Se il cancro finisce in tribunale - Il sole 24 Ore

Download Report

Transcript Se il cancro finisce in tribunale - Il sole 24 Ore

6
SPECIALE
TUMORI PROFESSIONALI/ Riflessioni degli esperti sui procedimenti penali e i nodi da sciogliere
7
In Italia colpiti 20mila lavoratori l’anno - Scienza e conflitti di interesse
"
#
$
%"
$
&#
" "
'
"
#
"
% % "
%
$
$
%#
"
"
"
(
%)
*
&
"
#
"
"
+
,
""
&''
#
"
* $ $#
,-,.#
&+#
"
/#
*
$
%
*
,0
)"
1
% $
%
*
2 % "%$,
#
*
"%
#
% #
* %
'
$$
%$1
2
"3"
"*
%
*
$
-
* % *
,,''
%
$
%
#
2%#
"" "'
$% &&
&
#
&
%
%
&"
2
"'%$
#
%
%4.
...7
8 $% $
%9""%$%
*
@$"'
.
#
"
*
"
A 2-@A
)R"
.
,
"
.$, $3
4''
" #
%
"
%"
&
%
,
$%7%
"
,0 "
,
,
%"#
*,
"
&
#
,%'
*
%
&
"
#
"$
%,"
2
$
#
*
6 $
%
*
&
4
#
"
$
"
"
P%27%
%7%
,
#
6%%
**
&&
1,
#
"
$
#
4S "
"#
'"
7% '"
#
,#
%#"1
$
)< %
,
"
.$,,
$% % ""*"
$ $
% " $
%&"%
%*
- % ' $
%
$
&
"
,
*
"
)
, ' "
7%
* ""
#
$
$
.
'
"
3
*
, &" *
6P%
)R"41
#
"
%
&&
1,
)
"$
%
*
,
"
&
7%
2 7% &%
7%
#
*
6
"
&*
* % $
%
#
*
2
%)
"
#
$ ' #
*
(
%,&%
3 4 "
#
&
%)
&
#
*
% %
$ #
C#
" %
%
1 1
)
&
*
%#
$ $" %
& *
, "
&
*
%
#
64)
*
#
%
+
#
"
&#
7%,
$
%"!#
"**
,,
":
#
* & ;6 $
#
"*
)'
2 4 $
%
**
)
""$
#
%7%&
$
"#
")"
'$
%
#
***
'"
#
)R
&
%*
,
"#
'
2
/
"
#
6
)
"
$ 4
* & )
%*
#
"
*
#
$$
%
"* "*
1 *
#
*
3)
%
1
%#
*@
*
%
2 &
*
%
$A %
%''
$
)
'
**
&
#
%6
G
"
*4$#
6"34
#
%
&
)
%
'#
%+
#,"
"
**
#
1&%"
**""#
''E "
*%,-$,
#
*
"
*
$
%
%"$
#
-
+
6%#
7%)*
%
&
4C
% %''
#
% +
# "
/
,#
%*
&
2"
"#
*
7%
''
, " $
*
$%
%
#
$%
' #
%6
. '" 2 7%*
1
#
* " #
'
1
,%
$
""
*
" % " *
%$
#
*
7%#
"%"
"#
$
"
$
,%#
*
%
* D
%
)'
%
" % "
%7%#
&
"
'
, %
,$
14.
,
*
'%1
$#
# # 7% 6
$$
$
1
7%)2
*
,
'' '
,
$%
#
"
*
"%
%**
$
%
"'
-%7%
)"#
""
)(
!
&"#
#
.
% ,
%''"
,
%
*
""#
$
#
"
" . ,
,
&
&
*
C""
%*
''"
$
"
Rosanna Magnano
© RIPRODUZIONE RISERVATA
TERZIETÀ E INDIPENDENZA SOTTO LA LENTE
Stop alle perizie pseudo-scientifiche
:
%
&
2
2"%#
",0
&
$
%
#
$
7%&
%#
)
'
1
%
TU
$
,
#
$
"%
1 &
&
%
$
%
2
#
"
)
1)%
1
#
% )
* $$
,$
&
1
7%
"% %
)&&
'
1"$
)
$
1
*
TU%
%7%
$
%
6
8
*
%
% * / 7%
"
@*
*
Q("'(>*#
*
A,
,
%
$
%
&
#
,
7%
3#
%
#
"
#
$$ 7%
7%
'
$
$
"
R$
%
,#
%
"
#
"
3
%
$#
$
7%$
%
#
" '
1 $
"%
4
*$$,$#
64&
17%
"%64&&
'
1"$
$
1
*
637%
&&
%
&
7%
:
"#
$
;
%$$
**
%%
#
*
@%
$"'
#
*
-
"
A
#
'*
$$:
"
%"
&
;
P%
&
"
"%
/ $
*
#
/
#
"
*
#
%
$
7%
%
7%
$
%
*
#
&
%I)
#
%
*
#
,
$
%
%"
*",4
#
&&
'
$
6 7%%7%
&"
$*
"
"$,
'
1 ,
2 % %
&
$
#
$
%''
P%
1$
%
* &, %I
$,
%
#
J,
7%
$$#
"
"
"
"#
*
*
#
,
%#
"
7%"7%
%'
&
4% 7% $
%
6
%"
P%
,
I
%''
:$
;J#
*
, %''
&
"
"
#
'
",
%
)
*
%$
"&%*
%@7%27%
%
A%"
**
*
&
,
%
*
%
#
%
C%I%7%
%:
$;)
"
7%
$
%
#
*
3 7%
&& ,
2,%"
"
#
,0,
%
%",
%
%"
%
J#
% , 7%
"
,"
-,
%
%*
#
*
:
#
;
%
#
*
#%
&&"*
$
%
#
,
&:
'
;#
%#
"$
,%'"
&&" " @*
#
*
Q*($#
A
% % @%
&
)%
#
A:
$$;
"
*
"
"
"%
3)%
7% 4% *
%
%
*
*
,
"
&
'$#
%
&%
6@
'
"A
+
7%,
"&
**
&$
"%
7%
'
"
,%"
4
7%
&
"&%
%
&
6@*
*
#
Q * "* >A
7% &"
&&
$
4#
&*
* "'
$
%
*
6
%
,
&#
'#
)
"
$
*
#
$%
P% :
; *
' 7%) " &
% , ' ''
$%
%#
*
:
;#
"$
%
" 4""
"
$
&
"
%'
#
6 "
"'
@
7%
""'
A
4*
'
)7%
#
'
%
"6@'
#
"'
A#
&
'%
"
#
'
&
" & "%*
" %
%
%
,
7%#
7%
@ $%
#
)"'
7%
%%'#
'
A 1 1 '%
&
:&%
&
;
:
;
''
,$
*
"$
7%
7%%7% % "
, % &
&
$#
%#
"#):%#
"$
;34
"
#
'
"7%
*
&
&* * )"
"
"%
"%
#
$%)
,"
%#
*
"
% *
%%)%"6
@SM
'
1A
Stefano Palmisano
avvocato
© RIPRODUZIONE RISERVATA
SPECIALE
7
TUMORI PROFESSIONALI/ La teoria dei consulenti delle difese contro la multistadiale
77 !"
Priorità alla prevenzione: abbattere l’esposizione ogni volta che si può
2 % &"
" $3 $
&*
% *
% ,
,0 " % % ,
, &&*
#
*
*
$
" "
$
#
1 7% " $
,
*@"
***
A
4C"" %
%"
&"%%""#
,
,'
$
P%%
,
$$
"%
% % P% % %
7%
. "
,%
$"
/"
%,
"
7%#
''%"
&"%%,
'' % &"
P% % / * %*
$
&*
,
"
%"
6@%*
C
%%#
'
A
- .. ;9
.
& %#
% " , &
% &
#
7%*
$
":
*
*
#
;:"*
;)#
*
&
,
I,
"
#
""
$
C < +! 1 '7<#
%
%
%
"
'
,
"
&$#
"&%"
$#
"
,
%%
#
*
"
$
&
&%"
C*
$ +! 1
%''
"
%"$#
:"%
;
,
""#
$
,
'
% 7%
*
&
#
,,
%%'#
%&"
% %*
#
F%
,
"
"%
$#
2'
"
#
$
% ' )
#
)
* &
1 &7%
'
",
'
$
" #
% "
"
%
,
$
"
"
"
$
C
,M%&
,
%%"
"
@
$#
"
'"
'
A%
*
/
"
,,
#
% "%
$
%)$$
$$
%
.
,
%$
&#
"%$
S
)
&.
#
#
"
*
,
$
$
"%
,0
' % % '#
* $
"%
& %$
:,;
%
%"
$
''
% %
:%"
#
;""
#
"")
#
*
*
"
5
+
:
;&#
$%
7%,%
&
&%&6
-!..
$%
"
"
@
%
2 &$")"
A
2
#
*
"%
%"
%
%
& @
#
+
'%
#
A
#
%%
"
$"%)%
#
*
"%#
$*,
$
%
'% % *
%
'' ,
,
&'
*
%
''"
%%"#
*
" '' ,
" % '%
%%
/
#
= ; $%9 $
$%
%":,;
''
,%,
%%
$$@%#
5 % "5 % "5
%7%%7%
#
1A
''
%
&
"#
*$%
,
#
"&
%
,
$
1&
1 " :
,; & " 0 % $
%
*
%%'#
'
*
&
**
@
2
'
"
"
%'.C
#
'E&.
%
#
A
,
",
''
" ' 7%
%
#
*
7% % :
&; )"'
%
1 % *
#
"%"%&#
"
"#
"%
#
$
$,
%"%"
@:%"%
;A2
*
,
@
"
&#
7%*
%
#
*
"" %
%
&
A#
, ,
*
"
,
$
$#
@
/7%
27%&%"
'
"
A 8 , *
,""&
"
,''
"
''
$
%$%
"
%#
%"
"'
*
%
%
C
,
*
$
''%
$
, %I "
$
,
%I3
"$$
$
,
,
*
$
1
7%
%$"
,
%
&
& *
7%
""$
#
"
&
*
$
"
+
"
''
"%
@,0"#
$
"%7%
,,'&
%#
'' "" %
%)
*
#
%*
A3"7%
#
"2"
%#
"
%
5,07%
"#
$
"%
%&*
#
*
,
% %I " %'
#
%)"'
%
#
$ *
$
"
1%'&
#
*
2"
"
"
5
Roberto Calisti
medico del lavoro
© RIPRODUZIONE RISERVATA
8
SPECIALE
TUMORI PROFESSIONALI/ L’anticipazione dell’evento nuovo indicatore del danno
.
Assurdo ritenere che l’esposizione agisca solo su alcuni - Il caso dell’Ilva
6
Figura 1
0,00250
Follow-up: 40 anni
0,00200
Incidenza
%
"
$
&#
" "
% %%7%#
1 :
,
; @!!A
P% 2 &
" *%#
"
$
$
&
"
#
*
% %
%
) "
"
2 &
"34&
"
"
*
<(#
,
''
&
"
#
%
*
"
1
*
$@%$
A
%
,
"
"
" /
*
%$
" $
&
#
6
''I
%
""
2"(
1 2 % %
'
$
,7%
*
% %
%
%
&&%
""
"' %*
"
2%)"#
1
"
!!,#
"
%
#
%
$%
$$
)%
1
,)#
*
''
$
% %
$$
"$
,
#
&
,
,7%,2
" )* %
$
2
"
"
)@
#
"
"A 2 "
%#
)*"
.
#
17%""$$
1)
"%
%#
7%$
%$
" "
"
)* 7% "#
"
1 % "
$$&&
F7%
%&'",
#
,
''""
7%
%#
,"
%$
P%
*
2 %'
"
%
$$
#
,2
,)
#
*
)
&&
%$$
&
$%2%"#
%
#
* &* %)"
@.$
% & .
$ .,
" & ,
%-
"
$E%'
S,
B%
.
%.J3A
$
"
1
*
%
$%
$$
3
$$
'
*
$
&
:O R% &
;@'
*
$%
&
"A
$$
*
7%
Soggetti ad alta esposizione
0,00150
Soggetti a bassa esposizione
0,00100
0,00050
0,00000
10
15
20
25
30
Tempo
35
40
45
50
Figura 2
0,00050
Mortalità della Regione Puglia utilizzata come riferimento
per l’indagine epidemiologica
0,00045
0,00040
0,00030
Mortalità stimata nella coorte applicando il valore di RR,
pari a 2,21 valutato dall’indagine epidemiologica, alla
mortalità della Regione Puglia
0,00025
Mortalità osservata per mesotelioma della coorte
0,00035
0,00020
0,00015
0,00010
0,00005
0,00000
0
1
5
10
15
20
25
30 35 40
Classi di età
45
50
55
60
65
70
75
85
Tabella 1
Soggetto
Anticipazione
su stima per
RR=2,28 (1)
Anticipazione
come osservata
(1)
Anno nascita
Anno decesso
Età al decesso
1946
2005
59
15
0
1940
2006
66
XX
XX
1934
2005
71
XX
XX
1935
2006
71
XX
XX
1949
2009
60
16
0
1935
2010
75
XX
XX
1935
2009
74
XX
XX
1941
2004
63
16
XX
1942
2004
62
16
4
1942
2009
67
XX
XX
1945
2007
62
16
4
1942
2002
60
16
0
1929
2000
71
XX
XX
1934
2000
66
XX
XX
1935
2003
68
XX
XX
1947
2002
55
10
0
(1) In anni; se XX il caso non si sarebbe mai verificato entro gli 89 anni di età
&
:,
$, R% ; @ *
$%
A
$&
*
#
)
*%"&
%
*
@
A
$%
%
*
%
%
3
'%
$$
*
$#
$
'
*
&&*
*
%
#
2,&
!!
**
)
#
*
$
$
#
$
,''
/
& )
#
*
"
",&&#
"%"
@.$
A
&&*
*
% *
$
"$%$
)
*
)%" * %I
*
#
)
&
$% " )"
1"
1"
#
"!$
%$
,2
%
**%
"
,
"
#
"
"
"
"
"
#
*
2 )1
><
1
&
"
1%2
$
%$%
7%"#
"
%) 2 #
)1
$$
%)
'%2
"
1"#
"!$
%$
%
*#
*"
&
"
$
#
"
$
"
#
"
1 " !!
% $
"
$
"
1 !$
%$
P% "
1
"
#
"
!!&
'
%
$$
%1
%
" " '
#
"
1"#
"-
#
% "
)
* '
'%
#
&
%
'
%
**"
&
"#
%)
"
"27%
!$
%$
+ 7% $
%"
$$
"
"'
&
%7%
&
"%
**
"
#
%*
&
""
P%#
%I % % "
*"%
"
!!$%
#
" , ''
" 7%
'
&
"
H
** 7%
2 7%
" % $$
&&"
")
*
#
1
%
7%2%Q$#
%
37%
,
"
1
"
$$
"
!!
#
"%)
"
*$
%#
$
7%,%
**"
1
' %
$$
#
*
#
"
" )
** % , #
%
)
*
' % /
'
C
"
%
$$
%%
#
)
''
#
&
<$$
%
1
%
&&
"
1"
C
,
#
)
" " #
,
1#<
&
*%
,
''
"
&
C$%,%
"
"
%
%%
"
% % *
"
%
1#
Paolo Crosignani
Edoardo Bai
Isde Milano
© RIPRODUZIONE RISERVATA