Transcript Het belang van Immaterieel Erfgoed

Het belang van Immaterieel Erfgoed


Waarom een UNESCO verdrag voor tradities?
Waarom ondertekenen bijna alle landen dit verdrag?
Als je de krant openslaat, denk je soms: Wat bezielt UNESCO, dat het nu ook al tradities wil
beschermen of tot 'internationaal’-erfgoed wil verheffen? Daarbij wordt soms neerbuigend
gedaan over de tradities die geplaatst worden op de Nationale Inventaris Immaterieel
Cultureel Erfgoed. Maak je met relatief onbekende tradities als het prijsdansen in NieuwVossemeer en de tilduivensport in Den Haag de Nationale Inventaris niet tot een
rariteitenkabinet? Toch kan een conventie die inmiddels door bijna alle landen in de wereld
is ondertekend niet louter onzin zijn. In dit artikel worden intentie en belang van de
immaterieel erfgoedconventie van UNESCO uitgelegd.
IDENTITEIT
Het idee voor een verdrag over immaterieel erfgoed werd geboren in Marrakesh, Marokko,
bij de vermaarde Spaanse schrijver Juan Goitysolo. Het was zijn klacht dat men in Europa bij
erfgoed meestal alleen denkt aan monumentale gebouwen en bijzondere, museale
voorwerpen. De landen in het zuidelijk halfrond beschikken veel minder over dit soort
erfgoed, maar wel over iets heel anders dat ook deel uitmaakt van ons erfgoed: orale
tradities, gewoonten en gebruiken, die van alles te maken hebben met de cultuur waarin je
bent opgegroeid en waarin dus ook de geschiedenis doorklinkt. Dit soort erfgoed is minder
tastbaar, maar daarom niet minder reëel. Het komt tot uiting in allerlei sociale praktijken, in
de feestcultuur, in de gastronomie maar ook in gebruiken en gewoonten rondom geboorte,
huwelijk en dood. Groepen, gemeenschappen en individuen ontlenen er hun identiteit aan
en het is belangrijk om voor deze vormen van erfgoed even goed aandacht hebben. Juan
Goitysolo illustreerde zijn voorstel met het voorbeeld van de befaamde markt in Marrakesh,
de Djemaa el Fna, in feite niet meer dan een leeg plein dat echter elke dag weer opnieuw tot
leven komt in de optredens en presentaties van slangenbezweerders, muzikanten en
uiteenlopende ambachtsmensen. Een geweldige attractie, ook voor toeristen, waar
Marokkanen hun identiteit beleven.
Op de een of andere manier raakte Goitysolo een gevoelige snaar. Er kwam meer in het
algemeen aandacht voor immateriële vormen van erfgoed en er kwam een conventie, die
inmiddels door meer dan 168 landen is ondertekend. Voor Nederland, dat ondertekende in
2012, was het ook een manier om aandacht te vragen voor het erfgoed van nieuwe
bevolkingsgroepen in Nederland, die hun tradities mee naar hier brachten en daarmee de
rijkdom aan tradities in Nederland enorm verrijkten. De viering van Keti Koti bijvoorbeeld, of
het Caribisch getinte zomercarnaval in Rotterdam zijn hier niet meer weg te denken. Beide
feesten zijn van groot belang voor deze nieuwe Nederlanders, die met behulp van dit soort
tradities de eigen identiteit vieren.
ZICHTBAARHEID
Tradities in al hun vormen bepalen het dagelijks leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan
en houvast. Zij verbinden mensen met elkaar, met hun woonomgeving en hun land. Zij
nemen nieuwe mensen op en nieuwe ideeën. Zo vormt het immaterieel erfgoed een
doorgaande lijn met vaste punten in het jaar waar iedereen naar uit kan kijken. Wat is er een
veelvoud aan tradities in Nederland! Ook ons bewustzijn ervan is enorm verrijkt sinds de
UNESCO conventie. Die ‘gewone’ dingen, als beschuit met muisjes eten, het sinterklaasfeest
vieren, een kerstboom zetten, een bloemencorso: wat zou je ze missen als je het zonder
moest doen? De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland maakt
zichtbaar wat tot nu toe slechts voelbaar was. Een huis kan instorten, maar in de meest
erbarmelijke omstandigheden kun je nog bij je tradities, die kun je zelf weer opbouwen.
BESCHERMEN
In de conventietekst kiest UNESCO voor een benadering van onderop. Niet UNESCO of de
Nederlandse regering bepaalt wat belangrijk is, het zijn de mensen zelf, die deze tradities
praktiseren. Dat kan soms gaan om 'grote' tradities, zoals Koningsdag, maar ook om
ogenschijnlijk 'kleine' tradities, zoals de Poaskearls in Ootmarsum. Hierin past geen
geringschatting of minachting. De Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in
Nederland documenteert eenvoudigweg wat gemeenschappen, groepen en individuen van
belang vinden voor zichzelf en voor anderen. Dat zijn grote én kleine tradities, die voor een
gemeenschap van zeer groot belang kunnen zijn.
Daar komt nog iets anders bij. UNESCO bepleit een toekomstgerichte benadering van
tradities. Je moet altijd werken aan je tradities, willen ze ook van waarde blijven in een
veranderende samenleving. En het is niet UNESCO die dat doet, of de Nederlandse regering,
het zijn de gemeenschappen, groepen en individuen die deze tradities praktiseren die dit
immaterieel erfgoed een toekomst willen geven. Plaatsing op de Nationale Inventaris is niet
meer dan een erkenning van een gemeenschap die zich wil inspannen voor het levend
houden van zijn tradities. Daarmee hield deze conventie een enorme democratiseringsslag
in, waarin niet deskundigen of instellingen bepalen wat van waarde is, maar de
gemeenschappen, de dragers van deze tradities. De rol van instellingen, zoals musea is
slechts facilitering en ondersteuning. Ook de rol van staten is beperkt, voor het eerst werd in
een UNESCO verdrag niet de staten, maar de gemeenschappen centraal gesteld.
DUURZAAMHEID
De UNESCO conventie is daarmee allereerst van belang voor de mensen die immaterieel
erfgoed dragen. De conventie wil deze gemeenschappen versterken, ze een steuntje in de
rug geven. Daarnaast heeft immaterieel erfgoed echter ook een veel breder sociaal,
economisch en maatschappelijk belang. Kernwoorden die UNESCO zelf daarvoor gebruikt
zijn duurzaamheid, conflictbeheersing en sociale cohesie.
Duurzaamheid staat aan de basis van deze immaterieel erfgoedconventie, waarbij in de
eerste plaats gedacht wordt aan duurzaamheid van tradities in een steeds sneller
globaliserende wereld. De uitdagingen zijn enorm, in een wereld met grote multinationals
met grote commerciële en economische belangen die door de landen van het zuidelijk
halfrond soms als een bedreiging worden gezien voor de veelkleurigheid van culturen in de
hele wereld. Duurzaamheid speelt echter ook op een meer lokaal en alledaags
bestaansniveau, waarbij UNESCO onder andere zaken noemt als duurzame manieren van
voedselvoorziening en voedselbereiding, gezondheidszorg en goed toegankelijke
watervoorzieningen. Al deze zaken hebben volgens UNESCO ook met cultuur te maken, met
immaterieel erfgoed. Iets dergelijks geldt ook voor duurzame economische ontwikkeling,
waarbij UNESCO naar het voorbeeld van de ambachten verwijst. Ambachten genereren
inkomen en duurzame middelen van bestaan, essentieel voor het overleven van
gemeenschappen.
INNOVATIE EN INSPIRATIE
Ook in Nederland heeft immaterieel erfgoed altijd bijgedragen aan duurzaamheid. Onlangs
droeg Nederland het molenaarsambacht internationaal voor. Het molenaarsambacht staat
traditioneel voor een duurzame manier van opwekken van energie, met behulp van water en
wind, waarvoor tegenwoordig weer meer belangstelling is. In die zin kan de rijke traditie van
Nederland bijdragen aan inspiratie voor duurzame ontwikkelingen voor de toekomst. Het
ooit zo rijk aan molens zijnde Nederland wordt wederom volgebouwd met windmolens. Het
zoeken naar duurzame ontwikkeling heeft geleid tot technologische innovatie. Op
vergelijkbare manier speelt het ook in de ambachten, waar nu weer meer belangstelling
voor is. Bij kunstenaars en bij anderen is het direct werken met het materiaal weer helemaal
en vogue, omdat de confrontatie met het weerbarstige materiaal vaak nieuwe ideeën
brengt, op technologische innovatie.
Immaterieel erfgoed heeft volgens UNESCO verder veel te maken met duurzame manieren
van natuurbeheer. Het verklaart misschien de huidige populariteit van het heggenvlechten,
als een duurzame manier om met de natuur om te gaan. Ook in dit opzicht biedt immaterieel
erfgoed inspiratie.
ECONOMIE
Immaterieel erfgoed draagt ook bij aan economische ontwikkeling. Niet alleen in de landen
van het zuidelijk halfrond. Economische ontwikkeling is niet alleen van belang voor de arme
landen in de wereld. Net als in Afrika hebben sommige tradities in Nederland zich ontwikkeld
tot toeristische attractie van de eerste orde of tot evenementen waar veel geld in omgaat,
denk aan Koningsdag maar ook aan een feest als het Zomercarnaval in Rotterdam, die een
duidelijke economische spin-off hebben. Gemeenten gebruiken immaterieel erfgoed vaak in
hun plannen voor city marketing. Met immaterieel erfgoed kun je je onderscheiden en trek
je bezoekers, zoals evenementen als de Brabantse dag in Heeze, of de Vierdaagse in
Nijmegen, beiden op de Nationale Inventaris. Immaterieel erfgoed creëert ook
saamhorigheid, allereerst bij de lokale bevolking zelf, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een
zevenjaarlijks evenement als het Draaksteken in Beesel, waar de hele bevolking bij
betrokken is. Het evenement werd recent nog onderscheiden met de Erfgoedprijs van de
Vereniging Nederlandse gemeenten.
SOCIALE COHESIE
Sociale cohesie is een onderwerp dat internationaal hoog op de agenda staat. Het belang
van sociale cohesie merk je het eerst daar waar het volledig is verdwenen. Vorig jaar was er
een voordracht voor de internationale UNESCO lijst vanuit Afghanistan, het
gemeenschapsfeest van Attan. In de voordracht wordt uitvoerig gegaan op de
oorlogssituatie in Afghanistan, op etnische zuiveringen, op terroristische aanslagen, die het
land volkomen versplinterd hebben en ook niet zonder gevolgen waren voor het feest van
Attan. Waar kun je dit feest vieren als je je nergens veilig voelt? Bouwen aan Afghanistan, zo
is de strekking van deze voordracht, is ook bouwen aan immaterieel erfgoed, bouwen aan
saamhorigheidsbesef. Een heel ander soort ramp trof kort geleden het Italiaanse plaatsje
Aquila, dat slachtoffer was van een enorme aardbeving. Niet alleen gebouwen werden
getroffen, ook mensen en hun tradities, die nu gedwongen werden uit te zien naar nieuwe
manieren om hun oude tradities te beleven, meer in het bijzonder de traditionele processie
van de Celestijnse Vergiffenis. Italië deed een voordracht over deze bijzondere traditie, die
door de materiële verwoesting van hun dorp nog belangrijker was geworden dan deze al
was.
DIVERSITEIT EN MAATSCHAPPELIJK BELANG
In Nederland speelt de kwestie van sociale cohesie en dreigende sociale versplintering vooral
in de grote steden in het westen van het land. Hoe om te gaan met diversiteit en met
uiteenlopende tradities? Het is een van de redenen waarom het Kenniscentrum Immaterieel
Erfgoed Nederland veel aandacht besteed aan de uitdagingen die de superdiversiteit ons
stelt. Wat is immaterieel erfgoed in een superdiverse omgeving als Rotterdam, met zijn meer
dan 160 etniciteiten? Hoe kunnen wij op vreedzame wijze met elkaar samenleven en welke
rol kan immaterieel erfgoed daarbij spelen? Het speelt zich allemaal af op een gewoon en
alledaags niveau, denk aan de discussies over Zwarte Piet, die niemand onberoerd laten.
Volgens UNESCO speelt immaterieel erfgoed daarin een enorm belangrijke rol, mits op een
toekomstgerichte wijze toegepast. Tradities zijn nooit statisch. Ze geven, volgens de UNESCO
conventie, een gevoel van identiteit en continuïteit met het verleden en met onze
voorouders. Maar tradities zijn nooit af, je moet er altijd aan bouwen, net als ook aan de
samenleving als geheel.
DUS…
Immaterieel erfgoed is veel meer dan alleen een speeltje van erfgoedinstellingen die bezig
zijn met het verklaren van de achtergrond van allerlei tradities en gewoontes. Immaterieel
Erfgoed is vooral van belang voor de mensen die immaterieel erfgoed maken en praktiseren.
Anderen kunnen er hun voordeel mee doen. Gemeenschappen, gemeenten en landen
kunnen zich ermee profileren. Immaterieel erfgoed zit in de hoofden en harten van mensen.
Streamer
Tradities bepalen het dagelijks leven van ieder mens. Zij geven er kleur aan en houvast. Zij
verbinden mensen met elkaar, met hun woonomgeving en hun land.
Onderschriften
Djemaa el Fna in Marrakesh
Zomercarnaval in Rotterdam
Molenaarsambacht
Poaskearls in Ootmarsum
Draaksteken in Beesel