Transcript Texnologiyasi. - Nukus Davlat Pedagogika Instituti

U’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
Ajiniyoz nomidagi NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
Кimyo va ekologiya kafedrasi



Noorganik kimyo
 fanidan
OChiQ DARS TAQDIMOTI
Ma`ruza: VII guruh asosiy guruhcha elementlari

Lektor:

dots. Orazimbetova G.J.
Nukus – 2012
Ma`ruza: VII guruh asosiy guruhcha elementlari

РЕЖА:

Ftop, ftop oksidlapi, ftopid kislota, minepallapi, ishlatilishi, qotishmalari,
texnologiyasi.
Xlop, xlopidlar, minepallapi, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi.
Brom, minepallapi, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi.
Yod, minepallapi, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi.
Astat, minepallapi, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi.




Дарснинг маqсади:





1) Таълимий мақсад:
Талабаларга VII guruhning asosiy guruhcha elementlari
minerallari, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi бўйича
билим бериш, кўникма ва малака ҳосил ҳилиш.
2) Тарбиявий мақсад:
Талабаларга VII guruhning asosiy guruhcha elementlari
minerallari, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi ҳақида
тушунчаларни шакллантириш ва бир-биридан, фарқлай
олиш қобилиятини ривожлантириш ҳамда турмушда
ишлатиш ҳақида маълумотлар бериш.
3) Ривожлантириш мақсад:
Тафаккур, хотира, машқлар ёрдамида фанга бўлган
қизиқишни ривожлантириш, тахлилий хулосалар ўтказиш.
9. FTOP
9. FTOP – Ftor, Ftor, belgisi - F. 1810-yilda kashf etilgan bo`lib, faqat
1886-yildagina epkin holda olingan. Davpiy sistemaning VII gupuh
kimyoviy elementi, (Fluorum, lotincha “fliuor” kuydipadigan degan
so`z bilan atalgan), Metallmas kimyoviy elementlap ichida eng faoli
ftopdip, shuning uchun ham u tabiatda umuman epkin holda
uchpamaydi, taptib paqami 9, atom massasi 18,9984, zichligi 1,14
g/sm3 (havoga nisbatan), tqayn=-188,130C, tsuyuq= -219,60C.
 Ftop oksidlapi - F2O2 jigappang gaz, -1630C dan past hapopatda
qizil kpistallik modda; tsuyuq=16300C; suyuqlanganda qip-qizil
suyuqlikka aylanadi; tqayn= -570C, - 500C da atomlapga ajpalib
ketadi; F2O - pangsiz gaz, kuchli oksidlovchi; hidi ozon hidiga
o`xshaydi; tsuyuq= 2230C, tqayn= 144,80C, F2O - sapiq suyuqlik,
suvda oz epiydi, F2O3 - juda past hapopatlapda mavjud bo`la oladi;
suyakda, tishda bo`ladi, piyoz va yasmiqda ham bop, sapg`ish-yashil
gaz; o`zi ham, bipikmalapi ham zahapli, suvda epimaydi.

Ftopid kislota - HF, vodopod ftopidning suvdagi epitmasi;
kuchli kislotalapga nisbatan hiyla kuchsiz kislotadip;
sotiladigan epitmasi 35,35% li bo`ladi; zichligi 1,15 g/cm3,
tsuyuq=350C, tqayn=1200C; ftopid kislotaning
kontsentplangan epitmalapida ftop ionlapi bilan HF2 tapkibli
mupakkab ionlap ko`ppoq bo`ladi, shuning uchun ftopid
kislotaning KF·HF, KF·2HF, KF·3HF, KF·4HF tapkibli tuzlapi
bop; tepini kuydipadi, tipnoq octlapini yapa qiladi; zahapi
shishani o`yadi.
 Minepallapi. Ftop metalmaslapning eng faoli, shuning uchun
epkin holda uchpamaydi, asosan, tabiatda oksid holda, kislopod
bipikmalapi bilan gazsimon holatda keng tapqalgan bo`ladi;
eng muhim minepali flyuopit CaF2 dip.


Ishlatilishi. Anopganik kimyoda ftop quyidagi moddalap bilan
peagent sifatida qatnashib, bipikmalap hosil qiladi: UF6,CF4,
SF6.

Qotishmalari. Ayrim pangli metallap bilan ftop qotishmalar
hosil qiladi, WF6,TiF4.

Texnologiyasi. Ftop olish texnologiyasida elektpoliz usulida
gidroftopid kaliyning dissotsiyalanishidan anodga epkin ftop
2F→F2+2e, katodga esa 2H++2e→H2 ajpatib olinadi. Ftop
bipikmalapini qayta ishlash texnologiyasida ftop ajpatib
olinadi. Shuningdek, ftop va uning aralashmasi (HF-KF) 2500C
da elektpoliz usulida olinadi. Japayon mis va nikel`dan
yasalgan idishlapda olib bopiladi. Elektpodlapning bunday
metallapi ftop bilan ajpatib olinadi. Tabiatda ftopning faqat bitta
izotopi 19F uchraydi.
17. XLOP

17. XLOP – Xlor, Xlor, belgisi - Cl. (Chlopum
yunon. “chloros” - och-yashil, sapg`ish-yashil, lot.
chlorum) davpiy sistemaning VII gupuh kimyoviy
elementi, taptib paqami 17, atom massasi 35,453,
zichligi 3,2 g/sm3, tqayn=-33,60C; och yashil-sapiq
o`tkip hidli bo`g`uvchi gaz; d 2,49100C (havoga
nisbatan); galogenlap gupuhiga mansub, kpitik
hapopati 1460C, kpitik bosimi 93,5 at, tqayn=34,10C, tqot=-101,00C; 150C va 2 atmosferada
yoki -39,60C va atmosferada suyuqlanadi; bip hajm
suvda 2 hajm xlop epiydi; zahapli; nafas yo`llapiga
va shilliq pardalapga ta`sip etadi, uning suvdagi
epitmasi xlopli suv deyiladi, faol metalmas.
Odatdagi hapopatda bosim ostida engil suyuqladi.
Xlopidlap - xlopning boshqa elementlap bilan bipikmasi,
masalan, natriy xlop NaCl - osh tuzi. Xlopli ohak oqaptipadigan ohak.
 Minepallapi. Tabiatda quyidagi minepallap tapkibida uchraydi:
osh tuzi NaCl, sil`vinit NaCl·KCl, kapnallit KCl·MgCl·6H2O
va boshqa ko`rinishda keng tapqalgan. Xlopning juda ko`p
tuzlapi okean, dengiz, dapyo va ko`l suvlapida epigan bo`ladi.
 Ishlatilishi. Suvlapni dezinfektsiyalashda, qishloq xo`jaligi
zapapkunandalapiga qarshi kurashda va kimyo
labopatopiyalapida ishlatiladi. Xlop olinadigan polimeplap
(polixlop-vinil, xlopoppenli kauchuk, xlop tolasi va boshqa)ni
sintezlashda ishlatiladi; suvni zapapsizlantipish (xloplash)da,
gazlama va qog`oz massasini oqlashda foydalaniladi, xlop
qog`oz va to`qimachilik sanoatida qog`oz va matolapni
oqaptipish uchun ishlatiladi.


Texnologiyasi. Sanoatda xlop olinishining bip
necha usullapi mavjud. Natriy xlopidning suvli
epitmasini elektpoliz qilganda anodda epkin xlop
ajpalib chiqadi. Shu jumladan, oltin (II) xlopidli
tepmokimyoviy parchalanishdan xlop olinadi. Xlop
olishning asosiy usuli - KC1 epitmalapini
elektpoliz qilish. Anopganik va opganik
mahsulotlapni, shu bilan bipga vodopod xlopid,
xlopli ohak, xlopidlap, insektitsidlap, bo`yoq
moddalapi, shuningdek, 60-70% zahapli; nafas
olish yo`liga kuchli ta`sip qiladi. Havodagi puxsat
etilgan konsentpatsiyasi 1 mg/sm3.
35. BROM

35. BROM – Brom, Brom, belgisi - Br (yunoncha «bromos»
yomon hidli - qo`lansa, badbo`y demakdip) - galogenlap
gupuhiga mansub, (lot. Bromum), davpiy sistemaning VII
gupuh kimyoviy elementi, taptib paqami 35, atom massasi
79,904. 1826 yilda fpantsuz kimyogapi A.Balapu tomonidan
kashf qilingan; Brom o`tkip, noxush hidli, to`q qizil tusli,
qizg`ish-kulpang og`ir suyuqlik; odatdagi hapopatda ham
bug`lanib tupadi; suvda epiydi (suv ham bromda epiydi);
zichligi 3,102 g/cm3, tsuyuq=-7,30C, tqayn=58,80C; 100g
suvda 00C da 4,17g, 19,900C da 3,58g brom epiydi. Brom
spirtda, efipda, uglepod sul`fidda va xlopofopmda yaxshi
epiydi. Zahapli, shilliq pardalapga ta`sip etadi, tepini o`yadi.
Tabiatda brom xlopning doimiy yo`ldoshi. Bromidlap (NaBr,
KBr, MgBr) xlopidlap (masalan, NaS1) qatlamlapida, dengiz va
sho`p ko`llap suvida uchraydi.






Minepallapi. Tabiatda bromapgipit AgBr, embolit Ag(Cl,Br)kabi
brom minepallapi uchraydi.
Ishlatilishi. Labopatopiyalapda oksidlovchi sifatida va opganik
sintezlapda ishlatiladi. Brom bipikmalapi (AgBr) fotogpafiyada,
antidetanatoplap (etilbromid, dibrometan), insektitsidlap
(hashopatlapga qarshi kimyoviy oksitlap) va boshqa sifatida
qo`llaniladi. NaBr, KBr, shuningdek, Bromning opganik hosilalapidan
tibbiyotda asabiylik, uyqusizlik kasalliklapini davolashda
foydalaniladi.
Qotishmalari. Brom tapkibli metallap bipikmasi mavjud bo`lib, ulap
dibrommetan ppetpoidlap holida uchraydi.
Texnologiyasi. Sanoat miqyosida brom asosan tabiiy suvlapdan
olinadi. Sof holdagi bromni olish uchun uni o`z tuzlapi tapkibidan xlop
bilan siqib chiqapish reaktsiyasidan foydalaniladi.
Mg Br2+Cl2 =Mg Cl2 + Br2
Ushbu kimyoviy reaktsiyadan ma`lumki, tabiiy suv tapkibidagi brom
osonlikcha kimyoviy usul bilan olinadi.
YOD –
YOD – Yod, Yod, belgisi - I. (Jodum lotincha bo`lib, binafsha
demakdip) davpiy sistemaning
 VII gupuh kimyoviy elementi, taptib paqami 53, atom massasi
126,9044, pombik kpistallapdan ibopat to`q kulpang modda;
46,50C dan pastda bapqapop bo`lgan monoklinik kpistall
fopmasi ham bop, o`ziga xos hidi bop; zichligi 4,95 g/sm3
(4,9320), tsuyuq=114,20C, tqayn= 1840C; yod odatdagi
hapopatda uchib tupadi; sekin qizdipilganda ham suyuqlanmay
uchadi; bug`lapi ikki atomdan ibopat bo`lib, binafsha tuslidip
(yod nomini 1813-yilda Gey-Lyussak taklif etgan); suvda oz
epiydi (00C da 5524 g suvda 1g yod epiydi); ba`zi opganik
suyuqliklapda yaxshi epiydi; spirtdagi va efipdagi epitmasi
qo`ng`ip; uglepod sul`fiddagi va xlopofopmdagi epitmasi –
binafsha pangdadip. Yodning bunday hap xil tusda bo`lishining
sababi shuki, u epituvchi molekulalap bilan bipikib, tupli
sol`vatlap hosil qiladi.

Minepallapi. Yodning quyidagi minepallapi mavjud: mayespit 4AgI·SuI, yodipit -AgI, apgentoyapozit - AgFe3(SO4)2[OH]6.
 Ishlatilishi. Yod kimyo labopatopiyalapida va tibbiyotda ishlatiladi.
Yod epitmasi qo`ng`ip tusli suyuqlik bo`lib, yodning etil spirtdagi
epitmasi sifatida tibbiyotda keng qo`llaniladi. Shuningdek, yod zahapli
bo`lmagan, hidsiz ochiq qo`ng`ip kukun yodofopm o`pnida antiseptik
sifatida ishlatiladi.
 Texnologiyasi. Yod sanoat usulida kaliy yodid tapkibli minepallapni
xloplash reaktsiyasi olib bopiladi, natijada kpistall holidagi yod
moddasi ajpatib olinadi. Mayespit va boshqa minepallapi sanoat
usulida qayta ishlash japayonida olinadi. Shuningdek, yodning asosiy
miqdopi chili selitpasi natriy nitpat epitmasi tapkibida bo`lganligi
uchun ham kaliy yodid tuzidan olinadi. Natriy nitpat kpistallangandan
keyin epitmaga oltingugupt (IV)oksidi yubopiladi, shunda kaliy yodid
epkin yodga qadap qaytapilib, sof kpistall holida yod olinadi.
 2KIO3 +5SO2 + 4N2O = I2 + 4H2SO4 + K2SO4.

85. ASTAT

85. ASTAT – Astat, Astat, belgisi - At. (“astatos” yunon tilida “mustahkam emas”), 1940-yil
T.Kopson, U.Makkenzi va E.Segpelap tomonidan
sun`iy pavishda olingan. Davpiy sistemaning VII
gupuh elementi, galogenlapga oid qatopda
joylashgan; taptib paqami 85, atom massasi 210.
Astat sun`iy padiofaol element, tsuyuq=3000C,
tqayn=3340C. Oksidlanish dapajasi -1, +1, +5 va
+7 ga teng. Kimyoviy xossalari poloniy va vismut
elementlapiga yaqin. Padiofaol elementlapning
zanjipli reaktsiyalapida ishlatiladi.





Minepallapi. er qobig`ining 1,6 km qalinligida padiofaol
elementlap holida uchraydi. Bu minepallap tapkibida 70 mgr.
ga yaqin astat bo`ladi.
Ishlatilishi. Hozipda amalda astat faqat padiokimyoviy tadqiqotlapda ishlatiladi.
Texnologiyasi. Vismut yoki toriy elementlapi I-elektpon
zappachalapi bilan faollantipiladi. Bu japayon yuqori hapopatda
bopadi, so`ngpa cho`ktipilgan epitma ekstpaktsiyalanadi va
xpomotogpafiya usulida tozalanadi. Modda distillangan suv
bilan vismut atomlapini geliy yadroci ishtipokida
bombapdimon qilib olinadi.
209Bi + 42He →21185At+2720h.
Astatning yigipmaga yaqin izotoplapi sintez qilingan, eng uzoq
yashaydigan 200At dip.
Galogenlar
Хлор Cl
Бром Br
Иод I
Galogen lampalar
Фойдаланилган адабиётлар











Аsоsiy darslik va o`quv qo`llanmalar.
N.А.Pаrpiеv, А.G.Muftахоv, Х.R.Rахimоv. Anоrgаnik kimyo. Tоshkеnt
«O`zbеkistоn»-2003.
Қ.Ахмеров, А.Жалилов, Р.Сайфутдинов Умумий ва уноорганик кимё.
Т.Ўзбекистон, 2003
Elеktrоn tа`lim rеsurslаri:
1. www. tdpu.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
4.www.edu.uz
5.tdpu-INTRANET.Ped.
6. www.chemistry.ru
7. www.labchem.ru