Transcript In dit artikel

Social innovation in onderzoek
Samenleving in verandering
De verhouding tussen overheden en burgers wordt anders. We zien dat mensen meer zeggenschap en
verantwoordelijkheid in het publieke domein krijgen. Zij voelen zich in toenemende mate eigenaar van hun
leefomgeving en willen zich er steeds actiever voor inzetten om die te verbeteren. Overheden beogen een
meer faciliterende en ondersteunende rol. Tevens zijn overheden steeds vaker partner bij initiatieven van
particulieren / burgers. Rollen en verhoudingen veranderen en dat brengt de gehele samenleving in verandering. Dit maakt het noodzakelijk om vanuit het participatie perspectief te reflecteren op de wijze waarop we
onderzoek doen. Co – creërend onderzoek: wat zijn de voor- en nadelen?
In deze tijd betekent onderzoek doen niet meer automatisch dat onderzoekers vragen stellen, respondenten
reageren en de onderzoekers deze antwoorden analyseren en er vervolgens conclusies aan verbinden. Er zijn
innovatieve onderzoeksmethoden waarbij onderzoekers met respondenten de dialoog aan gaan. Samen lerend en co-creërend. Voor overheden die responsiever willen zijn in hun relatie met burgers, ondernemers en
andere organisaties is juist deze manier van onderzoek doen interessant. Met cijfers alleen zijn we er niet. Het
duiden van onderzoeksresultaten wordt steeds meer deel van het proces van kennisontwikkeling. Bovendien
is steeds meer informatie toegankelijk en beschikbaar voor eigenlijk iedereen. Dat zorgt voor meer kennis bij
steeds mondigere burgers met een grote diversiteit in achtergronden. Deze maatschappelijke intelligentie
kunnen onderzoekers benutten in hun onderzoeksprocessen. Maar hoe doe je dat?
In dit artikel zoomen we in op een aantal onderzoeksmethodieken die passen bij de veranderende samenleving (een co-creërende methode en twee voorbeelden van participatief toegepast onderzoek) en vragen we
aandacht voor bewustwording en reflectie van onderzoekers naar hun eigen onderzoekspraktijk.
European Social Innovation Week (ESIW16)
In de European Social Innovation Week (ESIW16) ging het PON het gesprek aan over innovatieve manieren
van onderzoek doen en de vragen die daarbij aan bod komen. Deze sessie was op zichzelf al innovatief.
Als onderzoekers zijn we geneigd zelf een passende methodiek te kiezen bij een onderzoeksvraag. In deze
sessie werden veel (soms onterechte) vanzelfsprekendheden besproken, zoals werving van respondenten,
weging en de opzet van standaard vragenlijsten.
Deelnemers kwamen uit verschillende hoeken: onderzoekers van grote gemeenten, docenten van hogescholen, zelfstandig adviseurs en studenten. Zij gingen met ons en elkaar het gesprek aan over verschillende
vraagstukken. Wie bepaalt de onderzoeksvraag? Hoe worden diverse leden uit de samenleving coproducent van onderzoek? En is dat wenselijk? En hoe maak je onderzoeksresultaten toegankelijk voor een breed
publiek?
Onderzoek in verandering
Dat onderzoeksmethodieken veranderen en innoveren is op zichzelf niet nieuw. Aan de ene kant gaat het
om vernieuwingen van bestaande onderzoeksmethoden. Waar enquêtes 20 jaar geleden geheel telefonisch
en/of schriftelijk werden uitgevoerd zien we nu dat ze vrijwel geheel digitaal worden uitgezet. Zo’n tien jaar
geleden ontstonden ook burgerpanels, waarin een vaste groep burgers gemakkelijk en snel op meerdere
momenten bevraagd kan worden via een online vragenlijst op verschillende onderwerpen.
Naast het aanpassen van bestaande methodieken - zoals in het voorbeeld van de enquête – vragen maatschappelijke veranderingen ook om grotere innovaties: het ontwikkelen van nieuwe methodieken of het
toepassen van bestaande methodieken op nieuwe onderzoeksterreinen. Zo heeft het PON een instrument
uit de marketingwereld doorontwikkeld voor het publieke domein: sinds drie jaar maakt het PON gebruik
van research communities. Een research community is een besloten online platform waar een groep mensen
gedurende een korte periode (meestal twee weken) op een intensieve en interactieve manier met elkaar in
Social innovation in onderzoek
gesprek gaat. Via verschillende technieken zoals discussieplatforms, polls of storytelling geven de deelnemers diepgaande informatie over het onderwerp van onderzoek. Anders dan een schriftelijk of online vragenlijstonderzoek is een research community een interactieve onderzoeksmethode. Hier kunnen deelnemers ook
zelf vragen stellen en discussies starten.
Maar met het vernieuwen van de onderzoeksmethodieken alleen ben je er niet. Een complexere samenleving en een meer responsieve overheid vergen ook een inhoudelijke slag naar wederkerigheid. Zeker in een
tijd waarin begrippen als co-creëren, samenwerken en responsiviteit de maat zijn. Het vraagt om nieuwe
verhoudingen tussen enerzijds onderzoeker en anderzijds de onderzoekspopulatie. Een traditionele onderzoeksmethodiek als vragenlijstonderzoek is nog steeds bruikbaar, maar vergt meer duiding en communicatie.
Toch blijkt dat in de praktijk niet zo gemakkelijk.
Het bevragen van burgers wordt steeds meer gezien als onmisbare stap bij beleidsvorming of – evaluatie. Zo
vertelden onderzoekers van de onderzoeksafdeling van een grote gemeente tijdens de sessie op de ESIW
dat zij veelvuldig gebruik maken van hun burgerpanel. Een inhoudelijke medewerker vraagt hen een peiling
uit te voeren onder de leden van het burgerpanel. De onderzoeksafdeling voert deze peiling uit en koppelt
de resultaten terug naar de inhoudelijke afdeling. Daar stopt de taak van de onderzoeksafdeling. Tijdens de
sessie op de ESIW vroeg een andere deelnemer hoe de resultaten vervolgens worden teruggekoppeld aan
de burgers die in het panel zitten. De onderzoeksafdeling antwoordde dat deze verantwoordelijkheid bij de
inhoudelijke afdeling ligt en zij eerlijk gezegd niet precies hoe weten ‘of’ en ‘hoe’ het wordt teruggekoppeld.
De eerste stap naar het betrekken van burgers wordt gezet, maar de uitwerking is nog minimaal. Een voorbeeld van een poging tot burgerparticipatie waarbij burgers wel hun input leveren, maar vervolgens de
resultaten niet terugzien en hier niet op kunnen reflecteren. Van responsiviteit, samenwerking en co-creëren
is zo nog maar in heel beperkte mate sprake.
Kom uit je comfort zone!
Onderzoekers hebben vaak te maken met protocollen waar ze zich aan moeten houden. Bijvoorbeeld het
wegen van data om representatieve uitspraken te kunnen doen en het hanteren van een minimale responsrate om voldoende betrouwbare uitspraken te kunnen doen. Dit maakt dat onderzoekers soms gevangen zitten
in standaard patronen en manieren van werken. Het maakt dat we niet vanzelfsprekend blijven reflecteren op
de eigen onderzoekspraktijk. Af en toe reflecteren op je eigen onderzoekspraktijk maakt dat je scherp blijft
en met het onderzoek zo dicht mogelijk bij de realiteit kunt komen.
We geven drie verschillende voorbeelden van innovatieve manieren van onderzoek doen, een Research
Community, Sensing Journey en Transformation Design.
1. Research Community Omgevingsvisie
Dit najaar voerde het PON voor het team Omgevingsvisie van de provincie Noord-Brabant een research
community uit. Het doel was zicht te krijgen op de vragen of Brabanders betrokken willen worden bij
de totstandkoming van de Omgevingsvisie, op welke wijze en over welke onderwerpen. Ruim 140
Brabanders meldden zich aan om aan deze onderzoeksronde mee te doen. Uit deze aanmeldingen
werden 70 Brabanders geselecteerd. In twee weken tijd werden door de deelnemers ruim 500 reacties
geplaatst. Reacties op onze vragen, maar ook veel reacties op elkaars input. Er ontstond niet alleen
een dialoog tussen onderzoeker en respondenten, maar ook tussen respondenten. Dat maakt deze
onderzoeksmethodiek bijzonder.
Een research community is een intensieve onderzoeksmethode. Respondenten kunnen zelf bepalen
op welk moment zij antwoord geven op de topics en op de reacties van anderen. Dat betekent dat de
onderzoeker ook intensief moet meelezen om de discussies enigszins te kunnen bijsturen als dat nodig
blijkt. De vrijheid die respondenten hebben bij deze onderzoekmethode levert verdiepende informatie
op. Ook dat vraagt om een andere houding van onderzoekers. Waar je als onderzoeker bij een vragenlijst
precies weet dat je antwoorden gaat krijgen op de door jou gestelde vragen, is de structuur bij een
research community veel minder vast. Het mooie daarvan is dat je gedurende de looptijd van een research
community je vragen kunt laten aansluiten bij wat onder respondenten leeft, maar dat vraagt wel een
Social innovation in onderzoek
responsieve houding van de onderzoeker. Het is de kunst om de discussie lot te laten binnen de kaders
van het thema. Snel schakelen als het gesprek anders verloopt dan vooraf verwacht en daarop inspelen.
Respondenten krijgen op hun beurt veel meer ruimte omdat ze zelf kunnen bepalen wat voor input ze
leveren op het platform.
De resultaten van research community over de totstandkoming van de Brabantse omgevingsvisie zijn
samengebracht in een publieksvriendelijke rapportage. Voor het team omgevingsvisie vormt het input voor
de startnotitie Omgevingsvisie. In elke volgende fase wordt opnieuw bekeken welke inbreng van burgers
gewenst is.
2. Verdiepen in de zijdelings betrokkenen: Sensing Journey
Een manier om andere mensen te bereiken in onderzoek en vooral tot andere inzichten te komen is door
een zogenaamde verdiepingstocht aan te gaan. Deze tocht, de sensing journey, heeft als doel de veelal
complexe maatschappelijke problematiek beter te begrijpen. Hiervoor is nodig dat men uit de dagelijkse
routine stapt en het probleem (de uitdaging, de organisatie, het systeem) gaat ervaren door de ogen van
verschillende belanghebbenden.1
In veel kwalitatief onderzoek worden belanghebbenden bevraagd over hun belangen. De analyse brengt
dan de belangentegenstellingen en verstrengeling in kaart. Bij een zogenaamde verdiepingstocht pakken
onderzoekers het anders aan. Ze gaan naar de randen van het betreffende maatschappelijke veld om met
mensen te praten en te ervaren wat de impact van de problematiek is. Ze praten bijvoorbeeld met daklozen en volgen hen een dag, om meer te begrijpen van de onveiligheid in een winkelcentrum. Ze gaan
bewust naar onbekend terrein, de soms minder voor de hand liggende belanghebbenden, om echt iets
te kunnen leren van het perspectief van de ander. Om die reden stappen ze ook in de leefwereld van de
betrokkenen en leren ze door de verschillende perspectieven te ervaren. Ze spreken af op de werkplek van
geïnterviewde, of juist thuis. Observeren is ook een belangrijke bron van de ervaring tijdens een verdiepingstocht. De onderzoekers duiken in de context en verdiepen het luisteren en observeren. Door zo veel
mogelijk oordelen los te laten en verbazing en nieuwsgierigheid toe te laten kunnen de interviews zich
verdiepen. Deze aanpak vraagt van onderzoekers een open mindset en de wil om echt contact te maken
met hun gesprekspartners.
Wat levert zo’n verdiepingstocht op? De opbrengst van de sensing journey is meer bewustzijn over de
verschillende dimensies in een systeem. Daarnaast levert de tocht meer inzicht in de verbanden tussen verschillende actoren en belangen op. Er wordt met meer perspectieven rekening gehouden. Dat maakt dat
een gekozen oplossing waarschijnlijk beter past in het systeem, juist doordat er rekening gehouden wordt
met de die wisselwerking, gedeelde waarden en belangen van alle actoren.
3. Denken zoals designers doen: Transformation design
De strategieën van designers om de wereld te verbeteren en mooier te maken zijn de afgelopen jaren
steeds meer benut in andere domeinen. Zo gebruikt een multinational als Philips designers niet alleen om
hun producten mooi te maken, maar ook om kennis en ervaringen te delen met gebruikers van deze producten. Transformation design wordt steeds meer ingezet als middel om antwoorden te vinden waarmee
men zich kan aanpassen aan de constante veranderingen in de samenleving. Co-creatie kan deel uitmaken
van dit proces.
Ook Transformation Design behelst
een onderzoeksproces waarin naar
verdieping gezocht wordt. In dit iteratieve proces worden voortdurend
kwaliteiten getransformeerd naar
innovaties die er eigenlijk al waren.
Capaciteiten worden anders ingezet
en gebruikt; er wordt gebouwd,
gevormd en geschapen. Hiervoor
wordt het imaginaire vermogen van
betrokkenen ingezet.
Proces: divergeren - convergeren - synthese
Reframing
Envisaging
Test plan
Analyse
Social innovation in onderzoek
Een voorbeeld van zo’n proces is de ontwikkeling van de Dementie Experience. Designers hebben mensen
die dementie hebben gesproken, gevolgd en geobserveerd. Ze zijn onderzoekend op weg gegaan
naar datgene wat ze van tevoren nog niet hadden kunnen bedenken. Hun bevindingen zijn omgezet in
beelden en ontwerpen ten behoeve van de Dementie Experience. In de Dementie Experience kunnen
mensen letterlijk ervaren hoe het is om met dementie te leven. Het gevolg is dat mensen geraakt worden
en veranderen. De Dementie Experience heeft er voor gezorgd dat er meer aandacht voor preventie is
gekomen, ondanks dat preventie eigenlijk maar beperkt plaats heeft in ons zorgsysteem.
Ook bij deze vorm van onderzoek is het belangrijk nieuwsgierig te blijven, geen oordeel te hebben en
open te staan voor verrassingen. Zo ontstaat vaak serendipiteit, de bijvangst die erg innovatief blijkt te zijn
en tot nieuwe inzichten leidt.
Durf jij het aan?
De voorbeelden laten zien dat onderzoek in een complex sociaal domein met een meer responsieve
overheid een open aanpak behoeft. Het doel is immers die complexe samenleving beter te begrijpen. Zeker
als je onderzoek doet voor de meer responsieve overheid. Vanuit onze eigen bevindingen en uitingen over
de veranderende samenleving kunnen we niet anders dan ook onze eigen manier van onderzoek doen
kritisch onder de loep nemen. Het zou raar zijn om te denken dat wij precies weten hoe het moet. Dat is het
nou net. Het open staan voor de dialoog maakt juist dat je samen kennis kunt laten groeien. Ook al blijven
mensen zich soms vastklampen aan hun eigen agenda. Ook al is het kennisniveau van deelnemers niet gelijk.
De social innovation in het onderzoek is dat we ons laten raken en in beweging komen. We willen echt weten
wat er speelt!
Mirjam Smulders en Mariëlle Tuinder, PON 2016
Voetnoten
1
Ulab 1X: Leading from the Emerging Future, sourcebook 2016
Social innovation in onderzoek