Transcript wat is immaterieel erfgoed?

1
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED?
DE INS EN OUTS VAN EEN NIEUWE ERFGOEDTAK
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
2
ONMISBAAR IN ONS LEVEN
elkaar. Ze geven een bijzondere betekenis aan
aantal jaren alleen Piet. Maar tradities blijven het.
Vier je Sinterklaas? Eet je oliebollen met oud en
ons leven. Ze bieden ons een identiteit en marke-
Want dat is het kenmerk van tradities ze verbin-
nieuw? Ga je naar de vrijmarkt op Koningsdag?
ren seizoenen, jaren of levensfasen. Tradities zijn,
den verleden, heden en toekomst en ze leven: ze
Eet je zoetigheid op het Suikerfeest? Verwen je
kortom, een onmisbaar onderdeel van ons leven.
bewegen mee met de mensen die ze vieren en
je moeder op Moederdag?
met de tijd.
AFBAKOLIEBOLLEN
Allemaal tradities die wij ooit van onze ouders
Natuurlijk verandert er wel eens iets in een tradi-
TRADITIES = IMMATERIEEL ERFGOED
hebben meegekregen. En zij weer van hun
tie. Misschien bakken we de oliebollen niet meer
Een ander woord voor ‘tradities’ is ‘immaterieel erfgoed’. Die naam is gekozen als tegenhanger van ‘materieel erfgoed’: monumenten,
museumobjecten en archiefdocumenten, die
beschermd worden om ze te bewaren voor de
toekomst. Materieel erfgoed vind je vaak in
depots, musea of archieven. Niet iedereen heeft
er dagelijks mee te maken.
IMMATERIEEL ERFGOED ZIT IN DE HARTEN
VAN MENSEN
Met immaterieel erfgoed hebben wij allemaal in
ons dagelijks leven te maken. Het is nooit weggestopt. We noemen het ook wel ‘levend erfgoed’, omdat het in de harten, hoofden en soms
handen van mensen zit. Tradities, of immaterieel
erfgoed, vind je in elke gemeenschap, in elke
gemeente en in elke regio.
GEEN STOLP EROVER!
Sinds 2012 beschermt Nederland, naast ons
materieel erfgoed, ook ons immaterieel erf-
ouders. En deze op hun beurt ook weer van hun
helemaal zelf, maar halen afbakoliebollen bij
goed. In dat jaar ondertekenden we namelijk
ouders, en zo verder, terug in het verleden. Veel
de buurtsuper. Misschien is het cadeautje voor
de UNESCO Verdrag ter Bescherming van het
van die tradities geven wij graag en met veel lief-
moeder geen zelf geknutselde wc-rolhouder
Immaterieel Cultureel Erfgoed. Dat is goed
de door aan toekomstige generaties, aan onze
meer, maar een state-of-the-art tablet. Misschien
nieuws. Want immaterieel erfgoed kan kwets-
kinderen en kleinkinderen. Ze verbinden ons met
verliest Zwarte Piet zijn kleur en heet hij over een
baar zijn.
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
3
In het UNESCO Verdrag ter
Bescherming van het Immaterieel
Cultureel Erfgoed wordt immaterieel erfgoed als volgt gedefinieerd:
Onder immaterieel erfgoed verstaan wij de praktijken, voorstellingen, uitdrukkingen, kennis en
vaardigheden, met inbegrip van
de bijbehorende instrumenten,
voorwerpen, artefacten en culturele ruimtes, die gemeenschappen,
groepen en in sommige gevallen
individuen erkennen als deel van
hun cultureel erfgoed. Dit immaterieel erfgoed, dat van generatie
op generatie wordt overgeleverd, wordt voortdurend opnieuw
­gecreëerd door gemeenschappen en groepen in reactie op hun
­o mgeving, hun interactie met de
natuur en hun geschiedenis en
geeft hen een gevoel van identiteit
en continuïteit.
Wat betekent dat precies?
DE PRAKTIJKEN, UITDRUKKINGEN,
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED?
KENNIS EN VAARDIGHEDEN ….
Bij immaterieel erfgoed gaat het
om cultuur die van generatie op
generatie wordt doorgegeven en
zich uit in tradities, rituelen, gebruiken en gewoonten. ­I edereen heeft
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
4
immaterieel erfgoed, alleen zijn wij ons daarvan
de kinderen worden meegedragen. Wecken kun
vaak niet bewust. Bij immaterieel erfgoed kan
je niet zonder weckketel en weckpotten. Deze
sie, kennis en vaardigheden, die worden door-
het gaan om feesten zoals Moederdag, Carnaval
materiële zaken en plekken zijn alleen onderdeel
gegeven aan nieuwe generaties en zo blijven
of Suikerfeest, om levenslooprituelen zoals
van het immaterieel erfgoed als ze er in directe
voortbestaan.
bijvoorbeeld het wisselen van de ringen bij een
relatie mee staan. Ook hoeven ze geen waarde te
huwelijk of een kaarsje branden op Allerzielen,
hebben als materieel erfgoed.
Bij immaterieel erfgoed gaat het om liefde, pas-
…WORDT VOORTDUREND OPNIEUW GECREËERD DOOR GEMEENSCHAPPEN EN GROEPEN
om eten als stamppot of de Indische rijsttafel of
om ambachten zoals smeden, heggenvlechten en
… DIE GEMEENSCHAPPEN, GROEPEN EN IN
IN REACTIE OP HUN OMGEVING, HUN INTERAC-
hennaschilderen. Immaterieel erfgoed heeft alles
SOMMIGE GEVALLEN INDIVIDUEN …
TIE MET DE NATUUR EN HUN GESCHIEDENIS …
te maken met onze roots en zit in ons hart, hoofd
Bij immaterieel erfgoed horen mensen. Zonder
Immaterieel erfgoed gaat uitdrukkelijk over
en handen.
mensen geen immaterieel erfgoed. Wij noemen
levend erfgoed. Bij immaterieel erfgoed hoort
dat de traditiedragers. Dat kunnen organisaties,
niet ‘behouden zoals het was’, maar ‘met de tijd
groepen en personen zijn, die een bijzondere
meegaan’. Het is dynamisch erfgoed.
waarde hechten aan immaterieel erfgoed en hun
Immaterieel erfgoed zit in feite in bijna
alles wat wij doen en soms ook laten. In
hoe wij leven, wat wij geloven, hoe wij
treuren en feestvieren, in onze normen
en waarden en vooral in de culturele
vormen die wij daarvoor kiezen.
Immaterieel erfgoed geeft kleur en
inhoud aan ons leven!
traditie willen doorgeven aan volgende genera-
…EN GEEFT HEN EEN GEVOEL VAN IDENTITEIT
ties.
EN CONTINUÏTEIT.
Immaterieel erfgoed raakt aan identiteit. Dat zie
….ERKENNEN ALS DEEL VAN HUN CULTUREEL
je bijvoorbeeld terug aan de verhitte discussie
ERFGOED.
over Zwarte Piet. Mensen worden sterk geraakt
De betrokken mensen bepalen zelf of een traditie
als iemand iets zegt over de tradities die nauw
tot hun immaterieel cultureel erfgoed behoort
verbonden zijn met hun jeugd en geschiedenis.
of niet. Alleen zij kunnen bepalen of het erfgoed
onderdeel is van hun identiteit en of ze het willen
doorgeven. In die zin draagt de UNESCO conventie ook bij aan bewustwording.
… MET INBEGRIP VAN DE BIJBEHORENDE
INSTRUMENTEN, VOORWERPEN, ARTEFACTEN
DIT IMMATERIEEL ERFGOED, DAT VAN GENERA-
EN CULTURELE RUIMTE …
TIE OP GENERATIE WORDT OVERGELEVERD…
Bij immaterieel erfgoed hoort ook materi-
Immaterieel erfgoed wordt van generatie op
eel erfgoed. Schaatsen doe je op schaatsen.
generatie doorgegeven. Je neemt het over van
Erwtensoep wordt in een pan gekookt bijvoor-
je ouders en grootouders en geeft het op jouw
beeld en gegeten met een lepel uit een soepkom
beurt weer door aan je kinderen en kleinkinde-
of bord. Bij het Sint Maartenzingen in Utrecht
ren. Dat betekent dat immaterieel erfgoed voor
hoort het Domplein en de lampionnen die door
elke generatie opnieuw betekenis moet krijgen.
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
5
Waarom een UNESCO verdrag voor tradities?
Waarom ondertekenen bijna alle landen dit verdrag?
HET BELANG VAN IMMATERIEEL ERFGOED
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
6
Als je de krant openslaat, denk je soms: Wat
huwelijk en dood. Groepen, gemeenschappen en
in Nederland enorm verrijkten. De viering van
bezielt UNESCO, dat het nu ook al tradities wil
individuen ontlenen er hun identiteit aan en het
Keti Koti bijvoorbeeld, of het Caribisch getinte
beschermen of tot ‘internationaal’-erfgoed wil
is belangrijk om voor deze vormen van erfgoed
zomercarnaval in Rotterdam zijn hier niet meer
verheffen? Daarbij wordt soms neerbuigend
even goed aandacht hebben. Juan Goitysolo
weg te denken. Beide tradities zijn van groot
gedaan over de tradities die geplaatst worden
illustreerde zijn voorstel met het voorbeeld van
belang voor deze nieuwe Nederlanders, die met
op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel
de befaamde markt in Marrakesh, de Djemaa
behulp van dit soort tradities de eigen identiteit
Erfgoed. Maak je met relatief onbekende tra-
el Fna, in feite niet meer dan een leeg plein dat
vieren.
dities als het prijsdansen in Nieuw-Vossemeer
echter elke dag weer opnieuw tot leven komt
en de tilduivensport in Den Haag de Nationale
in de optredens en presentaties van slangen-
ZICHTBAARHEID
Inventaris niet tot een rariteitenkabinet? Toch
bezweerders, muzikanten en uiteenlopende
Tradities in al hun vormen bepalen het dagelijks
kan een conventie die inmiddels door bijna alle
ambachtsmensen. Een geweldige attractie, ook
leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan
landen in de wereld is ondertekend niet lou-
voor toeristen, waar Marokkanen hun identiteit
en bieden houvast. Zij verbinden mensen met
ter onzin zijn. In dit artikel worden intentie en
beleven.
elkaar, met hun woonomgeving en hun land. Zij
belang van de immaterieel erfgoedconventie
van ­U NESCO uitgelegd.
nemen nieuwe mensen op en nieuwe ideeën. Zo
Op de een of andere manier raakte Goitysolo
vormt het immaterieel erfgoed een doorgaande
een gevoelige snaar. Er kwam meer in het alge-
lijn met vaste punten in het jaar waar iedereen
IDENTITEIT
meen aandacht voor immateriële vormen van
naar uit kan kijken. Wat is er een veelvoud aan
Het idee voor een verdrag over immaterieel
erfgoed en er kwam een conventie, die inmid-
tradities in Nederland! Ook ons bewustzijn ervan
erfgoed werd geboren in Marrakesh, Marokko, bij
dels door meer dan 168 landen is ondertekend.
is enorm verrijkt sinds de UNESCO conventie.
de vermaarde Spaanse schrijver Juan Goitysolo.
Voor Nederland, dat ondertekende in 2012, was
Die ‘gewone’ dingen, als beschuit met muisjes
Het was zijn klacht dat men in Europa bij erfgoed
het ook een manier om aandacht te vragen voor
eten, het sinterklaasfeest vieren, een kerstboom
meestal alleen denkt aan monumentale gebou-
het erfgoed van nieuwe bevolkingsgroepen
zetten, of een bloemencorso: wat zou je ze mis-
wen en bijzondere, museale voorwerpen. De
in Nederland, die hun tradities mee naar hier
sen als je het zonder moest doen?
landen op het zuidelijk halfrond beschikken veel
brachten en daarmee de rijkdom aan tradities
De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel
minder over dit soort erfgoed, maar wel over iets
heel anders dat ook deel uitmaakt van ons erfgoed: orale tradities, gewoonten en gebruiken,
die van alles te maken hebben met de cultuur
waarin je bent opgegroeid en waarin dus ook
de geschiedenis doorklinkt. Dit soort erfgoed is
minder tastbaar, maar daarom niet minder reëel.
Het komt tot uiting in allerlei sociale praktijken,
Tradities bepalen het dagelijks leven van ieder mens.
Zij geven er kleur aan en bieden houvast. Zij verbinden
mensen met elkaar, met hun woonomgeving en hun land.
in de feest­cultuur, in de gastronomie maar ook
in gebruiken en gewoonten rondom geboorte,
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
7
Erfgoed in Nederland maakt zichtbaar wat tot nu
toe slechts voelbaar was. Een huis kan instorten,
maar in de meest erbarmelijke omstandigheden
kun je nog bij je tradities, die kun je zelf weer
opbouwen.
BESCHERMEN
In de conventietekst kiest UNESCO voor een
benadering van onderop. Niet UNESCO of de
Nederlandse regering bepaalt wat belangrijk
is, het zijn de mensen zelf, die deze tradities in
praktijk brengen. Dat kan soms gaan om ‘grote’
tradities, zoals Koningsdag, maar ook om ogenschijnlijk ‘kleine’ tradities, zoals de Poaskearls in
Ootmarsum. Hierin past geen geringschatting of
minachting. De Nationale Inventaris Immaterieel
Cultureel Erfgoed in Nederland documenteert
eenvoudigweg wat gemeenschappen, groepen
en individuen van belang vinden voor zichzelf
en voor anderen. Dat zijn grote én kleine tradities, die voor een gemeenschap van zeer groot
inspannen voor het levend houden van zijn tradi-
dragen. De conventie wil deze gemeenschap-
belang kunnen zijn.
ties. Daarmee hield deze conventie een enorme
pen versterken, ze een steuntje in de rug geven.
democratiseringsslag in, waarin niet deskundi-
Daarnaast heeft immaterieel erfgoed echter ook
Daar komt nog iets anders bij. UNESCO bepleit
gen of instellingen bepalen wat van waarde is,
een veel breder sociaal, economisch en maat-
een toekomstgerichte benadering van tradities.
maar de gemeenschappen, de dragers van deze
schappelijk belang. Kernwoorden die UNESCO
Je moet altijd werken aan je tradities, willen
tradities. De rol van instellingen, zoals musea
zelf daarvoor gebruikt zijn duurzaamheid, con-
ze ook van waarde blijven in een veranderen-
is slechts facilitering en ondersteuning. Ook de
flictbeheersing en sociale cohesie.
de samenleving. En het is niet UNESCO die dat
rol van staten is beperkt, voor het eerst werd in
doet, of de Nederlandse regering, het zijn de
een UNESCO verdrag niet de staten, maar de
Duurzaamheid staat aan de basis van deze
gemeenschappen, groepen en individuen die
gemeenschappen centraal gesteld.
immaterieel erfgoedconventie, waarbij in de
deze tradities praktiseren, die dit immaterieel
eerste plaats gedacht wordt aan duurzaamheid
erfgoed een toekomst willen geven. Plaatsing
DUURZAAMHEID
van tradities in een steeds sneller globaliserende
op de Nationale Inventaris is niet meer dan een
De UNESCO conventie is daarmee allereerst van
wereld. De uitdagingen zijn enorm, in een wereld
erkenning van een gemeenschap die zich wil
belang voor de mensen die immaterieel erfgoed
met grote multinationals met grote commerciële
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
8
en economische belangen die door de landen
anderen is het direct werken met het materiaal
ECONOMIE
van het zuidelijk halfrond soms als een bedrei-
weer helemaal en vogue, omdat de confronta-
Immaterieel erfgoed draagt ook bij aan econo-
ging worden gezien voor de veelkleurigheid van
tie met het weerbarstige materiaal vaak nieuwe
mische ontwikkeling. Niet alleen in de landen
culturen in de hele wereld. Duurzaamheid speelt
ideeën brengt, op technologische innovatie.
van het zuidelijk halfrond. Economische ontwik-
echter ook op een meer lokaal en alledaags
keling is niet alleen van belang voor de arme
bestaansniveau, waarbij UNESCO onder andere
Immaterieel erfgoed heeft volgens UNESCO ver-
landen in de wereld. Net als in Afrika hebben
zaken noemt als duurzame manieren van voed-
der veel te maken met duurzame manieren van
sommige tradities in Nederland zich ontwikkeld
selvoorziening en voedselbereiding, gezond-
natuurbeheer. Het verklaart misschien de huidi-
tot toeristische attractie van de eerste orde of
heidszorg en goed toegankelijke watervoorzie-
ge populariteit van het heggenvlechten, als een
tot evenementen waar veel geld in omgaat, denk
ningen. Al deze zaken hebben volgens UNESCO
duurzame manier om met de natuur om te gaan.
aan Koningsdag maar ook aan een feest als het
ook met cultuur te maken, met immaterieel
Ook in dit opzicht biedt immaterieel erfgoed
Zomercarnaval in Rotterdam, die een duidelij-
erfgoed. Iets dergelijks geldt ook voor duurza-
inspiratie.
ke economische spin-off hebben. Gemeenten
me economische ontwikkeling, waarbij UNESCO
gebruiken immaterieel erfgoed vaak in hun plan-
naar het voorbeeld van de ambachten verwijst.
nen voor city marketing. Met immaterieel erf-
Ambachten genereren inkomen en duurzame
goed kun je je onderscheiden en trek je bezoe-
middelen van bestaan, essentieel voor het over-
kers, zoals evenementen als de Brabantse dag in
leven van gemeenschappen.
Heeze, of de Vierdaagse in Nijmegen, beiden op
de Nationale Inventaris. Immaterieel erfgoed cre-
INNOVATIE EN INSPIRATIE
ëert ook saamhorigheid, allereerst bij de lokale
Ook in Nederland heeft immaterieel erfgoed
bevolking zelf, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een
altijd bijgedragen aan duurzaamheid. Het mole-
zevenjaarlijks evenement als het Draaksteken
naarsambacht bijvoorbeeld staat traditioneel
in Beesel, waar de hele bevolking bij betrokken
voor een duurzame manier van opwekken van
is. Het evenement werd recent nog onderschei-
energie, met behulp van water en wind, waar-
den met de Erfgoedprijs van de Vereniging
voor tegenwoordig weer meer belangstelling
Nederlandse gemeenten.
is. In die zin kan de rijke traditie van Nederland
bijdragen aan inspiratie voor duurzame ontwik-
SOCIALE COHESIE
kelingen voor de toekomst. Het ooit zo rijk aan
Sociale cohesie is een onderwerp dat interna-
molens zijnde Nederland wordt wederom volge-
tionaal hoog op de agenda staat. Het belang
bouwd met windmolens. Het zoeken naar duur-
van sociale cohesie merk je het eerst daar waar
zame ontwikkeling heeft geleid tot technologi-
het volledig is verdwenen. Enkele jaren geleden
sche innovatie. Op vergelijkbare manier speelt
was er een voordracht voor de internationale
het ook in de ambachten, waar nu weer meer
UNESCO lijst vanuit Afghanistan, het gemeen-
belangstelling voor is. Bij kunstenaars en bij
schapsfeest van Attan. In de voordracht wordt
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
9
veel aandacht besteed aan de uitdagingen die
de superdiversiteit ons stelt. Wat is immaterieel erfgoed in een superdiverse omgeving als
Rotterdam, met zijn meer dan 160 etniciteiten?
Hoe kunnen wij op vreedzame wijze met elkaar
samenleven en welke rol kan immaterieel erfgoed daarbij spelen? Het speelt zich allemaal af
op een gewoon en alledaags niveau, denk aan de
discussies over Zwarte Piet, die niemand onberoerd laten.
Volgens UNESCO speelt immaterieel erfgoed
daarin een enorm belangrijke rol, mits op een
toekomstgerichte wijze toegepast. Tradities zijn
nooit statisch. Ze geven, volgens de UNESCO
conventie, een gevoel van identiteit en continuïteit met het verleden en met onze voorouders.
Maar tradities zijn nooit af, je moet er altijd aan
bouwen, net als ook aan de samenleving als
geheel.
uitvoerig ingegaan op de oorlogssituatie in
manieren om hun oude tradities te beleven, meer
Afghanistan, op etnische zuiveringen, op ter-
in het bijzonder de traditionele processie van
DUS ….
roristische aanslagen, die het land volkomen
de Celestijnse Vergiffenis. Italië deed een voor-
Immaterieel erfgoed is veel meer dan alleen een
versplinterd hebben en ook niet zonder gevol-
dracht over deze bijzondere traditie, die door de
speeltje van erfgoedinstellingen die bezig zijn
gen waren voor het feest van Attan. Waar kun
materiële verwoesting van hun dorp nog belang-
met het verklaren van de achtergrond van allerlei
je dit feest vieren als je je nergens veilig voelt?
rijker was geworden dan deze al was.
tradities en gewoontes. Immaterieel erfgoed
Bouwen aan Afghanistan, zo is de strekking van
is vooral van belang voor de mensen die er bij
deze voordracht, is ook bouwen aan immateri-
DIVERSITEIT EN MAATSCHAPPELIJK BELANG
betrokken zijn. Anderen kunnen er hun voordeel
eel erfgoed, bouwen aan saamhorigheidsbesef.
In Nederland speelt de kwestie van sociale cohe-
mee doen. Gemeenschappen, gemeenten en lan-
Een heel ander soort noodlot trof het Italiaanse
sie en dreigende sociale versplintering vooral in
den kunnen zich ermee profileren. Immaterieel
plaatsje Aquila, dat slachtoffer was van een
de grote steden in het westen van het land. Hoe
erfgoed zit in de hoofden en harten van mensen.
enorme aardbeving. Niet alleen gebouwen wer-
om te gaan met diversiteit en met uiteenlopende
den getroffen, ook mensen en hun tradities, die
tradities? Het is een van de redenen waarom het
nu gedwongen werden uit te zien naar nieuwe
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
10
De UNESCO-lidstaten
besloten rond 2000 bijna
unaniem – sommige WestEuropese landen waren
tegen – dat er naast het
werelderfgoedverdrag uit
1972 een apart verdrag
moest komen voor
immaterieel erfgoed.
IMMATERIEEL ERFGOED IS EEN WERKWOORD
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
11
NIEUW VERDRAG
len en desgewenst geassisteerd worden bij
Het werelderfgoedverdrag focust op de bescher-
hun pogingen het te beschermen. Desgewenst,
ming van ruim duizend door mensen vervaar-
omdat overheden, instellingen en andere buiten-
digde en natuurlijke erfgoederen die op de
staanders geen op immaterieel erfgoed gerich-
prestigieuze werelderfgoedlijst staan. Allemaal
te acties zouden moeten ondernemen zonder
erfgoed dat, volgens de deskundigen, uitzonder-
de instemming en deelname van betrokken
lijke en universele waarden heeft. Japan, dat de
gemeenschappen en groepen.
voorbereiding van het nieuwe verdrag grotendeels bekostigd heeft, en andere Oost-Aziatische
INVENTARISEREN EN BEVORDEREN
landen, wilden graag hun tientallen jaren lange
Het verdrag verplicht staten het immaterieel
ervaring met het erkennen en beschermen van
erfgoed van alle gemeenschappen en groepen
immaterieel erfgoed delen. Het nieuwe verdrag
die leven binnen hun grenzen en die daarvoor in
kwam er in 2003, na 30 jaar voorbereiding.
aanmerking willen komen, te inventariseren en
bevorderen. Het blijft daarbij hun erfgoed, onge-
CENTRALE ROL VOOR DE DRAGERS
acht of het in een inventaris of een UNESCO-
Het immaterieel-erfgoedverdrag spreekt niet
lijst is opgenomen, of niet. Het is en wordt geen
over universele of uitzonderlijke waarden, en
werelderfgoed.
nauwelijks over deskundigen. Het benadrukt de
essentiële rol van de dragers van immaterieel of
DOORGEVEN AAN VOLGENDE GENERATIES
levend erfgoed: de gemeenschappen, groepen
Het UNESCO-verdrag uit 2003 is een echte
en personen die het beoefenen, verder ontwikke-
mijlpaal. Een mijlpaal voor de ontelbare gemeen-
len en doorgeven. Het omschrijft het immaterieel
schappen en groepen mensen over de hele
erfgoed als kennis, vaardigheden, uitdrukkings-
wereld van wie generaties lang gekoesterde tra-
vormen en processen die worden overgedragen
dities en praktijken voortaan als erfgoed erkend
binnen gemeenschappen. Het benadrukt het
werden.
evolutieve karakter van immaterieel erfgoed, en
erfgoed zoals het vanuit het verleden tot ons
was gekomen. Nu werd de centrale uitdaging om
het belang ervan voor de identiteit van zijn dra-
Maar ook een mijlpaal in de erfgoedwereld.
levende praktijken – met wortels in het verle-
gers. Het geeft aan dat het levend houden van
De komst van immaterieel erfgoed in het rijtje
den en met beide voeten in de samenleving van
immaterieel erfgoed om eigensoortige maatre-
tussen monumenten, landschappen, schilderij-
vandaag – zo goed mogelijk door te geven aan
gelen vraagt.
en en andere tastbare getuigen van het verle-
toekomstige generaties. Erfgoed als werkwoord
den, bracht een heuse shift mee in het denken
met de blik op de toekomst gericht.
Volgens het verdrag en zijn operationele richt-
over erfgoed en de betekenis van erfgoedzorg.
lijnen moeten de dragers zelf het immaterieel
Voorheen was alle aandacht gericht op het zo
erfgoed identificeren, de waarde ervan bepa-
goed mogelijk ‘beschermen’ en ‘bewaren’ van
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
12
Het verdrag wil:
– Immaterieel erfgoed
beschermen
– Het respect voor immate­
rieel erfgoed en de dragers ervan bevorderen
– Het bewustzijn van het
belang van immaterieel
erfgoed op internationaal,
nationaal en lokaal niveau
vergroten
– De erkenning en waardering van de culturele
diversiteit waarborgen
– De internationale samenwerking bevorderen.
JA WIJ TEKENEN ERVOOR!
Wereldwijd bleek het verdrag
in een behoefte te voorzien.
Veel lidstaten ondertekenden
het al snel. Nederland ratificeerde het verdrag in 2012.
Inmiddels hebben 168 lidstaten het getekend.
WAAROM DIT VERDRAG?
UNESCO wil de culturele diversiteit en menselijke
­creativiteit in de wereld
beschermen en bevorderen.
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
13
Immaterieel erfgoed is door
UNESCO in vijf domeinen
verdeeld:
ORALE TRADITIES
SOCIALE GEWOONTEN
EN GEBRUIKEN
AMBACHTELIJKE
TECHNIEKEN
PODIUMKUNSTEN
KENNIS OVER DE NATUUR
EN HET OMNIVERSUM
VIJF DOMEINEN
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
14
INVENTARIS IMMATERIEEL ERFGOED
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
15
Eén van de verplichtingen van de UNESCO
Conventie is dat Nederland het immaterieel erfgoed binnen de eigen landsgrenzen moet inventariseren, als een eerste stap om dit erfgoed te
beschermen. De erfgoeddragers die dit erfgoed
in praktijk brengen, dienen bij de inventarisatie
betrokken te worden.
Nederland heeft gekozen voor een Nationale
Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in
Nederland, waarvoor de mensen hun immaterieel erfgoed zelf kunnen voordragen. Het
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland,
dat de opdracht kreeg deze inventaris te coördineren, kreeg de opgave mee dat er een
evenwichtige spreiding moest zijn aan soorten
tradities, een goede spreiding over de regio’s, de
verschillende leeftijdsgroepen en ook de diverse etnische groepen in Nederland, inclusief het
erfgoed van (afstammelingen van) migranten. Na
vier jaar, staan er ruim honderd tradities op de
inventaris. Wil je weten welke tradities dat zijn,
kijk dan op www.immaterieelerfgoed.nl.
kunnen blijven aanspreken. Dat is de reden dat
Toch weten sommige immaterieel erfgoed­
Het beschermen van immaterieel erfgoed is het
bij een voordracht altijd gevraagd wordt om
gemeenschappen nog niet hun weg te vin-
oplossen van de problemen in het doorgeven
een erfgoedzorgplan, waarbij de gemeenschap-
den naar de inventaris, bijvoorbeeld omdat er
aan volgende generaties. Om immaterieel erf-
pen de sterke en zwakke punten van hun tradi-
geen georganiseerde groep achter zit, die een
goed te kunnen beschermen is het nodig dat de
tie in kaart brengen en een plan bedenken om
erfgoedzorgplan kan schrijven. Bovendien is
erfgoeddragers inzicht hebben in wat die proble-
de p
­ roblemen in de overdracht naar volgende
het niet altijd nodig om immaterieel erfgoed
men zijn. Het doorgeven van tradities gaat niet
­g eneraties op te lossen.
te beschermen. Daarom is gekozen voor een
vanzelf, het veronderstelt een actieve gemeen-
driestappensysteem, waarbij de immaterieel
schap die werkt aan zijn immaterieel erfgoed.
De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel
erfgoeddragers zelf kiezen naar welke fase ze
Tradities moeten steeds weer bij de tijd worden
Erfgoed in Nederland is veel diverser en soms
willen gaan.
gebracht om ook toekomstige generaties te
ook uitgebreider dan die van de buurlanden.
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
16
De criteria om een traditie op de Nationale Inventaris
Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland te plaatsen zijn:
STAP 1. LIJST VAN TRADITIES
Maak je immaterieel erfgoed zichtbaar
1. Gaat het om immaterieel erfgoed in de zin van de UNESCO
Conventie?
Gaat het om cultuur die van generatie op generatie wordt
doorgegeven? Is het een traditie?
2. Gaat het om levende cultuur van nu?
3. Wordt de traditie gedragen door een gemeenschap van
traditiedragers? 4. Zijn het de juiste mensen die de plaatsing aanvragen?
5. Wil de gemeenschap van traditiedragers zich actief inzetten om de traditie door te geven aan volgende generaties?
STAP 2: NATIONALE INVENTARIS IMMATERIEEL
CULTUREEL ERFGOED
Bescherm je traditie
1. Willen de traditiedragers zich actief inzetten om hun immaterieel erfgoed door te geven aan volgende generaties?
2. Willen de traditiedragers erfgoedzorg plegen en hebben
ze daarvoor een erfgoedzorgplan opgesteld?
STAP 3: REGISTER VAN GOEDE VOORBEELDEN
DE CRITERIA
Wees een voorbeeld en deel je kennis
1. Hebben de traditiedragers een goede methode ontwikkeld
om hun immaterieel erfgoed door te geven?
2. Willen ze hun kennis delen met andere gemeenschappen
van immaterieel erfgoeddragers?
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
17
DE PROCEDURE
OM OP DE INVENTARIS IMMATERIEEL
ERFGOED TE KOMEN
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
18
Alle dragers van tradities kunnen hun traditie
voordragen voor de inventaris, mits deze voldoet
aan de criteria.
De procedure is als volgt:
STAP 1: OP DE LIJST VAN TRADITIES
Maak je immaterieel erfgoed zichtbaar
1. De traditiedragers melden hun immaterieel
erfgoed aan en beantwoorden een aantal vragen.
2. Het Kenniscentrum bekijkt of de traditie voldoet aan de criteria voor plaatsing.
3. Zo ja, dan wordt de traditie op de Lijst van
Tradities gezet. 4. Elke drie jaar wordt de lijst met tradities
up-to-date gemaakt. 4. Na indiening toetst het Kenniscentrum de
verwacht dat de aanvragers regelmatig de
voordracht aan de criteria en neemt het voor-
contactdagen, workshops en trainingen
lopige besluit voor plaatsing. Het informeert
bezoeken en zich op de hoogte houden van
de aanvragers, geeft bij een negatief besluit
de ontwikkelingen.
STAP 2: INVENTARIS IMMATERIEEL CULTUREEL
advies over een mogelijk succesvoller aan-
ERFGOED
vraag en geeft aan hoe de aanvragers een
STAP 3: REGISTER VAN GOEDE VOORBEELDEN
Bescherm je traditie
heroverweging kunnen aanvragen, indien
Wees een voorbeeld en deel je kennis
zij het oneens zijn met het besluit.
1. De traditiedragers die hun immaterieel erfgoed willen gaan beschermen, melden zich
aan om de cursus ‘Hoe bescherm ik mijn traditie? Het opzetten van erfgoedzorg’ te volgen.
2. Daarna maken de traditiedragers het erfgoedzorgplan. Hierbij kunnen ze hulp krijgen.
3. Als het erfgoedzorgplan klaar is, dienen de
5. De onafhankelijke Toetsingscommissie toetst
1. Als een immaterieel erfgoed gemeenschap
het voorlopige besluit om de traditie te plaat-
succes heeft met het borgen van haar traditie
sen. en denkt dat ook andere gemeenschappen
6. De aanvragers tekenen het certificaat en krij-
daar van kunnen leren, dan kunnen de tradi-
gen een persoonlijk logo dat hen moet helpen
tiedragers hun methode en/of traditie voor-
om hun traditie te beschermen.
dragen voor het register van goede voorbeel-
7. Staat een traditie op de inventaris dan start
den.,
traditiedragers de voordracht met het erf-
de uitvoering van de erfgoedzorg zoals
goedzorgplan in en vragen om de traditie
beschreven in het erfgoedzorgplan. De aan-
te plaatsen op de Inventaris Immaterieel
vragers doen elke drie jaar verslag van hun
3. De immaterieel erfgoed gemeenschap krijgt
Erfgoed.
vorderingen in de erfgoedzorg. Ook wordt
bij opname in het register een certificaat.
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
2. De onafhankelijke Toetsingscommissie beslist
hierover.
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
19
ZEVEN MISVERSTANDEN OVER IMMATERIEEL ERFGOED
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017
20
Zeven misverstanden over immaterieel erfgoed
1. IMMATERIEEL ERFGOED IS WERELD­
waarde is en op welke wijze ze hun traditie op
voldoende helder is omschreven en aan alle for-
een toekomstgerichte manier in stand willen
mele criteria voldoet. Er is nooit sprake van een
houden.
inhoudelijke beoordeling van het betreffende
ERFGOED EN DE TRADITIES DIE OP DE
NATIONALE INVENTARIS KOMEN TE STAAN
WORDEN ERKEND ALS WERELDERFGOED.
erfgoed zelf.
4. HET KENNISCENTRUM IMMATERIEEL
ERFGOED NEDERLAND BEPAALT WAT
Werelderfgoed gaat over materieel erfgoed en
WAARDEVOL GENOEG IS OM OP DE
dat is een ander UNESCO verdrag dan immateri-
NATIONALE INVENTARIS TE PLAATSEN.
5. WAT ERKEND WORDT MOET ‘TYPISCH’
NEDERLANDS ZIJN EN UNIEK.
Met de inventaris wordt geïnventariseerd wat
eel erfgoed. Bij werelderfgoed gaat het om uniek
In Nederland is gekozen is bottom-up manier van
groepen of gemeenschappen belangrijk erfgoed
erfgoed met uitzonderlijke waarde. Bij immateri-
inventariseren waarbij groepen of gemeenschap-
vinden. Kleine tradities kunnen net zo goed
eel erfgoed om alledaagse tradities die mensen
pen in Nederland zelf voorbeelden van immate-
geplaatst worden als grote tradities die een nati-
zien als onderdeel van hun erfgoed.
rieel erfgoed kunnen aandragen die binnen deze
onale spreiding hebben. In deze conventie gaat
groep of gemeenschap als waardevol worden
het er niet om of een gebruik uniek is of typisch
ervaren. Het Kenniscentrum kijkt of de traditie
Nederlands. Het gaat erom wat mensen zelf
2. DE NATIONALE INVENTARIS IS EEN UNESCO
LIJST EN UNESCO BEPAALT WAT ER OP
waardevol vinden.
KOMT EN WAT NIET.
De Nationale Inventaris vloeit weliswaar voort uit
6. IMMATERIEEL ERFGOED GAAT OVER
­VERHALEN.
de verplichting van de UNESCO conventie dat
elk land het immaterieel erfgoed binnen de eigen
Vaak lees je dat musea bezig zijn met immate­
landsgrens inventariseert, maar UNESCO zelf
rieel erfgoed, omdat ze zich zijn gaan richten op
heeft geen enkele invloed op de samenstelling
de verhalen van de museumobjecten. Verhalen
van deze inventarissen. De Nationale Inventaris
zijn wel immateriële cultuur, maar zijn geen
moet goed onderscheiden worden van de
immaterieel erfgoed in de zin van het UNESCO
internationale UNESCO lijst van het immaterieel
verdrag. Bij immaterieel erfgoed gaat het altijd
erfgoed, die wel door UNESCO wordt gecoördi-
over mensen die hun traditie willen doorgeven
neerd.
aan de toekomst.
3. UNESCO WIL MET HAAR CONVENTIE
7. IMMATERIEEL ERFGOED GAAT OVER
­TRADITIES KUNSTMATIG IN STAND HOUDEN.
HET VERLEDEN.
UNESCO wil met haar conventie bijdragen aan
Levende tradities hebben weliswaar een wortel
een gunstig klimaat waarin immaterieel erfgoed
in het verleden, maar zijn altijd van mensen nu,
kan gedijen. ‘Gedwongen in stand houden’ is niet
die ze voor de toekomst willen doorgeven.
aan de orde. Bij UNESCO zijn het de gemeen-
schappen zelf die bepalen wat voor hen van
FOTO’S: Nationale Beeldbank, Holland in Pixels
IMMATERIEEL ERFGOED nummer 1 2017
‹
WAT IS IMMATERIEEL ERFGOED? – gepubliceerd januari 2017