnisgrein rúmar vart heila hugsun
– of löng efnisgrein verður þvælin og óskýr
• Eðlileg lengd efnisgreina er 5-15 línur
– minna en 2 línur og meira en hálf síða er ótækt
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
268
Tengsl efnisgreina
• Efnisgreinar þarf að tengja saman
– textinn þarf að renna eðlilega, eitt leiða af öðru
• Til þess eru nokkrar aðferðir
– hefja efnisgrein með orði úr efnisgrein á undan
• eða fornafni sem vísar til þess
– nota tengiorð sem vísa til undanfarandi texta
• þess vegna, þar af leiðir, þó, þrátt fyrir þetta, því
– breyta um sjónarhorn og nota orð sem sýna það
• á hinn bóginn, eigi að síður, í öðru lagi, hins vegar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
269
Efnisgrein og málsgrein
• Efnisgrein er merkingarlegt hugtak
– skilgreint út frá efni textans og efnistökum
– afmarkast formlega af greinaskilum
• Málsgrein er formlegt hugtak
– skilgreint út frá setningafræðilegum þáttum
– afmarkast venjulega af punkti
• en einnig af upphrópunarmerki og spurningarmerki
• Þessi hugtök tilheyra því mismunandi sviðum
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
270
Vondar málsgreinar
• Oft eru málsgreinaskil sett á röngum stað:
– runur: langar, illa hugsaðar og klaufalega
myndaðar málsgreinar
– druslur: málsgreinar sem hafa ekki eðlilega
framvindu miðað við upphafið
– kommusplæsing: tvær ólíkar málsgreinar settar
saman með kommu þar sem eðlilegra væri að setja
punkt og hefja nýja málsgrein eða nota tengingu
• Flestir hafa þó tilfinningu fyrir þessu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
271
Runur
• Áttunda atriðið á listanum yfir það sem skoðað verður sem
munur á undirbúnum og óundirbúnum textum á netinu veltur á
hvort mikið eða ekkert sé um broskalla og lýsingar á hreyfingum
í textanum, en sá liður segir sig líklega að mestu sjálfur.
• Helstu undantekningar á þessu eru t.d. gagnrýni og pistlar frá
einstaklingum þar sem höfundur talar út frá sjálfum sér en þar
er þó yfirleitt reynt að stilla fornöfnum í hóf auk þess sem aldrei
ætti að tala til 1. eða 2. persónu þar sem gagnrýni felur í sér að
um sé að ræða skoðun gagnrýnanda, og ætti því ekki að þurfa
að nota 1. persónu nema í undantekningartilvikum, og gagnrýnandi á einnig að tala almennt um myndina en ekki til lesanda
sem einstaklings.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
272
Druslur
• Hlutföllin milli hans og hinna fjórðunganna eru jafnvel orðin
stærri því nafnið tapar meiri tíðni í öðrum fjórðungum.
• Persónulegt mál og mikil notkun 1. og 2. persónu felur í sér
nálægð höfundar við textann sem ritaður er og hvort hann er
persónuleg skilaboð frá honum til lesanda.
• Mikilvægt er að hafa í huga að skýr vilji hefur komið fram af
hálfu atvinnulífsins til þess að axla þessa skattbyrði með öðrum
hætti, m.a. tillögum um hækkun á atvinnutryggingagjaldi til
þess að standa undir kostnaði við Atvinnuleysistryggingasjóð
og eftir atvikum aðra skattheimtu þannig að heildarskatttekjur
ríkissjóðs og sveitarfélaga raskist ekki.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
273
Kommusplæsing
• Austfirðingafjórðungur er enn ólíkur hinum fjórðungunum þar
er engin Ragnhildur lengur en nýtt sérnafn komið þ.e.
Guðlaug, nöfnin Guðný og Þórunn, sem eru nú á hans töflu en
ekki hinna, eru einnig algeng nöfn í hinum fjórðungunum.
• Ég get ekki séð að verkföll skili neinu í núverandi ástandi, það
eru ekki til verðmæti til að greiða hærri laun, því stendur valið
milli þess að prenta peninga eða auka atvinnuleysi ef verkfall
nær fram óraunhæfum kjarasamningum.
• Þetta er bara orðið þroskaheft hvað allt er orðið dýrt, og það
er eins og það sé allt að hækka í verði í hverri viku, þeir geta
ekki hætt græðginni, var ekki lagður skattur á sykur og
eldsneyti um daginn?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
274
Lengd málsgreina
• Margra lína málsgreinar eru varasamar
– oft torskildar og hætta á villum eykst
• Oft er eðlilegt að skipta þeim niður
– með punkti, en semíkomma kemur til greina
• Hvor/hver hluti þarf að geta staðið sjálfstæður
– í hverri málsgrein þarf að vera aðalsetning
– aukasetning getur ekki borið uppi málsgrein
• Brot á þessum reglum stafa oft af hroðvirkni
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
275
Punktar í fyrirsögnum
• Punktar eru ekki hafðir á titilblaði bóka
– á eftir höfundarnafni, titli, forlagi, útgáfustað
– ef hvert þessara atriða er sér í línu
• sé fleiri en eitt í línu er komma, strik eða bil á milli
• Sama gildir um fyrirsagnir kafla og greina
– hvort sem um er að ræða aðal- eða undirkafla
• Þetta á sér langa hefð í prenti
– en í eldri ritum voru hafðir punktar
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
276
Upphaf kafla og greina
• Meginkaflar byrja venjulega á nýrri síðu
– í bókum og löngum ritgerðum
• Oft byrja kaflar og greinar á hægri síðu
– þá er auðveldara að taka sérprent út úr
• Kaflar í tímaritsgreinum og styttri ritgerðum
– byrja yfirleitt ekki á nýrri síðu
– heldur er haft bil (1-2 línur) á undan fyrirsögn
– oft er líka aukið bil frá fyrirsögn að texta kaflans
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
277
Form greinaskila
• Greinaskil eru táknuð með inndrætti í prenti
– fyrsta lína efnisgreinar inndregin um 2-3 stafbil
• Nú eru greinaskil oft táknuð með auðri línu
– og þá er enginn inndráttur í fyrstu línu
• Fyrsta lína á eftir fyrirsögn er oft óinndregin
– inndráttur er óþarfur í upphafi nýs kafla
• Fyrsta lína á eftir tilvitnun er oft inndregin
– það fer þó eftir samhengi tilvitnunar og texta
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
278
Neðanmálsgreinar
• Neðanmálsgreinar eru með smærra letri
– en meginmál – oft munar tveimur punktum
• Sé þess ekki kostur er línubil oft minna
– í neðanmálsgreinum en í meginmálinu
• Númer neðanmálsgreinar í meginmáli
– á að vera uppskrifað og með smærra letri
– standa á eftir punkti, kommu, gæsalöppum o.fl.
– án punkts bæði í meginmáli og greininni sjálfri
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
279
Notkun feitleturs
• Feitt letur í texta er notað
– til glöggvunar
• hugtak, nafn, regla o.s.frv. er oft feitletrað
• þegar það kemur fyrst fyrir eða er skilgreint
– til áherslu
• þegar höfundur vill vekja athygli á einhverju
• eða leggja sérstaka áherslu á orð, fullyrðingu o.s.frv.
• Varast ber að ofnota slíka áherslutáknun
– þá missir hún marks
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
280
Feitletrun til glöggvunar
• Ef fyrirbærið frumlag er algilt – kemur fyrir í öllum
mannlegum málum – hlýtur að verða að skilgreina það
á algildan hátt, án þess að nota hugtök sem ekki eiga
við öll mál (nefnifall, samræmi o.s.frv.).
• Í umræðu um það hvaða liðir séu frumlög og hverjir
ekki hafa verið nýtt ýmis svokölluð frumlagspróf, sem
byggjast einkum á því að setningum er umsnúið og
breytt á ýmsa vegu, og athugað hvernig þær hegða sér
við þær breytingar.
• Um svipað leyti setti Faarlund (1980) fram þá skoðun
að hugtakið frumlag væri merkingarlaust í fornmáli ef
það væri bundið við nefnifallsliði.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
281
Feitletrun til áherslu
• Þótt við finnum hliðstæðar setningar með aukafallsnafnliðum í fornu máli getum við ekki yfirfært greiningu nútímamáls á þær; það nægir ekki að sýna að
aukafallsliðirnir geti hafa verið frumlög í fornu máli,
heldur verður að sýna að þeir hljóti að hafa verið það.
• Ég tel mig nú hafa sýnt fram á að þau rök sem færð
hafa verið gegn tilvist aukafallsfrumlaga í fornu máli
standast ekki; og jafnframt má finna ýmis rök sem
mæla með tilvist aukafallsfrumlaga að fornu. Athugið
vel að ég er hér að halda því fram að fyrirbærið
aukafallsfrumlög hafi verið til í fornu máli.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
282
Notkun skáleturs
• Skáletur í texta er notað
– á hvers kyns máldæmum
• setningum, orðum, orðhlutum, bókstöfum
• sem notuð eru sem dæmi eða eru viðfangsefni textans
– í titlum bóka og tímarita
• bæði í meginmáli og heimildaskrá
• oft einnig í nöfnum og númerum mynda, taflna o.þ.h.
– til glöggvunar og áherslu
• ef menn kjósa það fremur en feitt letur
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
283
Skáletrun á máldæmum
• Þær sagnir sem taka tvo aukafallsnafnliði eru fáar, og
fæstar þess eðlis að búast megi við vísun milli liðanna
tveggja; sagnir eins og t.d. dreyma og vanta.
• Þannig þurfum við ekki að læra um hvert einstakt
nafnorð að það fái endinguna –um í þgf. ft., því að það
er almenn og undantekningarlaus regla í málinu.
• En æði margt af því sem þarna er sýnt hugsa ég að komi
venjulegum málnotendum spánskt fyrir sjónir, s.s. að
elska skuli samsett úr rótinni el- og viðskeyt-inu -sk-,
eða sími úr rótinni sí- og viðskeytinu -m-, eða þá afl úr
rótinni af- og viðskeytinu -l.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
284
Skáletrun á titlum í texta og skrá
• Það er reyndar meginkenning Jans Terje Faarlund í
nýlegri bók, Syntactic Change (1990).
• Meginþáttur venjulegra orðabóka er merkingarskýring, og hún er auðvitað fyrirferðarmest í Íslenskri
orðabók, en liggur utan umræðuefnis míns.
• Baldur Jónsson. (1984). Samsett nafnorð með
samsetta liði. Fáeinar athuganir. Í: Festskrift til Einar
Lundeby 3. oktober 1984 (bls. 158-174). Oslo.
• Höskuldur Þráinsson. (1979). On Complementation
in Icelandic. New York: Garland.
• Platzack, Christer. (1985). Narrative Inversion in Old
Icelandic. Íslenskt mál 7, 127-144.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
285
Notkun tvöfaldra gæsalappa
• „Tvöfaldar gæsalappir“ eru notaðar
– til að afmarka stuttar orðréttar tilvitnanir
• oft er miðað við 3 línur eða 25 orð
– til að afmarka ýmis orð og hugtök
• notuð í óvenjulegri eða óhefðbundinni merkingu
• t.d. ef höfundur er ósammála notkuninni
• einnig erlend orð og slettur
– til að afmarka skýringar orða og hugtaka
• Athugið að nota „íslenskar“ gæsalappir!
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
286
Gæsalappir um tilvitnanir
• Á þetta bendir Höskuldur Þráinsson (1979, 301), sem
segir að setningar á við (13a) séu „among the better
ones“ og tekur fram að sumir málhafar felli sig alls
ekki við slíkar setningar.
• Þar að auki virtust Halldóri aukafallsnafnliðir ekki lúta
alveg sömu lögmálum um orðaröð og nefnifallsfrumlög; „það virðist í fljótu bragði fátíðara í fornu
máli en nú að „frumlagsígildi“ séu í frumlagssæti,“
segir hann (1994, 47-48).
• Í Íslenzkri málfræði Björns Guðfinnssonar eru kenniföll sögð „[þ]au föll, sem mestu máli skiptir að kunna
til þess að geta fallbeygt orð“.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
287
Gæsalappir vegna merkingar
• Í fyrsta lagi gæti hér verið um að ræða „head-final“
sagnlið.
• Auk þess eru dæmi um ýmsar tegundir „klofinna“ liða
(sjá Faarlund, 1990).
• Það er augljóst og alkunna að munur er á „virkri“ og
„óvirkri“ málkunnáttu; við getum skilið fjölda orða og
setninga sem við notum ekki sjálf.
• Áður var gert ráð fyrir því að í djúpgerð hefði nafnháttarsetningin sérstakt frumlag, sem síðan væri „eytt“
vegna samvísunar við frumlag eða andlag
móðursetningarinnar.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
288
Notkun einfaldra gæsalappa
• ‘Einfaldar gæsalappir’ eru notaðar
– til að afmarka merkingu orða, setninga, hugtaka
• Það er þess vegna hæpið að halda því fram að nema
merki nokkurn tíma nákvæmlega ‘ef ekki’, eins og (11)
sýnir:
• Þannig er t.d. gefin sögnin fatra ÓP, í merkingunni ‘fata,
skjátlast’.
– til að afmarka einstök stafsetningartákn
• Nöfnin Svavar og Svava má einnig skrifa með ‘f’ í stað
‘v’, þ.e. Svafar og Svafa.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
289
Handritalestur
• Handritalestur
– lestur texta á vinnslustigi
– áður en hann fer í umbrot eða prentsmiðju
– stundum er texti fullbúinn frá hendi höfundar
– stundum er um að ræða hrátt uppkast
• Handritalesari gerir athugasemdir við
– efni, efnismeðferð, byggingu, málfar, stíl
– áhersla misjöfn eftir því hve langt texti er kominn
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
290
Prófarkalestur
• Prófarkalestur
– lestur texta sem á að vera orðinn endanlegur
– og er á leið í umbrot eða prentsmiðju
– eða kominn frá prentsmiðju í fyrsta eða annað sinn
– talað um fyrstu próförk, aðra próförk, síðupróförk
• Prófarkalesari
– leiðréttir stafsetningu, prentvillur og málvillur
– lagfærir umbrot, s.s. uppsetningu og línuskiptingu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
291
Verkefni handritalesara
• Handritalesari þarf að
– eiga auðvelt með að fá yfirsýn yfir texta
– geta greint og lagað brotalamir í byggingu texta
– koma auga á það sem betur má fara í málnotkun
– taka eftir ósamræmi og göllum í röksemdafærslu
– efnisvillum, ritvillum og hvers kyns ágöllum
• Þessa eiginleika öðlast menn bara með þjálfun
– í að lesa góða texta og velta þeim fyrir sér
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
292
Verkefni prófarkalesara
• Prófarkalesari þarf að
– hafa stafsetningu fullkomlega á valdi sínu
– kunna greinarmerkjasetningu til hlítar
– taka eftir prentvillum og ritvillum hvers konar
– koma auga á ósamræmi í uppsetningu og frágangi
– og vera vandaður og nákvæmur í vinnubrögðum
• Þetta eru aðrir eiginleikar en í handritalestri
– þeir sem eru góðir í öðru eru stundum vondir í hinu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
293
Almenn atriði
• Ekki er nóg að lesa orðin sem heild
– það þarf að lesa þau staf fyrir staf
• Takið eftir greinarmerkjum
– notkun þeirra, innbyrðis afstöðu o.fl.
• Gætið að skiptingu orða milli lína
– hún er oft röng úr setningartölvum
• Hugið að letri og línubili
– er það jafnt í öllum textanum?
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
294
Samræmi
• Oft gleymist að gæta að ýmsu samræmi
– leturstærð, leturgerð og línubili í meginmáli
• Nauðsynlegt er að fara nokkrar umferðir
– ekki er hægt að hafa hugann við margt í einu
• Ein umferð er þá lestur alls texta
– leiðrétting stafsetningar- og prentvillna
• Síðan þarf eina umferð fyrir hvert atriði
– fyrirsagnir, neðanmálsgreinar, hausa, dæmi o.fl.
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
295
Fyrirsagnir og hausar
• Kaflafyrirsagnir
– staða á síðu (miðjaðar eða vinstra megin)
– leturgerð (fontur; skáletur, feitt letur, hástafir)
– leturstærð (punktar)
– tölusetning (númer; arabískar/rómverskar tölur)
– línubil (bæði ofan og neðan fyrirsagnar)
• Síðuhausar
– vinstri og hægri haus eru oftast mismunandi
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
296
Neðanmálsgreinar og dæmi
• Neðanmálsgreinar
– form tilvísunar inni í texta
– tölusetning greinarinnar sjálfrar
– letur og línubil greinarinnar
• Dæmi og töflur
– leturgerð og leturstærð
– bil á undan og eftir
– tölusetning
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
297
Prófarkalesturstákn
• Ferns konar tákn eru notuð við leiðréttingar
– staðsetningartákn
• þar sem þarf að leiðrétta/breyta; endurtekin á spássíu
– athafnartákn
• á eftir staðsetningartákni á spássíu; sýna breytingu
– staðsetningar- og athafnartákn
• merkja staðinn og sýna breytinguna
– afturköllunartákn
• punktalína undir rangri breytingu/leiðréttingu
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
298
Merking og notkun tákna
• Prófarkalesturstákn þarf að þekkja vel
– geta lesið úr þeim og notað þau
• Aðrir þurfa að lesa úr þeim og fara eftir þeim
– því þarf merking og notkun að vera ótvíræð
• Staðsetningartákn merkja öll það sama
– eru mörg til að koma í veg fyrir rugling
• Dæmi:
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
299
Staðsetningar- og athafnartákn
 fellið brott (latína: deleatur)
 aukið bil
 minnkið bil
 setjið í eitt orð
 aukið línubil
 minnkið línubil
 ný lína eða ný málsgrein
 ekki ný lína/ný málsgrein
 látið orð skipta um sæti
 flytjið það sem er inni í hringnum þangað sem örin vísar
 breytið orðaröð skv. töluröð
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
300
300
Dæmi um notkun tákna
• Bæði má nota hægri og vinstri spássíu
– til að færa leiðréttingar á
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
301
Reglur um stafsetningu og greinarmerki
• Um stafsetningu og greinarmerkjasetningu gilda:
– Auglýsing um íslenska stafsetningu
– Auglýsing um greinarmerkjasetningu
• Þær „skulu gilda um stafsetningarkennslu/greinarmerkjasetningu í skólum, um kennslubækur útgefnar eða styrktar
af ríkisfé, svo og um embættisgögn, sem út eru gefin“
– þetta eru ekki lög
• Auglýsingarnar hafa verið útfærðar og skýrðar
– í Ritreglum Íslenskrar málstöðvar
• og einnig hér
Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
302
Stafsetning og greinarmerkjasetning
© Eiríkur Rögnvaldsson,
nóvember 2012
303
Stór stafur – 5. grein a-c
• Bein sérnöfn skal rita með stórum staf. Til þeirra teljast m.a.:
• a. Mannanöfn, gælunöfn, guða- og goðanöfn, eiginheiti dýra og
dauðra hluta, t.d. skipa (báta) o.s.frv., t.d. Guðmundur; Gummi;
Jesús; Óðinn; Rauður, Akraborg.
• b. Örnefni, t.d. landaheiti, staðaheiti, bæjanöfn, nöfn gatna,
nöfn landshluta og heimsálfa, goðfræðileg staðaheiti, t.d. Ísland;
Esja; Reykjavík; Hóll; Einimelur; Jökuldalur; Vestfirðir; Evrópa;
Nóatún.
• c. Samnöfn, notuð sem örnefni, skal rita með stórum staf, t.d.
Tjörnin (í Reykjavík), Pollurinn (á Ísafirði), Bótin (á Akureyri) Tangi
(=Ísafjörður). Sama regla gildir um stytt staðanöfn, t.d. Bakkinn
(Eyrarbakki), Fjörður (Hafnarfjörður), Vík (Bolungarvík).
304
Stór stafur – 5. grein d-f
• d. Nöfn stofnana, félaga og flokka, ef nöfnin eru óstytt og
óafbökuð, t.d. Eimskipafélag Íslands; Háskóli Íslands;
Alþing(i); Framsóknarflokkurinn.
• e. Bóka- og blaðaheiti, t.d. Sögur herlæknisins;
Morgunblaðið.
• f. Nöfn ritgerða, kvæða, annarra ritsmíða og tónverka, t.d.
Samhengið í íslenzkum bókmenntum; Örlög guðanna;
Tunglskinssónatan.
(Athuga ber, að í liðum e) og f) skal aðeins rita fyrsta orðið
með stórum staf, t.d. Sögur herlæknisins, en ekki Sögur
Herlæknisins og Samhengið í íslenzkum bókmenntum, en
ekki Samhengið í Íslenzkum Bókmenntum).
305
Stór stafur – 6. grein
• Valfrjálst er, hvort rita skal stóran eða lítinn staf í styttu eða
breyttu nafni stofnunar eða nafni stofnunarhluta (deildar innan
stofnunar), ef einungis er um eina stofnun að ræða hérlendis og
misskilningur eða ruglingur ólíklegur, enda séu nöfnin þá að
jafnaði notuð með viðskeyttum greini, t.d. Háskólinn eða
háskólinn, Menntamálaráðuneyti(ð) eða menntamálaráðuneyti(ð), Ríkisútgáfan eða ríkisútgáfan, Sambandið eða sambandið, Eimskipafélagið eða eimskipafélagið, Íhaldsflokkurinn
eða íhaldsflokkurinn o.s.frv.
• Nöfn persónugerðra hluta og hugmynda má rita með stórum
staf, t.d. Norðanvindur, ef vindurinn er hugsaður sem persóna. —
Helstu persónur sögunnar voru Þekkingin og Ástin.
306
Stór stafur – 7.-8. grein
• Í samsettum örnefnum skal þeirri reglu fylgt að rita nafnið
með stórum staf í upphafi og án bandstriks milli liða, ef síðari
hluti þess er samnafn, t.d. Syðribakki, Fornihvammur.
• Í samsettum örnefnum, sem hafa sérnafn að síðari hluta, svo
og mannanöfnum, sem hafa eins konar viðurnefni að forlið,
skal rita stóran staf í báðum samsetningarliðum, og band skal
vera milli liðanna, t.d. Syðri-Guðrúnarstaðir; VesturÍsafjarðarsýsla; Víga-Glúmur.
• Fara skal eftir málvitund um, hvort ritaður er stór stafur í
upprunalegum sérnöfnum í orðtökum og málsháttum, t.d.
Þrándur í Götu, eða þrándur í götu, Nú er setinn
Svarfaðardalur, Sá er galli á gjöf Njarðar.
307
Stór stafur – 9. grein
• Þjóðaheiti, nöfn á íbúum landshluta (héraða, hreppa, borga og
kaupstaða), nöfn á mönnum kenndum við bæi eða forfeður, svo
og nöfn á íbúum heimsálfa skal rita með stórum staf, t.d. Íslendingur, Austfirðingur, Keldhverfingur, Reykvíkingur, Seyðfirðingur, Stokkseyringur, Oddaverjar, Sturlungar, Knýtlingar,
Evrópumenn, Ameríkanar.
• Hátíðanöfn skal því aðeins rita með stórum staf að fyrri hluti
þeirra sé sérnafn, t.d. Margrétarmessa, Þorláksmessa o.s.frv.
• Um viðurnefni og nokkur önnur orð, samsett á sama hátt, gildir
sama regla og um hátíðanöfn, t.d. (Helgi) Hundingsbani, Hólsfjallahangikjöt, Vernerslögmál o.s.frv. Viðurnefni leidd af staðanöfnum skal einnig rita með stórum staf ef þau eru nafnorð, t.d.
(Þorvaldur) Vatnsfirðingur, (Þórður) Hítnesingur, (Einar) Þveræingur, (Ormur) Svínfellingur o.s.frv.
308
Lítill stafur – 10.-12. grein
• Viðurnefni skal rita með litlum staf, t.d. (Ari) fróði, (Jón) lærði,
(Auðun) vestfirski o.s.frv.
• Þjóðflokkaheiti skal rita með litlum staf, t.d. mongóli, indíáni,
germani, slafi.
• Tungumálaheiti og nöfn á mállýskum skal rita með litlum staf,
t.d. íslenska, vestfirska, jóska.
• Nöfn á fylgismönnum stefna, jafnt stjórnmálastefna sem annarra, svo og nöfn á fylgismönnum einstakra forystumanna skal
rita með litlum staf, t.d. framsóknarmaður, sjálfstæðismaður,
alþýðuflokksmaður, sósíalisti, guðspekingur, nýguðfræðingur,
stalínisti, hitlerssinni, maóisti, gaullisti o.s.frv.
• Nöfn trúflokka og fylgismanna þeirra skal rita með litlum staf,
t.d. múhameðstrú, múhameðstrúarmaður, kristin trú,
kalvínstrú, húgenotti o.s.frv.
309
Lítill stafur – 14.-15. grein
• Dýra- og jurtanöfn, sem samsett eru þannig, að fyrri hlutinn er
sérnafn, skal rita með litlum staf, t.d. óðinshani, baldursbrá,
jakobsfífill, maríustakkur.
• Sömuleiðis skulu önnur orð, samsett á sama hátt, með
merkingu samnafns, rituð með litlum staf, t.d. hrunadans,
gróusaga, grettistak.
• Afleidd orð af mannanöfnum skal rita með litlum staf, t.d.
marxismi, lenínismi o.s.frv.
• Sérnöfn notuð í merkingu samnafns skal rita með litlum staf,
t.d. kvislingur o.s.frv.
• Ef samnafn er fyrri hluti orðs, en sérnafn síðari hluti, skal rita
orðið með litlum staf, t.d. lygamörður, skriffinnur, aulabárður.
• Nöfn einstakra daga, mánaða, tímabila, hátíða og tyllidaga
skal rita með litlum staf, t.d. laugardagur; júlí; þorri; jól.
310
Um eitt orð og tvö – 34. grein
• Stofnsamsetningar skal rita sem eina heild. Gott
viðmiðunareinkenni er það, að orðstofninn, sem er fyrri hluti
samsetningarinnar, helst óbreyttur í allri beygingunni.
• Rita skal sem tvö orð fornöfnin annar hvor, annar hver, annar
tveggja og hvor tveggja. Þessi orð eru ekki stofnsamsetningar,
enda beygist fyrri liður og í sumum tilvikum báðir.
• Af sumum orðum eru til — jafnframt stofnsamsetningu —
orðasambönd, gerð af sömu liðum. Stofnsamsetningin er rituð
sem ein heild, orðasamböndin sem tvö orð. Dæmi:
heiðindómur: heiðinn dómur; kristindómur: kristinn dómur;
kristinfræði (kvk.et.) kristin fræði (hvk.flt.); meirihluti: meiri
hluti; minnihluti: minni hluti.
311
Um eitt orð og tvö – 35. grein 1
• Eignarfallssamsetningar skal rita sem eina heild. Hér sker
áherslan yfirleitt úr, hvort um er að ræða eignarfallssamsetningu eða orðasamband. Reglan er sú, að í eignarfallssamsetningu hvílir aðaláhersla á fyrra eða fyrsta atkvæði (ef um fleiri
en eitt atkvæði er að ræða) fyrri samsetningarliðar, en aukaáhersla (léttari áhersla) á upphafi síðari samsetningarliðar, t.d.
bóndadóttir (með aðaláherslu á bónd-, en aukaáherslu á
dótt-). Orð, mynduð eins og bóndadóttir, eru algeng, en
orðasambönd eins og bónda dóttir eru fátíð í íslensku (nema
helst í skáldskap), þar sem aðalreglan er, að eignarfallsorð,
sem stjórnast af nafnorði, komi á eftir stýriorðinu, sbr.
Sigríður er bóndadóttir: Sigríður er dóttir bónda o.s.frv.
312
Um eitt orð og tvö – 35. grein 2
• Ef eignarfallsliðir eru notaðir til að auka vægi (intensitet)
merkingar, er valfrjálst, hvort þeir eru ritaðir áfastir síðari lið
eða hvort band er sett milli liðanna, t.d. óvenjugóður eða
óvenju-góður. Ástæðan er sú, að jafnþung áhersla getur hvílt
á báðum liðum. Dæmi um liði af þessu tæi: afbragðs-,
aftaka-, ágætis-, forkunnar-, fjölda-, furðu-, nýtísku-,
ódæma-, óhemju-, óskapa-, óvenju-, rokna-, undra-, t.d.
afbragðsgóður eða afbragðs-góður o.s.frv. Athuga ber, að á
orðin fjarska og einkar er litið sem atviksorð, og eru þau því
ekki rituð áföst, t.d. fjarska góður, einkar alþýðlegur.
313
Um eitt orð og tvö – 36. grein 1-2
• Forliði, sem líta má á sem forskeyti, skal rita áfasta [...]
• Forliðina all-, hálf-, jafn- og lang- má rita áfasta eða tengja þá
með bandi við næsta orðlið, t.d. allgóður (eða all-góður);
jafngóður (eða jafn-góður); hálfundarlegur (eða hálfundarlegur); langstærstur (eða lang-stærstur). Sérstaða
þessara forliða stafar af því, að jafnþung áhersla getur hvílt á
báðum orðliðum.
• Afar, of og ofur skal rita áföst nafnorðum, t.d. afarkostir,
offramleiðsla, ofurmenni, en laus frá lýsingarorðum og
atviksorðum, t.d. afar stór, afar vel, of stór, of vel, ofur
einfaldur, ofur glaðlega. Of skal rita áfast sögnum, t.d.
ofbjóða, sbr. 1. lið.
314
Um eitt orð og tvö – 36. gr. 3, 37. gr. 1-2
• Forsetningar (atviksorð), notuð sem forskeyti, skal rita áfastar
(áföst), enda hvílir aðaláhersla á þeim.
• Ef forsetningar og samtengingar eru orðar til úr fleiri en einu
orði, skal farið eftir uppruna, þ.e. hvert „orð“ skal ritað út af
fyrir sig. Dæmi: á meðal, á milli, í gegnum; þó að, því að, þar
eð, enda þótt, til þess að.
• Atviksorð, sem mynduð eru af fallorðum eða orðin eru til við
samvöxt smáorðs (viðskeytis) og fallorðs, skal rita í einni heild.
Dæmi: allsendis, andæris, framvegis, umhverfis, útbyrðis,
þannig, aldrei, rösklega, hálfvegis, gegnum, kringum,
langtum, aðeins, alltaf, ávallt o.s.frv.
315
Um eitt orð og tvö – 37. grein 2
• Athuga ber, að valfrjálst er að rita hvort heldur sem er alltof
eða allt of, smámsaman eða smám saman, öðruhverju eða
öðru hverju. Orð, sem enda á -megin, má rita sem eina heild,
ef fyrri hlutinn er tvíkvætt fornafn, sjá lið 5, d, t.d. báðumegin,
hinumegin, öðrumegin.
• Hvers vegna og þess vegna eru orðasambönd, og ber því að
rita sem tvö orð, sbr. 5. lið, h. Orð eða orðasambönd, sem gerð
eru af atviksorði (forsetningu) og eignarfalli nafnorðs, má rita í
einu orði eða tveimur, t.d. innanlands (eða innan lands),
utanlands (eða utan lands), neðanjarðar (eða neðan jarðar),
innanhúss (eða innan húss), utangarðs (eða utan garðs),
innansveitar (eða innan sveitar) o.s.frv.
316
Um eitt orð og tvö – 37. grein 3-5
• Þegar atviksorð er til orðið úr smáorðum, skal farið eftir
uppruna, þ.e. hvert „orð“ ritað út af fyrir sig. Dæmi: enn þá,
enn fremur, hér með, á milli, í kringum, í gegnum, með fram,
fyrir fram. Undantekningar eru orðin áfram og umfram.
• Rita skal staðaratviksorð og eftirfarandi forsetningu sem tvö
orð. Dæmi: fram hjá, inn í, út af, út undan, út frá, yfir um,
suður í, sunnan við o.s.frv.
• Orðasambönd, sem notuð eruð í atvikslegri merkingu, skal rita
í samræmi við uppruna, þ.e. rita skal hvert „orð“ út af fyrir sig.
Þó er í sumum tilvikum valfrelsi um rithátt.
317
Um eitt orð og tvö – 37. grein 5
• Háttur: lítils háttar, mikils háttar,
þess háttar.
• Konar og kyns: alls konar, eins
konar, einhvers konar, hvers
konar, margs konar, nokkurs
konar, sams konar, tvenns konar,
ýmiss konar; alls kyns, hvers kyns,
margs kyns, þess kyns o.s.frv. Þessi
sambönd má einnig rita sem eitt
orð, t.d. allskonar; allskyns.
• Kostur: alls kostar, eins kostar, að
minnsta kosti.
• Megin: báðum megin, hérna
megin, hinum megin, þarna megin,
þeim megin, öðrum megin.
• Sinni: einu sinni, einhverju sinni,
hverju sinni, nokkru sinni.
• Staður: alls staðar, annars
staðar, einhvers staðar, nokkurs
staðar, sums staðar. Þó má
einnig rita alstaðar og sumstaðar.
• Tími: einhvern tíma (tímann),
nokkurn tíma (tímann).
• Vegna: hvers vegna, þess vegna.
• Vegur: annars vegar, hins vegar;
einhvern veginn, engan veginn,
nokkurn veginn.
• Aftur á móti skal rita hinseginn,
þanneginn.
318
318
Um punkt – 2. grein 1-2
• Punkt skal setja á eftir málsgrein, enda felur það hugtak þá
einnig í sér svo kölluð málsgreinarígildi. Þó má í sumum
tilvikum nota semíkommu á eftir málsgrein.
• Punkt skal setja á eftir raðtölustaf, t.d. 3. (þriðji).
• Frá lið 2 eru þessar undantekningar:
– Ekki þykir fara vel á að nota skástrik við táknun
dagsetninga, t.d. 20/11 (2. nóvember), en ef skástrikið er
notað, skal ekki setja punkt á eftir raðtölunum.
– Punkt skal ekki setja á eftir raðtölustaf í bugðu, t.d. 1), 2)
(1. liður, 2. liður eða þvíumlíkt).
319
Um punkt – 2. grein 3-4
• Punkt skal setja á eftir skammstöfun. Ef skammstöfun varðar
fleiri en eitt orð, skal setja punkt á milli þeirra stafa, sem tákna
einstök orð í skammstöfuninni.
• Dæmi: hr. (herra), a.m.k. (að minnsta kosti), o.fl. (og fleiri).
Athuga ber, að engan punkt skal setja, þegar fyrri hluti orðs er
skammstafaður, t.d. Rvík (Reykjavík), Khöfn (Kaupmannahöfn).
Ekki er settur punktur á eftir skammstöfunum í mælikerfinu
(metrakerfinu), t.d. m (= metri), km (= kílómetri), hl (= hektólítri),
né heldur ýmsum erlendum skammstöfunum, ef notaðar eru,
t.d. ca (= hér um bil). Stofnanir, félög og fyrirtæki má skammstafa með upphafsstöfum einum án bils og punkts, þar sem skil
eru milli einstakra orða, t.d. MA (Menntaskólinn á Akureyri), KR
(Knattspyrnufélag Reykjavíkur), SÍS (Samband íslenskra samvinnufélaga).
320
Um kommu – 3. grein 1-2
• Inni í setningum eða í lok setningar skal afmarka eftirfarandi liði
með kommum (kommu):
• Ávarpslið. Dæmi: Nonni minn, af hverju gerðirðu þetta? — Ertu
veikur, Nonni minn?
• Innfellda liði og viðaukaliði, sem fella má brott, án þess að
setningin glati við það sjálfstæðri merkingu. Sama gildir um sams
konar liði innan aukasetninga. Dæmi: Árni Jónsson, prestur á
Stað, dó í gær. — Sumir togarar, t.d. Svalbakur, fiskuðu vel. —
Jón kemur bráðum, áreiðanlega fyrir jól. — Jón sagði mér, að
Árni Jónsson, presturinn á Stað, hefði dáið í gær. — Blöðin geta
þess, að sumir togarar, t.d. Svalbakur, hafi fiskað vel. — Sú frétt
barst út, að Jón kæmi bráðlega, áreiðanlega fyrir jól.
321
Um kommu – 3. grein 3, 4, 6
• Ótengda liði í upptalningu. Dæmi: Jón, Sveinn, Guðmundur
og Bjarni eru bræður.
• Upphrópun, sem skýrð er með setningu. Dæmi: Æ, láttu ekki
svona!
• Heimilt er að setja kommur milli liða í setningu, þótt það brjóti
í bága við þessar reglur, ef nauðsynlegt er til að koma í veg
fyrir misskilning (margræðni). Auk þess er heimilt að setja
önnur merki í stað kommu í sama skyni. Dæmi: Setningin —
Jón, Guðmundur, Sveinn og Bjarni eru bræður — er tvíræð,
því að hugsanlegt er, að Jón sé ávarpsliður. Ef svo stendur á,
má setja upphrópunarmerki á eftir ávarpsliðnum, t.d. Jón!
Guðmundur, Sveinn og Bjarni eru bræður.
322
Um kommu – 4.-5. grein, 6. grein 1
• Komma milli aðalsetninga: Milli aðalsetninga skal því aðeins
setja kommu, að þær séu ótengdar. Dæmi: Sigríður húsfreyja
lagði á borðið, bauð gestunum til sætis og settist niður.
• Komma milli aðalsetningar og aukasetningar: Milli
aðalsetningar og aukasetningar skal aldrei setja kommu [...]
• Innskotssetningar: Innskotssetningu, sem fleygar aðra
setningu, skal afmarka með kommu, hvort sem um er að ræða
aðalsetningu eða aukasetningu. Dæmi: Árni er, segir
almannarómur, skáld gott. — Um haustið, þegar veður tók að
versna, brugðust allar samgöngur.
323
Um kommu – 6. grein 2-3, 7. grein
• Föst fylgiorð, þar með talin fornöfn eins og sá (sú, það) og
atviksorðið þar, skulu að jafnaði fylgja tilvísunarfornafni og
ekki greinast frá því með kommu. Enga kommu þarf að setja á
eftir setningunni, sem hefst á fyrr greindum orðum. Dæmi: Sá
sem fæst við erfið verkefni verður að leggja hart að sér.
• Komma milli aukasetninga. Milli aukasetninga skal aldrei
setja kommur, nema innskotssetning sé eða þær standi í
setningarunum,
• Komma í setningarunum. Ef setningar koma hver á fætur
annarri, þannig að þær orka sem upptalning, skal setja
kommu milli þeirra, hvort sem um aðal- eða aukasetningar er
að ræða.
324
Um kommu – 8. grein
• Heimilt er að setja kommu milli setninga, ef nauðsynlegt er til að
koma í veg fyrir misskilning (margræðni), þótt það brjóti í bága
við fyrr greindar reglur.
• Heimilt er að nota hlékommu (pausekomma) í listrænu skyni til
að ákveða hik eða þagnir í lestri í samræmi við hugmyndir
höfundar texta um lestur, framsögn eða stíl. Slík kommusetning
skal þó ekki kennd í skólum né gilda á skólaprófum.
• Þetta þýðir í sjálfu sér að kommusetning er frjáls
– en auglýsingin er hvort eð er ekki bindandi utan
opinberra stofnana
325
Semíkomma – 9. grein
• Í stað punkts má setja semíkommu milli málsgreina, ef
málsgreinarnar eru merkingarlega nátengdar, þó einkum ef
síðari málsgreinin táknar afleiðingu hinnar fyrri eða andstæðu
hennar. Dæmi: Hegðun nemendanna var mjög ólík; þess
vegna var erfitt að áfellast kennarann fyrir ólíka framkomu
við þá. — Jón varð fyrir aðkasti margra; samt lagði hann
engum illt til.
• Milli ósamkynja liða í upptalningu skal setja semíkommu,
einkum til að greina þá frá samkynja liðum. Dæmi: Verslunin
selur ýmiss konar vörur: pappír, ritföng; sígarettur vindla,
neftóbak; sápur, ilmvötn og aðra hreinlætisvöru.
326
Tvípunktur – 10. grein
• Tvípunkt skal setja á undan beinni ræðu eða beinum
tilvitnunum, ef á undan fara inngangsorð. Dæmi: Eftir
andartak sagði Jón: „Jú, ég kem með þér.“ — Í Íslenzkum
þjóðháttum segir svo: „Gömul venja mun það hafa verið á
landi hér að slátra kind rétt fyrir jólin.“
• Tvípunkt skal setja á undan upptalningu eða skýringu, sem er
sett á eftir setningu, sem væri sjálfstæð málsgrein, þótt
upptalningunni eða skýringunni væri sleppt. Dæmi: Þessir
drengir hlutu verðlaun: Ásgeir, Árni og Jón. — Við nánari
athugun hef ég komist að eftirfarandi niðurstöðu: Orðið
kemur fyrst fyrir í vísu eftir Hallfreð og er þá karlkyns.
Kvenkynsmyndin er ókunn fyrr en á 19. öld.
327
Gæsalappir – 11. grein
• Gæsalappir skal setja á undan og eftir beinni ræðu. Athuga ber
að ljúka málsgrein með gæsalöppum, ef bein ræða endar á
annarri beinni ræðu, sem inn í hana er skotið. Dæmi: „Komdu
inn, Kristján minn,“ sagði húsfreyja. — Ásgeir mælti: „Afi sagði
orðrétt við mig: „Hertu þig nú, strákur“.“
• Orðréttar tilvitnanir skal að jafnaði auðkenna með gæsalöppum.
Dæmi: „Koma dagar, ráðast ráð,“ segir Örn Arnarson í Rímum
af Oddi sterka. Ef tilvitnanir eru mjög langar, fer oft betur á því
að hafa þær inndregnar, og eru gæsalappir þá óþarfar.
• Nota má gæsalappir sem merki um afsökunarbeiðni, t.d. þegar
menn sletta erlendum orðum. Dæmi: Þetta er ekki „fair play“.
328
Afstaða milli greinarmerkja – 12. gr.
• Punktur, komma, spurningarmerki og upphrópunarmerki
skulu koma á undan gæsalöppum í lok setningar eða hluta
setningar. Dæmi: Árni sagði: „Jón kemur bráðum.“ — „Við
Stjórnarráðshúsið,“ sagði Ásgeir, „stendur stytta Hannesar
Hafsteins.“ — Arnór spurði: „Hvenær leggur skipið að?“ —
„Sveiattan!“ sagði gamla konan. Þó skal setja punkt á eftir
gæsalöppum, ef þær eru notaðar til auðkennis hluta
málsgreinar (setningar), t.d. Að bíta á agnið merkir „að láta
ginnast“.
• Semíkomma skal koma á eftir gæsalöppum. Dæmi: Haraldur
var dómhvatur og sagði m.a.: „Embættisfærsla Guðmundar er
neðan við allar hellur“; en enginn viðstaddra samþykkti þetta.
329