Transcript Freedom! - TrendRede

Wat er vooraf ging..
Dit is alweer de zevende TrendRede. We stellen ons tot doel om de fluisterende
stem van de vooruitgang te versterken. De behoefte daaraan lijkt alleen maar te
groeien. Dus ook dit jaar kanaliseren we de opkomende geluiden, om ze vervolgens
te orkestreren tot een samenhangende toekomsttoon.
We hebben geworsteld met deze TrendRede. In de afgelopen jaren benoemden we
telkens het stuwmeer aan ongenoegen dat zich verzamelde aan de flanken van de
samenleving. De dam is doorgebroken en de rancune stroomt dik door de straten.
Is er nog iemand die een ‘ga rustig slapen het komt allemaal goed’ houding aan durft
te nemen?
De systeempijn is bijkans ondragelijk geworden. Overal om ons heen komt de
bureaucratie roestend en ratelend tot stand. Terwijl de burger woedend roept dat
de echte problemen niet aangepakt worden, wijzen de belanghebbenden vooral
naar elkaar. Nederland bevindt zich in een staat van bewuste onbekwaamheid.
Dat het anders moet is duidelijk. Over het hoe wordt getwijfeld en gesteggeld.
Buiten het zicht van de camera’s rollen pioniers en early adopters het nieuwe uit.
Is de voorzichtige systeemvernieuwing too little, too late en maken we een maatschappelijke revolte mee? Hoe staat Nederland ervoor, anno 2017?
3
De Drift
Het alternatief voor het bestaande heeft in alle gevallen de gunfactor. Een aanzienlijk deel van de samenleving is ondertussen zo kwaad dat men, onder het motto ‘kan
me niet schelen, weg ermee’, juichend bestaande systemen omver schopt. Burgers
die een negatieve ervaring hebben met één van de vele in zichzelf vastlopende
protocollen, of het nu de zorg betreft, een gemeentelijke instantie of een bankcontact, koppelen dat direct aan het falen van het totale systeem. Het eindeloos
herhalen van incidenten binnen (sociale) media leidt tot een zichzelf versterkende
woede.
De afbraakmaatschappij
We zijn narrig. Daarmee openden we de vorige TrendRede. Dit jaar zou
het een understatement zijn. De natuurlijke bedding van de samenleving
is uitgesleten. De demping is verdwenen uit de discussie en we komen
nergens meer uit. Het lijkt erop dat we allemaal een minderheid zijn
geworden.
Op dit moment voelt een groot deel van Nederland zich buitengesloten.
Anderen krijgen aandacht, maar wie ziet mij? Zoals een Rotterdammer het
NRC Handelsblad vertelde: “Er is geen een partij die het helemaal met mij
eens is.” Het is de eenzaamheid van de moderne burger verwoord. We zien
hoe mensen, in hun verbeten strijd om zelf gehoord te worden, anderen
buitensluiten. We dreigen te vervallen tot een samenloze leving. Niemand
lijkt zonder eigenbelang en daarom staan discussies op scherp zodra ze
geopend worden. De beleefdheid is het eerste slachtoffer. Er woedt een
‘Freedom! Freedom!
I can’t move
Freedom, cut me loose!
Freedom! Freedom!
Where are you?
Cause I need freedom too!’
In de vorige TrendRede concludeerden we dat het individu de bouwsteen van de
samenleving is. Waren we in 2016 bezig die samenleving af te breken? Woedend
trekken mensen hun steen terug – stilletjes hopend dat de instituten, die er alleen
voor zichzelf lijken te zijn, zo snel mogelijk in elkaar storten. De vernietigingsdrift
komt niet uit de lucht vallen. De lijn van voortdurende vooruitgang is doorbroken.
Gedurende decennia opgebouwde zekerheden verdwijnen in rap tempo door een
tomeloze efficiency drive, die de menselijkheid uit het oog verloren is. Er is veel
angst: voor inkomensachteruitgang, voor de toekomst van de kinderen, voor het
verlies van de eigen identiteit. Het gevolg is wat Rob Wijnberg in een essay op de
Correspondent nationaal-nostalgisme noemt. “Zie daar het tijdsgewricht waarin
we zijn beland: te welvarend om massaal in opstand te komen, zuchtend onder het
juk van pro-blemen die niets minder dan een revolutie vereisen om op te lossen,
gevangen in een politiek systeem dat niet in staat is de vereiste verandering teweeg
Beyoncé, 2016
te brengen, geleid door politici die niet genoeg verbeeldingskracht hebben om daar
iets aan te doen.”
hevige strijd tussen de gefluisterde nuance en het hard geschreeuwde
eigen gelijk. De verbijstering is wederzijds.
Handelingsbekwaamheid
Het steekt, wanneer iemand die niet op ons lijkt een aanval doet op de privileges
Versnippering, verwarring, vernietigingsdrift
waar we onze zekerheden aan ontleenden. De reacties zijn hard en op de persoon
Er is sprake van versnippering en verwarring. De corrigerende en beschavende
gericht. Een verschil van mening voelt als een directe aanval op een broze identiteit,
werking van de gedeelde dagelijkse realiteit wordt aangetast door gegoochel met
die vanwege de angst voor verlies een beperkt incasseringsvermogen heeft. Niet
gegevens en het creëren van nepnieuws, waarmee de waarheid van de ander
iedereen heeft het vermogen individueel te handelen. Zelfregie is de toekomst,
ontwricht wordt. De virtuele werkelijkheid vormt een veilige vluchthaven. Niemand
maar we weten er niet altijd goed mee om te gaan. Dat wil zeggen: we eisen indivi-
is er gebonden aan enige fysieke realiteit en dus kan men zonder limiet zijn behoef-
duele vrijheid, sluiten ons af voor de consequenties en vinden dat de overheid de
ten bevredigen. Het onderscheid tussen virtuele werkelijkheid en dagelijkse realiteit
verantwoordelijkheid draagt voor wat er mis gaat.
is bijna verdwenen. Op het kruisvlak is de gevoelde werkelijkheid ontstaan. Deze
4
wordt gevoed door emotionele afstemming, op basis van door algoritmes gestuurde
Verbinding kunnen maken is een voorwaarde voor autonomie – en juist op het
updates. De technologie maakt onze wereld kleiner. Anderen kunnen feiten aandra-
maatschappelijke cement is bezuinigd. Het sociale verband neemt af, ook door
gen, maar dat helpt niet. Men maakt zich zorgen dus moet er wat aan de hand zijn.
toenemende flexibilisering op het werk. De vaste waarden tussen de steeds
5
flexibelere bouwstenen van de werkvloer verdwijnen – receptionistes en conciërges
bijdrage van het individu aan het geheel waarop we elkaar gaan aanspreken. Niet
zijn de jongste slachtoffers van de zucht naar efficiency – en wat overblijft heeft de
wat je bent (qua huidskleur, geloof of overtuiging) is de bepalende factor, maar hoe
bestendigheid van een kaartenhuis. Zogenaamde Decentrale Autonome Organisa-
je die identiteit plaatst binnen de gezamenlijke context.
ties functioneren al zonder of met zeer beperkte inzet van medewerkers. In Japan
worden algoritmes ingezet in het parlement. Het is een uitdaging voor de gehele
De nieuwe emancipatie
maatschappij om werkgelegenheid te herdefiniëren in een toekomst waar voort-
We herkennen dezelfde maatschappelijke turbulentie als tijdens de late jaren 60
schrijdende technologie iedere baanzekerheid bedreigt.
en vroege jaren 70 van de vorige eeuw. Toen draaide het om vrouwen- en homoemancipatie, nu om alledaags racisme en gender-vrijheid – en een andere kijk op de
Overtuigende wijsheid
economie. Emeritus hoogleraar Gloria Wekker stelt zich in haar boek White Inno-
Binnen al het datageweld tekent zich een zoektocht naar wijsheid af. Naar mensen
cence de vraag waarom ‘ras’ in Nederland zoveel reactie oproept. Anousha Nzume
die zich uitspreken, niet vanuit autoriteit, maar vanuit levenservaring en rust.
publiceert in maart het boek Hallo Witte Mensen, een humoristisch ‘antropologisch
Ouderen, bijvoorbeeld, die zelf niets te winnen hebben bij een discussie. Ze lijken
onderzoek naar de inheemse Nederlanders’ en hun witte fragiliteit.
grip te hebben op alle onrustige werkelijkheden. Zo prijkt de begin dit jaar op
69-jarige leeftijd overleden zanger David Bowie bovenaan de jaarlijsten, met een
Steeds meer jongeren onttrekken zich aan de verwachting van een succesvolle
afscheidsalbum waarop hij alle grenzen van de popmuziek doorbreekt. De Volks-
carrière. Ze creëren een eigen druppeleconomie. Met het kleine budget dat ieder
krant geeft ook een hoge notering aan de 80-jarige Elza Soares, die zingend het
voor zich beschikbaar heeft helpen ze elkaar een handje, door geld en goederen
dagelijkse geweld van mannen en overheden benoemt. Juist hun leeftijd bepaalt
onderling, buiten het financiële systeem om, in kleine kring te delen of ruilen.
hun overtuigingskracht. Ze kanaliseren emoties (verwarring, afscheid, onrecht), en
Ze duiken een underground in die hier en daar aan de hippiecultuur doet denken.
doen dat in een even vernieuwende als vloeiende taal en vorm, die de polarisatie
Zijn treitervloggers eigenlijk niet de moderne provo’s? Vijftig jaar geleden staken die
overstijgt. Eind 2016 werd een indringend pleidooi van de 85-jarige Jan Terlouw
het Lieverdje op het Amsterdamse Spui in de fik en dansten eromheen. Nu hangen
massaal gedeeld. Voor zichzelf wenst hij niets, de vernieuwing die hij voorstaat is
ze voor een Dirk van den Broek en dansen provocerend op een politiewagen.
vooral gericht op jongeren. In Amerika, dat vergeten we al snel nu Donald Trump
(die persoonlijk nog wél iets te bewijzen lijkt te hebben) president wordt, voerde
Het doorbreken van patronen leidt in eerste instantie tot irritatie en verzet, maar
de democratische outsider Bernie Sanders (75) in 2016 een opmerkelijke campagne.
uiteindelijk zal de samenleving, net als in de jaren zeventig, veel ideeën overnemen
Zijn succesverhaal: een consistent verleden en een overtuigende wijsheid.
en internaliseren. Wij stellen dat er toenemende aandacht komt voor de sociale
en emotionele infrastructuur binnen de samenleving. We openen ons voor de
Identiteit binnen de context
ongemiddeldheid om ons heen en beginnen aan de zoektocht naar een meer
Ouders prenten het hun kinderen in. De (sociale) media herhalen het continu.
menselijke maat.
We mogen iemand zijn. We zijn het waard. We zijn allemaal even ongemiddeld
geworden. Het individu staat in alle gevallen boven het systeem. Dat betekent wel
dat het veilige midden verdwenen is. Er is geen begrensde groep over waarin we
nog gewoon kunnen zijn. Hoe staaf ik mijn aangeleerde bijzonderheid, nu de
samenleving instabiel is en mijn opgebouwde status onder druk staat? Niet voor
niets is identificatie een urgente kwestie. Steun en kracht vindt men in culturele
tradities, in overgeleverde rituelen. En in gedeelde strijd. Vanuit zelfgetrokken
cirkels gaat men de strijd aan met groepen die een andere identiteit centraal
stellen. Wie zijn we, welke behandeling hoort daarbij en hoe zien anderen ons?
Wat we nodig hebben is een waardenwending. Ons ego wordt niet langer gestut
met wat we bezitten, maar met wat we toevoegen. Onherroepelijk bewegen we ons
richting een samenleving waarin individuele betekenis centraal staat. Het is de
6
7
De Kleine
Betekenis
We moeten niet de verschillende achtergronden benadrukken, maar een gezamenlijke voorgrond creëren. Dat zegt columnist Bas Heijne. Hij pleit voor een Groot
Verhaal. Wij denken dat daarbinnen vooral behoefte is aan kleine verhalen over
blijmoedige pioniers. Door lokale successen te delen, vormen we een tegenwicht
voor globale onzekerheden. Als de tijd rijp is kan een individu veel betekenen.
Hugo Borst schreef over de zorg voor zijn demente moeder en begon een lobbycampagne. Alle politieke partijen schaarden zich achter zijn oproep om de verpleegzorg actief ter hand te nemen. De zoektocht naar de menselijke maat gaat samen
met realistische bescheidenheid. De kleine betekenis, dat is wat we verwachten
voor de toekomst. We zijn niet allemaal een Luther King of een Bono. Maar we
Waar tegenstellingen hard botsen neemt de kans
dat we een nieuwe richting in slaan toe. We zitten
in de kreukelzone van een waardenwending. Twijfel
en ongeduld gaan hand in hand. De splinters
vliegen in het rond. Hoewel, misschien wel omdat,
de vraagstukken groot zijn, zijn de stappen die
gezet worden klein. Allerlei schokkende wereldgebeurtenissen maken ons voorzichtiger. Op de
kleine, dagelijkse schaal mist het onderlinge
vertrouwen. Worden we niet afgebrand wanneer
we een stap durven zetten?
Het is daarom dat er behoefte is aan het Kleine
Verhaal. Klein denken geeft grip. De samenleving
is op zoek naar een nieuwe, meer menselijke maat.
Er wordt nagedacht over nieuwe structuren voor
‘Now’s the time to find a rhyme
That’s got a reason
and frees the mind
From angry thoughts,
the racist kind
If we all want a change then
come on get in line’
Prince, 1995
kunnen iets. Allemaal. En we hebben het ‘ongemiddelde’ in de anderen nodig om
vooruit te komen. Durven we elkaar ruimte te geven?
Vrijheid is een werkwoord
We benoemen vrijheid vanuit een negatieve gedachte, betoogt Paul Teule in het
boek Vrijheid voor Gevorderden. We denken eraan als lege ruimte, als de afwezigheid
van obstakels. Dat werkt niet, als we vooral elkaar als obstakel aanwijzen. Wie door
niets omringd wordt, komt tot niets. We hebben behoefte aan positieve vrijheid: dat
wat aanwezig moet zijn om te kunnen doen wat we willen. Positieve vrijheid maakt
van kale leegte krachtige ruimte. ‘Vrij zijn van’ wordt dan ‘vrij zijn om’. Daarmee
wordt vrijheid een werkwoord. We zijn werkelijk vrij wanneer we gezamenlijk een
context creëren waarbinnen zoveel mogelijk mensen beschikken over de middelen
om hun ideeën te verwezenlijken. Ondanks alle onvrede is Nederland nog steeds een
ongeëvenaard goed functionerende ruimte.
Omdat we het unieke talent van het individu de ruimte willen geven, barst het
moderne onderwijs uit zijn voegen van de vernieuwingsdrang. Men wil kinderen
werk, zorg en financiën. De toon van verandering is reeds gezet. De daadwerkelijke
sociale veerkracht en bouwend vermogen bijbrengen, vaak buiten boeken om, zoals
keuze om de wending te maken vereist kracht en verantwoordelijkheidsgevoel.
in bosscholen of Sudbury scholen. Het is boeiend om te zien hoe men de vrijheid
We moeten allemaal iets doen om goed uit de waardenbotsing te komen.
neemt om te experimenteren. De onderwijsinspectie lijkt het oogluikend toe te
staan.
De Stille Kracht van het Kleine Verhaal
8
Seada Nourhussen beschrijft in Trouw ‘de stille krachten achter de luide woede’.
Verantwoordelijkheid van meningsuiting
Talloze bescheiden vernieuwers duiden, soms vanuit een eenvoudig dagelijks
De vrijheid van meningsuiting wordt luid bezongen, maar het koor dat roept om
perspectief, de vitale essentie van het samenleven en geven zo betekenis aan
verantwoordelijkheid van meningsuiting wint aan kracht. Ook de aandacht voor
maatschappelijke verbinding. De pioniers, die mediageniek prikkend de maatschap-
universele mensenplichten neemt toe. Het zijn onze individuele keuzes die optellen
pelijke comfortzone openbreken, worden opgetild door een onderstroom waarin
tot onze geschiedenis – en onze toekomst. Het weten en er niets mee doen is niet
men driftig experimenteert en verschillende opties uitprobeert. Er komt niet één
langer acceptabel. Als je geen deel van de oplossing wilt zijn, ben je een deel van het
magische oplossing bovendrijven.
probleem.
9
Inmiddels telt Nederland zo’n 6000 sociale ondernemingen. Zij bieden werk aan
situatie stappen om het grotere plaatje te zien en is zich altijd bewust van wat hij
ongeveer 75.000 medewerkers en voegen 3,5 miljard euro toe aan het nationaal
waarom doet. Hij weet voorbij de schil van cynisme het gemeenschappelijke in zijn
inkomen. Er zijn de bekende spelers als Tony’s Chocolonely, maar ook Groasis, dat
collega’s te raken en hen vanuit intrinsieke motivatie te committeren aan de
2 miljard hectare gedegradeerde landbouwgrond wil (her)beplanten. Duncan
organisatiedoelen.
Stutterheim, oprichter van ID&T, richtte aandeelhoudersclub Follow This op. Hij
spoort iedereen aan een aandeel te kopen en zich aan te sluiten, om zo een Groene
Iedereen een algoritme
Revolutie te ontketenen bij Shell. Nelle Kooren van Fairfrog zegt het in het NRC als
We hebben betere toegang tot data dan ooit tevoren. Maar een continue data-
volgt: “Wij kunnen die verandering naar een zinvolle, eerlijke maatschappij de rug
stroom is nog geen informatie. In 2016 werden er 5500 datalekken gemeld bij de
toekeren, of we doen mee en zorgen dat het sneller gaat. We hebben een keus.”
Autoriteit Persoonsgegevens en geclusterde data kunnen ongewild misinformatie
Triodos startte een campagne onder de noemer ‘Verandering kun je kopen’.
vormen. Steeds meer scholen maken gebruik van algoritmes, die potentiële pro-
Steeds meer consumenten steunen plaatselijke entrepreneurs, die lokaal gepro-
bleemgevallen voorspellen. Een verontrustend gevolg is dat docenten soms op
duceerde alternatieven aanbieden en ontwijken multinationale ondernemingen
huisbezoek worden gestuurd terwijl er niets aan de hand is. Algoritmes zoeken ook
die achter hun klantvriendelijke façade vooral (belasting)geld doen wegvloeien.
vaker de ethische grens op. Ze bepalen in toenemende mate financiële adviezen,
Een startup en bottom-up economie bloeit, gebaseerd op open systemen en duur-
wie er als crimineel aangemerkt worden of ernstige aandoeningen hebben (via een
zame bronnen.
fotoanalyse op Facebook, bijvoorbeeld) en of bots achter het noodnummer al dan
niet een ambulance sturen. Technologie is voor velen het nieuwe geloof. Enthou-
Elastische handhaving
siaste bodyhackers claimen dat mensen die geen technologische verbeteringen
We zijn eraan toe om de kluwen te ontwarren. We dereguleren, op zoek naar het
toelaten in hun lichaam de gehandicapten van de toekomst zijn. Het Internet Der
kleine gezamenlijke verhaal. Overal in de samenleving weerklinkt hetzelfde
Dingen heeft volgens sommige wetenschappers de status van nucleair gevaar
adagium. De professional moet in zijn kracht gezet worden. Dat gaat niet zonder
bereikt.
horten of stoten. Veel werknemers kunnen termen als Eigen Kracht en Zelfsturende
Teams nauwelijks nog horen. Ze krijgen noch de instrumenten, noch de ruimte om er
De toekomst vraagt om een bewuste, ongemiddelde benadering van de technologie,
werkelijk invulling aan te geven. Daarnaast wil niet iedereen altijd en overal ruimte.
waarin de mens werkelijk centraal staat en waar harde data én zachte ervaringsleer
Soms werkt sturing sneller en prettiger.
ingezet worden om het keuzeproces te optimaliseren.
Het zijn de tijden van voortschrijdend inzicht, van verkennen in plaats van
De Grote Ontluchting
bedenken. Van uitproberen wat werkt. De behoefte aan elastische handhaving is
Het ventiel moet open om de opgekropte drift te laten ontsnappen. Pas dan kunnen
groot. Breda kent sinds kort scharrelondernemers. Zij zetten, met behoud van hun
we de ander dan weer zien voor wat die is - en waar die vandaan komt. Actrice
uitkering, een onderneming op. Het geld dat ze verdienen vloeit terug naar de
Nazmiye Oral sleepte haar moeder het toneel op en ging in de publieke ruimte het
gemeente en naar een coöperatie, die de investeringen doet. Ambtenaren moeten
gevecht met haar aan. In de theatervoorstelling Niet meer zonder jou zegt ze: “Ik laat
daarvoor door tal van regels heen breken (‘hoe zit dat met de verantwoording?’).
mij niet tot een vreemde maken”. Het is een zeer persoonlijke uitroep die in een
Dat gemeenten toch hun nek uitsteken zegt iets over de wil tot vernieuwing.
andere constellatie tegen heel Nederland gericht kan zijn. Journalist Rutger Lemm
beschrijft in De Volkskrant zijn buurtgenoot Patrick, die vanuit een tuinstoel de
De Egoluwte
straat in de gaten houdt. Het is juist deze man die hem en zijn vriendin uit hun
We zoeken de volharding in het gemeenschappelijke doel, in plaats van in het
bubbel trekt. Als ze een biertje afwimpelen, slaat hij een nogal directe toon aan:
kortstondige gelijk. Het nieuwe leiderschap is dienend en ethisch gedreven, zoekt
“neem gewoon een biertje, ouwe kut”. Hij blijkt de bindende factor in de buurt. Ze
naar een verbindende taal. Modern teamwork ontstaat niet binnen een strakke
horen hem zijn levensmotto verkondigen tegen zijn kleinkinderen: “Iedereen is lief.”
hiërarchie, maar in een tijdelijke, kansgerichte hub, een knooppunt binnen een
Wanneer we het idee van een samenleving niet los willen laten, dan kunnen we niet
netwerk. De leider is een fluisteraar, eerder dan een schreeuwer. Hij kan uit de
anders dan accepteren dat we daarmee een onontkoombare verbinding aan zijn
gegaan. We zullen voorbij de frustratie de gemeenschappelijke ijkpunten moeten
zoeken. De wijsheid die we daarbij nodig hebben kan in een volksbuurt op straat
liggen. Eenieder draagt iets van wijsheid in zich. Er zijn 17 miljoen kansen op een
bijdrage aan het grotere geheel. Aan ons de vraag hoe groot de cirkel is die we, elk
voor onszelf, willen trekken.
10
11
De Grote
Verandering
pelijke opdracht is de afstemming tussen uiteenlopende cirkels. Kleine cirkels van
vertrouwen, bredere cirkels van betrokkenheid en de grootste cirkels van collectieve
belangen.
Grip door begrip
Niet voor niets zijn documentaires populair. Ze tonen wat er speelt in kringen die we
zelf niet goed kennen. We krijgen inzicht in de uitzichtloosheid van anderen en dat
geeft ruimte tot verzachting en begrip. Niet iedereen heeft een gelijk startpunt
meegekregen en sommigen zit het gewoon niet mee. In de film De kinderen van Juf
Kiet weet de lerares van een klas vol vluchtelingenkinderen een veilige oase te
Nederland is niet langer een land van overzichtelijke zuilen,
open inkijkjes en onderlinge tolerantie. Ons land is een
aaneenschakeling van individueel getrokken cirkels,
met soms scherpe scheidslijnen. Naast cirkels
van vertrouwen zijn er cirkels van wantrouwen
ontstaan. Vanuit achterdocht jegens bedreigende cirkels als Europa of wereldwijde handel
streeft men naar overzicht en houvast, al is
het maar door een zondebok aan te wijzen.
2017 zal een jaar worden waarin vele cirkels
botsen, bijna als in een scheikundig model.
‘Ring the bells that
still can ring
Forget your perfect offering
There is a crack,
a crack in everything
That’s how the light gets in.’
Maar er ontstaat ook de kans op verbinding of
versmelting, of in ieder geval die op een voorzichtige opening, waardoor communicerende
cirkels ontstaan.
maken. Acteur Jack Wouterse trekt een grotere cirkel en maakt een kinderprogramma met de titel ‘Ik ben Nederlander’: “Ik wil al die mooie kinderen laten zien, nu
iedereen boos is op elkaar.” In de tv-reeks Schuldig zien we mensen in Amsterdam
Noord wegzakken in hun problemen. Jesta96x meldt via social media: “deze documentaire toont ook wel aan hoe het hebben van schulden eigenlijk een diep gat is
waar je moeilijk uit klimt omdat het constant maar bij blijft komen en je met de
kraan open dweilt.” Om de dierenwinkel van eigenaar Dennis te redden wordt
inmiddels de ene na de andere actie opgezet. Begrip opent cirkels.
Concordantie op het Buitenveld
Na de ontlading en ontluchting ontstaat nieuwe ruimte. Laten we die vrij besteedbare ruimte gebruiken om elkaar te ontmoeten en naar elkaar te luisteren. Wie de
ander wil kunnen horen moet hem wel opzoeken. Naast een Binnenhof hebben we
Leonard Cohen, 1992
een Buitenveld nodig. Waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet
op neutraal terrein. Wanneer mensen hun denk- en leefwereld openen, herstelt het
fundament van de samenleving zich. We komen vooruit ondanks de grote verschillen en het is mogelijk een toekomst op te bouwen dankzij de verschillen. Er worden
Een muur optrekken en je afsluiten of ruimte bieden en
communiceren zijn tegenovergestelde reacties op eenzelfde
fenomeen. Samen kenmerken ze de paradox van onze tijd. Nederland is te klein om elkaar te mijden. We kunnen niet anders dan naar openingen
al pogingen ondernomen om de verschillen te bespreken, zonder elkaar uit de eigen
cirkel te stoten. Opdat meer mensen zich erbinnen thuis kunnen voelen, worden
cirkels voorzichtig vergroot. Er is een wachtlijst van mensen die in gesprek willen
gaan met vluchtelingen. In de muziek noemt men dat concordantie: de samenklank
zoeken. Dat is altijd de kracht van onze samenleving geweest en 2017 biedt het
van meer dan twee gelijktijdig klinkende tonen. In de samenleving zou het gaan over
podium om die nieuw leven in te blazen. Ondanks alle afschuwelijke gebeurtenissen
het formuleren van de gedeelde ijkpunten van de gehele maatschappij. We gaan van
in de wereld beschikken we nog steeds over de mogelijkheden om met elkaar een
gelijk hebben naar gelijk stemmen.
functionerende samenleving vorm te geven.
Horizontale democratie
12
De toekomst wordt opgebouwd vanuit kringen, die zich soms openen en dan weer
We bewegen naar de horizontale democratie, waarin we meer regelen in kleine
afsluiten, als een levend mechanisme. Ze liggen naast, tegen en door elkaar. We
kring. Het belang van de rol van burgemeesters neemt toe, omdat het belang van de
erkennen de verschillen, hoewel we ze lang niet altijd prettig vinden. De maatschap-
stedelijke omgeving toeneemt ten opzichte van een centrale regering. En binnen die
13
steden verenigen burgers zich in kleinere kringen, buurtcomités en zorgcoöperaties.
zorgorganisatie Buurtzorg steelt al jaren de show met klinkende omzetcijfers en
De burger streeft niet per se naar autonomie. Hij wil niet overal bij betrokken
contente medewerkers, die in vertrouwen zelf de regie voeren: het bedrijf werd drie
worden, mist er het overzicht of de tijd voor. De komende jaren zal de vraag centraal
jaar op rij uitgeroepen tot Beste Werkgever van Nederland.
staan: welke cirkel trekken we voor welk onderwerp?
Wantrouwen is niet het juiste businessmodel. We zien ruimte voor levensbeschouDe techniek helpt een handje om niveaus van besluitvorming bij elkaar te brengen
wing in het bedrijfsleven. Waar blijft het Uitzendbureau van de Wijsheid, met
en de democratie krijgt nieuwe kracht wanneer mensen zien dat de verbindings-
theologen en filosofen, die, los van ieder godsdienstig protocol, individuen en
lijnen kort zijn. Zo blijkt dat bewoners minder weerstand hebben tegen wind-
bedrijven helpen om betekenis te vinden in het eigen bestaan? Het kan niet langer
molens, wanneer er lokale energiecoöperaties actief zijn. Dat is het effect van
zijn dat bedrijven zich niet verbinden aan hun context, de samenleving, de wereld.
deelnemen aan transities.
Wie wil dat er een toekomst is, zal eraan bij moeten dragen. Niet voor niets scharen
grote bedrijven zich achter het klimaatverdrag van Parijs. Hun boodschap: we willen
De Nationale Veerkracht
wel, maar we kunnen het niet alleen. Er is een actieve behoefte om zich te verbinden
Sommige bestaande cirkels krimpen, andere dijen uit. Zo is het BNP niet langer een
aan een gezamenlijk doel. Het is bijna een versleten begrip, maar we moeten op
geschikte maatstaf. In een eerdere TrendRede noemden we Het Bruto Nationaal
zoek naar de verbinding.
Geluk, dat ook het welzijn meeneemt in zijn metingen. De Universiteit van Utrecht
lanceerde onlangs de Brede WelvaartsIndicator. Hierin worden ook zaken als
De stappenteller
gezondheid, milieu en inkomensverdeling meegenomen. Misschien moeten we er
Waar kunnen we als individu of organisatie nieuwe betekenis toevoegen aan de
nog een toekomstwaarde aan toevoegen: de Nationale Veerkracht, de potentie om
bestaande gang van zaken? Dat vergt een continue afweging van de eigen rol binnen
ook in de toekomst tot zinvolle oplossingen te komen voor problemen. Wij denken
het geheel. Waar kunnen we afval reduceren of voorkomen, waar kunnen we
dat Nederland nog over voldoende veerkracht beschikt om vertrouwen te hebben in
diensten uitbreiden, waar kunnen we waarde toevoegen aan wat we doen? Een
de toekomst.
kleine opsomming van voorbeelden geeft een hoopvolle aanzet tot het antwoord:
het gerenoveerde Thialf-stadion ligt vol met zonnepanelen die energie leveren waar
De komende jaren zullen we niet alleen zien hoe de eigen identiteit als afscheiding
individuele huishoudens via Powerpeers gebruik van kunnen maken. In Duitsland
met de wereld gebruikt wordt, maar juist ook hoe het eigen ik zijn unieke betekenis
heeft zich al een moment voorgedaan waarop de energie gratis was, als voorbode
binnen het geheel op zoekt. Dat zal uitmonden in een nieuw evenwicht en nieuwe
van een energiepositieve wereld. In Geneve test men accu’s die binnen 15 seconden
maatschappelijke levenskracht. Men is niet alleen wit of zwart, hetero of homo-
opladen, waardoor langere afstanden ook elektrisch berijdbaar worden.
seksueel, man of vrouw, of iets daar allemaal tussenin, men is ook buurtgenoot,
In Friesland kocht een groep mensen uit een dorp een huis voor een Syrisch gezin.
Rotterdammer, Nederlander, wereldburger. Koning Willem-Alexander: “Dat is een
De stichting Verre Bergen koopt 200 Rotterdamse woningen en verdeelt ze, voor een
oproep aan ieder van ons. Hoe gedragen we ons tegenover elkaar? Wat doen we er
betere en sterkere stad, onder Syrische gezinnen. We zien een groeiend aantal
zelf aan om onze samenleving zo in te richten dat iedereen zich veilig weet en thuis
voorbeelden van altruïstische én succesvolle businessmodellen.
kan voelen?”
Aanzwellende zwerm
Doelcirkels
Het zal erop aankomen. Is de onderstroom krachtig genoeg om de zwijgende
De afgelopen jaren stonden in het teken van de afrekening. Binnen ieder systeem
middengroep te overtuigen? Er komt hoe dan ook een nieuwe wereld op ons af,
bleek sprake van fraude, misleiding of onachtzaamheid. De polarisatie die daar bij
waarin technologische ontwikkelingen nog niet te bevatten systeemwijzigingen
hoorde is niet vol te houden. Een burgeroorlog lijkt in niemands belang. Wie gaat
zullen vereisen. Dat vraagt om een holistisch en inclusief perspectief, hoe gaan we
er wat doen met zijn boosheid dan wel zijn betekenisbehoefte? We kunnen de
daar mee om? Welke keuze maakt ieder voor zich en welk deel daarvan is ook voor
camera’s blijven richten op de scheuren in de huizen in Groningen. Maar we kunnen
de ander? Spreken we onze individuele, latente mogelijkheden aan en worden we
ook concrete plannen ontwikkelen om Nederland van het gas af te krijgen. Thuis-
onderdeel van de aanzwellende zwerm die wil vernieuwen in plaats van vernietigen?
We kunnen kleine stappen zetten op weg naar een menselijke maat. Met blijven
hangen komen we niet meer weg. Maar ook niet met een definitieve keuze. Ieder
moment kan zich er een beter passend alternatief aandienen. Kunnen omgaan met
de dynamiek van voortschrijdend inzicht, dat hebben we nodig voor de toekomst.
Stap voor stap keuzes maken, maar ten allen tijde bereid zijn daarbinnen bij te
sturen als de omstandigheden laten zien dat er een betere weg is. Dat vraagt om
welwillendheid, inschikkelijkheid en flexibiliteit. Als we allemaal het weinige dat
we kunnen doen met volle overtuiging aanpakken, zijn we op weg naar een grote
verandering.
Wij roepen 2017 uit tot het jaar van de Nationale Veerkracht.
14
15
Colofon
De TrendRede 2017 is samengesteld door:
Christine Boland, christineboland.nl
Tony Bosma, extendlimits.nl, @tonybosma
Caroline van Beekhoff, c-marketingstrategie.nl, @cvanbeekhoff
Freija van Duijne, futuremotions.nl, @freijavanduijne
Tom Kniesmeijer, kniesmeijer.nl, @tomkniesmeijer
Brian Kragtwijk, powerfieldmedia.com, @kragtwijk
Hilde Roothart, trendslator.nl, @trendslator
Farid Tabarki, studiozeitgeist.eu, @studiozeitgeist
Marie-Lou Witmer, [email protected], @marielouwitmer
Dit jaar werkten mee:
Marc de Roo, linkdesign.nl
Haroon Sheikh, dasym.com, @hsheikhh
De TrendRede zou niet tot stand gekomen zijn zonder de mensen en
bedrijven die hun medewerking gaven:
Het prachtige grafisch ontwerp is gemaakt door Theo Nijsse, theonijsse.com
De ruimte en de verzorging werden aangeboden door Pakhuis De Zwijger,
Amsterdam. We danken alle medewerkers.
De livestream werd verzorgd door Powerfield Media, powerfieldmedia.com
De site werd ontworpen en geïnstalleerd door Caroline van Beekhoff.
Dit is de zevende TrendRede. Vanaf 2010 is er ieder jaar een Rede gepresenteerd.
Kijk op trendrede.nl, waar je alle TrendRedes gratis kunt downloaden.
Meer informatie over de TrendRede is op te vragen via initiator Tom Kniesmeijer
of via [email protected]