Transcript JĘZYK PRAWNY NA PODLASIU W XVI WIEKU

Irena Szczepankowska
JĘZYKI W KOMUNIKACJI
URZĘDOWO-PRAWNEJ
NA PODLASIU
W XVI WIEKU
• Podlasie - Województwo podlaskie.
województwo I Rzeczypospolitej istniejące w
latach 1513–1795 r.
• Utworzone zostało przez króla Zygmunta
Starego w 1513 r. poprzez podział
województwa trockiego.
• Do 1569 r. należało do Wielkiego Księstwa
Litewskiego.
• Na mocy unii lubelskiej zostało
inkorporowane do Korony.
• Popis pospolitego ruszenia województwa odbywał się
w Drohiczynie
• Najważniejsze miasta (stolice ziem): Drohiczyn, Bielsk
Podlaski, Mielnik –
• obradowały w nich sejmiki szlacheckie wybierające
po 2 posłów do sejmu i na zmianę 2 deputatów do
Trybunału Koronnego;
• odbywały się tam sady grodzkie i ziemskie; sądy
ziemskie działały także w takich miejscowościach,
jak: Miedzna, Sokołów Podlaski, Mokobody
• Mieszkańcy byli poddanymi Wielkich Książąt
Litewskich, mimo że od XIV wieku Podlasie
pozostawało w zasięgu wpływów polskich,
ściślej mazowieckich,
• jako że Władysław Jagiełło nadał je księciu
mazowieckiemu Januszowi wraz z miastami:
Drohiczynem, Mielnikiem i Surażem.
• Historycy podkreślają jednak, że do unii
lubelskiej prawno-polityczny charakter tych
ziem nie był ustalony.
Mieszkańcy
Mieszany skład narodowościowy:
• przede wszystkim ludność ruska i litewska (chłopi i
średnia szlachta, czyli tzw. bojarzy);
• coraz liczniejszą grupę stanowił żywioł polski - od XIV
wieku nasiliła się kolonizacja tych ziem przez drobną
szlachtę mazowiecką, która w XVI wieku stanowi już
warstwę dominującą w sensie kulturowym.
• Poza tym mniejsze grupy etniczne tworzą: Żydzi,
Niemcy, Tatarzy, Karaimowie.
• Ponieważ status prawny szlachty polskiej był
lepszy, bojarowie litewscy i ruscy dążyli do
realnej unii politycznej, by wzmocnić swoją
pozycję wobec miejscowych możnowładców.
• Najwcześniej właśnie szlachta ruska na
Podlasiu przejmowała obyczaje Polaków z
Mazowsza i przede wszystkim prawo polskie,
tj. ustawy Kazimierza Wielkiego, Władysława
Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka.
• Dla ziemi drohiczyńskiej wraz z mielnicką
prawo polskie wprowadził jeszcze w połowie
XV w. przywilejem (zaginionym) Kazimierz
Jagiellończyk, potwierdził w 1516 r.
Zygmunt Stary;
• ziemia bielska otrzymała prawo polskie w
1501 r.
• Stąd przekłady pomników prawa polskiego
na język ruski dla użytku miejscowych
sądów szlacheckich.
• Ustawy władców polskich były tłumaczone od XV
wieku z łaciny na język polski, a w XVI w. na użytek
m.in. ruskiej szlachty Podlasia – także na staroruski
język urzędowy
• Zwyczajowe prawo koronne zostało spisane już w XIV
w. (tzw. statuty wiślickie Kazimierza Wielkiego) po
łacinie, która była językiem piśmiennictwa w
państwie Piastów
• W połowie XV wieku dokonano pierwszego przekładu
tych statutów na język polski, którego odmiana
urzędowa była od dawna używana pomocniczo w
sądach i podczas sejmów
Języki urzędowe w Królestwie Polskim do XVI w.:
• łacina – używana w prawie kanonicznym i sądach kościelnych
oraz do spisywania polskiego prawa ziemskiego;
• język polski – używany w średniowieczu niemal wyłącznie w
postaci mówionej (na wiecach, sądach i podczas sejmików) – w
XV w. powstają pierwsze tłumaczenia ustaw na język polski;
• język niemiecki – język prawa niemieckiego (magdeburskiego),
na którym lokowano miasta i wsie (kolonizacja od XII w.),
używany przez mieszczan niemieckich także na posiedzeniach
rad miejskich.
Języki urzędowe w Wielkim Księstwie Litewskim do XVI w.
• Kancelaria wielkoksiążęca miała trzy oddziały, tzn. ważniejsze
pisma (ustawy, zarządzenia władców) powstawały w trzech
wersjach językowych: ruskiej, łacińskiej i niemieckiej
• wersja łacińska powstawała głównie na użytek zewnętrzny
(dyplomacja); łacina była ekspandowana na wschód po unii
personalnej polsko-litewskiej w XIV w., ale nie odgrywała w
WKL takiej roli jak w Koronie ze względu na silną pozycję
języka staro-cerkiewno-słowiańskiego w piśmiennictwie
religijnym i w cerkwi, a przede wszystkim kancelaryjnego
języka starobiałoruskiego, w którym sporządzano wszelkie
pisma urzędowe wychodzące z kancelarii Wielkiego Księcia
• W prawodawstwie i administracji na Rusi silniejszą pozycję niż
łacina miał jeszcze w XVI wieku ruski język kancelaryjny,
z odmianami terytorialnymi, bliskimi językowi mówionemu
Rusinów, a także szlachty litewskiej przejmującej ruskie
zwyczaje, religię i język
• Był to oryginalny język statutów i gramot wychodzących z
kancelarii wielkoksiążęcej już w XIV wieku
• język ruski (zwany też zachodnioruskim albo starobiałoruskim)
był oparty na narzeczu białoruskim, ale pisarze sądowi
połączyli w nim cechy starocerkiewnosłowiańskie,
południoworuskie i polskie, przez co język ten stał się swoistą
lingua franca narodów zamieszkujących Wielkie Księstwo
Litewskie: był zrozumiały zarówno dla Rusinów, jak i szlachty
polskiej
• Od XVI w., zwłaszcza po unii lubelskiej wraz z
masowym napływem Polaków, ale także na skutek
przybierającego na sile procesu polonizacji szlachty
litewsko-ruskiej następuje zdecydowana ekspansja
polszczyzny we wszystkich sferach życia wyższych
warstw społecznych Wielkiego Księstwa Litewskiego
(możnowładztwa, szlachty, mieszczaństwa).
• Oficjalne zniesienie w 1696 roku urzędowego języka
ruskiego i zastąpienie go polszczyzną w Wielkim
Księstwie Litewskim sankcjonowało jedynie stan
rzeczy od dawna utrwalony w praktyce.
• Zanim jednak to nastąpi, tj. właśnie w XVI wieku w Wielkim
Księstwie Litewskim, a więc także na Podlasiu, oficjalnym
językiem prawno-urzędowym pozostaje język ruski.
• Na Podlasiu, wspierając się na Wlk. Ks., Rusini potrafili do
czasu skutecznie utrzymywać język ruski jako urzędowy, co
najmniej równorzędny z łaciną, już po wprowadzeniu prawa
polskiego;
• staroruski został wyparty z ksiąg urzędowych na Podlasiu
dopiero w latach 30-tych XVI w., w kilkadziesiąt lat po
wprowadzeniu prawa polskiego.
Fragment I Statutu litewskiego z 1529 r. w języku
staroruskim i polskim – Dział. VI, I według wyd.
wileńskiego z 1985 roku
• (2) Тежь уставуЄм иж кожды и воевода на ш ) истарость
иимаршалокк земскии) имаршалок) дворныи идержжавцы
наши кождыи усвоЄм повете немают подданых наших
иначеи судити иправовати леч) писаными правы которые
всим подданым нашим великог) кнзь)ства дали.
• Vstauuiem tesz, isz koszdi voievoda, nasz, starosta, marszalek
dworni i ziemski, i dzierżawci nassi, kożdi w swoijem poviecie:
nimaiją poddanich naszich inaczei sądzicz i spravovacz, lecz
themi pissanemi pravi, ktoresmi wssitkiem poddanem nassem
vielkiego xiąstwa litewskiego dalj.
•
•
•
•
•
•
Statut WKL z 1588 r.
w wersji językowej polskiej i ruskiej
Розделъ вторый "О обороне
земъской".
Артыкулъ 1. „О повинъности, яко вси
обыватели тутошнего паньства
служъбу земъскую служити мають”.
Уставуемъ тежъ с прызволеньемъ радъ
нашихъ и всихъ становъ подданыхъ
наших паньства того, великого князства
литовъского,
иж вси станы духовные и светъские,
княжата, панята и врядники земские,
дворъные, дворане и земяне, шляхта
хоруговная и вдовы, и тежъ татарове и
мещане местъ нашихъ,
маючи именья земъские, и кождый от
вышъшого до низшого стану, никого не
выймуючи, лета зуполъные маючие,
часу потребы з нами и с потомъки
нашими або при гетманехъ наших
винни будуть сами особами своими
войну служити и выправовати на
службу военъную, коли бы колвекъ
была потреба водле уфалы земское зъ
соймовъ вальных...
•
•
•
•
•
•
Rozdział wtory „O obronie Ziemskiey”
Artykuł I. „O powinnośći, jako wszyscy
obywatele tuteyszego Państwa służbę
ziemską służyć mają”.
Ustawujem też z przyzwoleniem PP. Rad
naszych y wszytkich Stanow poddanych
naszych Państwa tego Wielkiego Xięstwa
Litewskiego
iż wszytkie stany duchowne y świeckie,
Xiążęta, Panięta, y urzędnicy ziemscy,
dworni, dworzanie, y ziemianie, szlachta
chorągiewna, y wdowy, też Tatarowie y
mieszczanie miast naszych
mające imiona ziemskie, każdy od
wyższego aż do niższego stanu nikogo nie
wyimując, lata zupełne mając, czasu
potrzeby z nami i potomki naszymi, abo
przy Hetmaniech naszych,
winni będą osobami swemi woynę służyć,
y wyprawować na służbę wojenną,
kiedybykolwiek potrzeba była wedle
uchwały ziemskiey Seymow walnych…
Z akt sądu miasta knyszyńskiego – II połowa XVI w.
(na podstawie opracowania Józefa Maroszka)
• (1553 r.)
• Przyszetwszy Matis Iczkowicz, przed urząd miesczki knissinski,
żaliował się na matkie swoją Wajczkowią: Iżeby ona jego
oddalalia od ojczyzny jego, którą to mają w Knissinie, a
młodszemu synowi to przywliaszczalia, a jego oddalalia.
• Ona tako przed pany powiedziała:
• Panowie ja jego nie chcia oddaliać, jeno niechaj mię słuchają,
a ja niechaj banda wolna władać, aż do śmierci, a po mej
śmierci obiema miało i wielie, a 2 siestrze miają wyposazyć z
tej ojczyzny jenię, jako drugą, jako i insze wyposażiłam
Actum in Knissini feria sexta conductam Paschae
Anno Domini 1553
• Działo się prawo zagajone, na którym Stanisław Lis, wójt, ławniczy Jaczko
Świethlik, Adam Wegrowski, Stanisław Worsza etc.
• Stanąwszy oblicznie, slachetny Francek horodniczy przet tem urzędem
wyżej mienionym żaliował na opatrznego Szczepana m.k. o to: Iżem jemu
dał, ku zachowaniu, dwie beczce soli, a nie chce mi ich wrócić.
• Ten, Szczepan powiedział przed prawerm: Znam się w temu, iż u mnie
zastawił jedną beczkę soli. I tę beczkę soli wziął pan Klossowski, urzędnik
przeszły knissinski w dani miodowej.
• Ten Frączek powiedział: Iżem ja zapłacił panu klossowskiemu za moim
domowym grabieżem, jeśli on sobie tych 2 beczek nie obrócił w pożytek,
niechaj podniesie prawo o te 2 beczki soli.
• Pan wójt z liawniki wyrozumiawszy w żaliobie i odpór skazał: Iż ma przysiąc
trzeciego dnia, iż za dań miodowią, którą Franczek był winowat Klossowski
beczkę soli wziął, a [o] drugiej powiedział: Nie być u siebie położonia.
• W XVI-wiecznych księgach sądowych język jest stosunkowo
nieporadny, zasób terminologii urzędowo-prawnej ubogi (taki
jak w XV-wiecznych ustawach polskich i ortylach
magdeburskich). Są to głównie słowa i zwroty rodzime, o
podstawie prasłowiańskiej:
• prawo (prawo zagajone, stanąć przed prawem, stawić się do prawa, mieć
prawo do czego…), wina (dać komu winę w czym), winien, winowat, kara,
pozew, odpór, wyrok
• sąd, urząd, rok ‘termin rozprawy sądowej’, ‘pozew’ (złożyć rok, pilnować
roku), sądzić kogo
• strony sądowe (pozywający, pozwany), iściec ‘dłużnik’, świadek,
• żałoba ‘skarga sądowa’, żałować na kogo ‘skarżyć kogo w sądzie’ ,
• znać (=‘zeznać’) przed sądem, ślubować, przysięga, zastawa, zastawić coś,
poruczyć ‘poręczyć’, zaręczyć, dać rękojmię, rękojemca, porucznicy,
jednacze, ławnik, sędzia, pisarz
• rzeczy ruchome / nieruchome, wwiązać kogo w co…