Nieuwe Bavo in de steigers

Nieuws over de restauratie van de kathedrale basiliek St.Bavo in Haarlem “De kerk is de meest interessante plek op de wereld” 4

e

editie, juni 2016

Agenda

Zie www.rkbavo.nl voor details

JUNI

04 orgelconcert 05 50-jarig priesterfeest plebaan H.J. van Ogtrop 11 de Nieuwe Bavo Zomer Fair 11 orgelconcert 18 orgelconcert 19 jubileumconcert Kathedrale Koor 25 orgelconcert

JULI

02 orgelconcert 09 orgelconcert 16 orgelconcert 23 orgelconcert 30 orgelconcert

AUGUSTUS

06 orgelconcert 13 orgelconcert 20 orgelconcert 27 orgelconcert

SEPTEMBER

03 orgelconcert 04 start lotenverkoop Nieuwe Bavo Loterij 10 orgelconcert 17 orgelconcert 24 orgelconcert

OKTOBER

28 Kerkenveiling t.b.v. de restauratie

Raadpleeg voor orgelconcerten en evenementen www.rkbavo.nl

Contact

Voor meer informatie over dit magazine en alle andere vragen kunt u contact opnemen met:

Club van 1 Miljoen

Leidsevaart 146 2014 HE Haarlem Tel. 06 4707 6710 [email protected]

www.rkbavo.nl

Bouw mee aan 115 jaar geschiedenis

en maak uw donatie over op NL22INGB.000.27.15.042 t.n.v. Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo o.v.v. Aktie 1 miljoen euro. Hartelijk dank!

Hoe kunt u ons helpen?

Helpen kan op vele manieren en is voor ie dereen mogelijk. En elke hulp is gewenst. Helpen kan door een donatie of periodie ke gift, een aankoop in onze winkel of kom in actie voor een van de acties.

Doe een donatie Iedere gift is meer dan welkom. Met een gift steunt u direct de restauratie. Als u direct een gift wilt doen kunt u een be drag overmaken op rekening nummer NL22INGB 000 27 15 042 t.n.v. Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo o.v.v. Aktie 1 miljoen euro.

Zo mochten wij € 1000,- anoniem ontvan gen t.g.v. een pensionering en € 100,- van de Tulipstore voor deelname aan De Nieu we Bavo Bloeit.

Periodieke gift Er zijn allerlei bestemmingen denkbaar om uw gift passend te besteden. Er zijn ook aantrekkelijke fiscale mogelijkheden waarover wij graag met u verder praten.

Het is mogelijk periodiek aan de restauratie van de Bavo te schenken. Een schenking van een vast en gelijkmatig jaarlijks bedrag voor een periode van minimaal 5 jaar is volledig aftrekbaar van de inkomstenbelasting, zonder drempel. Tot 2014 mocht u een periodieke gift alleen aftrekken als u deze had vastgelegd bij de notaris. Bij periodieke giften vanaf 2014 hoeft dit niet meer. het bedrag dat u van uw belastbaar inko men mag aftrekken. Afhankelijk van de hoogte van uw inkomen ontvangt u 37% tot 52% van het gedoneerde bedrag terug van de fiscus. Hoe krijgt u dit belastingvoordeel?

U krijgt dit belastingvoordeel door een voudig een e-mail te sturen naar wijze. restaura [email protected]. U krijgt dan de formulieren toegestuurd met toelichting over de werk Betaling van uw periodieke giften Het jaarlijkse bedrag hoeft niet in één keer te worden voldaan. Het bedrag kan ook in maandelijkse termijnen worden betaald.

De stand van de Aktie 1 Miljoen tot nu toe:

€ 154.000,00

april 2016

€ 106.000,00

november 2015

€ 90.000,00

augustus 2015

€ 65.000,00

maart 2015 Uw voordeel bij een periodieke gift Met een periodieke gift behaalt u belas tingvoordeel. Hoe hoger de gift, hoe hoger

Hartelijk dank voor uw steun!

Colofon

Jaargang 2, nr. 4 juni 2016

Nieuwe Bavo in de steigers is een uitgave van de Club van 1 Miljoen.

Voor verdere informatie over de restauratie, ga naar www.rkbavo.nl.

De Club van 1 Miljoen bestaat uit:

Paul Vetter, Bibiana Massaro, Paulien Baijer, Sabine Spengler, Steve Cooper, Maarten Kools.

Redactie:

Annelies Homburg, Bibiana Massaro, Hugo Strikker

Redactieadres:

Leidsevaart 146, 2014 HE Haarlem; email: [email protected]

Ontwerp & druk:

Duineveld drukwerk & reclame

Oplage:

2500 De redactie behoudt zich het recht voor artikelen en andere bijdragen in te korten of niet te plaatsen. Overname van teksten uit dit blad is prima, mits met bronvermelding.

Bavo in de steigers wordt kosteloos verspreid in Haarlem via de parochie van de Kathedrale Basiliek St. Bavo. Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

Restauratie kathedraal weer een stap verder

Met de komst van Prinses Beatrix op 4 maart jl. werd de restauratie van het middenschip en daarmee van het gehele interieur opgeleverd. Na jaren hebben we de gehele kathedraal van binnen weer terug en hoe! Maar dat betekent nog niet, dat we binnen helemaal klaar zijn. Tussen Pasen en Pinksteren wordt de preekstoel gerestaureerd ( is inmiddels voor een groot deel al gedaan), wordt de terrazzovloer in het middenschip aangepakt, wordt de tekst van het Te Deum op de banden onder de hoogste ramen in het transept en het hoogkoor aangebracht en wordt de definitieve verlichting in de koepel en de transepten voltooid.

Jan Dibbets De meest opmerkelijke toevoeging zijn natuurlijk de nieuwe ramen in het middenschip, ontworpen door de kunstenaar Jan Dibbets. Met name, als de zon schijnt, werpen die een prachtig licht- en kleurspel in de kathedraal, dat reikt tot in het hoogkoor. In de vorige uitgave van de “Nieuwe Bavo in de steigers” heeft Antoon Erftemeijer al aangegeven, hoezeer Jan Dibbets heeft gewerkt conform de opvatting van de architect van de kerk, Joseph Cuypers, dat de ramen relatief licht moesten blijven en de kerk niet moesten verduisteren. Daarin is hij zeker geslaagd. Maar Jan Dibbets heeft ook aansluiting gezocht bij de symboliek en iconografie van de kathedraal. In het middenschip staat het lijden centraal. Daar staan dan ook de kruiswegstaties en de heiligen, die daar staan afgebeeld, hebben allemaal iets met het lijden te maken, evenals de daar aanwezige zijkapellen. Jan Dibbets vond aansluiting door in de ramen de kruisvormen af te beelden, die in de loop van 2000 jaar Christendom zijn ontstaan ( en met name het Latijns, Grieks en Russisch orthodox kruis) en niet te vergeten: het prachtige raam aan de noordzijde, waarin in het Hebreeuws staat vermeld “Er zij licht” en dat refereert aan de Jodenvervolging in Haarlem tijdens de laatste wereldoorlog.

Over deze ramen is een prachtig boek verschenen, dat in de kathedraal voor 20 euro verkrijgbaar is.

Onder de banken is vloerverwarming aangebracht en daarboven op ligt vloerbedekking. Dat is aangebracht om een betere akoestiek in de kerk te krijgen. Helaas was/is er nog geen geld om onder de banken in de transepten vloerverwarming en dezelfde vloerbedekking aan te brengen, zoals in het middenschip. Zodra dat geld binnen is, wordt daar zeker mee begonnen. Want voor de bruikbaarheid van de kerk is dat van enorm belang.

Nieuwe kunstwerken Ondertussen wordt hard gewerkt aan nieuwe kunstwerken in onze kathedraal. Zo werkt Marc Mulders aan een prachtige versiering in de doopkapel in opdracht van de vereniging van Vrienden van de Nieuwe Bavo en is kunstenaar Gijs Frieling in opdracht van het echtpaar Vermeulen-Haanappel bezig met een mozaïek, dat het Brandend Braambos gaat uitbeelden op de muurvlakken in de kooromgang bij de sacramentskapel. Inmiddels worden de steigers opgebouwd bij het westfront met de twee torens, de laatste fase van de restauratie. Financieel is die fase nog niet helemaal rond. De totale kosten bedragen 4.5 miljoen euro. Daarvan komt in afgeronde bedragen - 3 miljoen van het rijk en 750.000 van de Provincie Noord-Holland. We missen nog 750.000 euro en daarvoor hebben wij een beroep op de gemeente Haarlem gedaan. Komt dat onverhoopt niet, dan kunnen we maar één toren restaureren. De Vrouwentoren kan dan niet aangepakt worden. Maar hopelijk kan dat voorkomen worden. Loopt alles volgens wens, dan kan de kathedraal in 2018 weer in volle glorie worden aanschouwd. Maar dat kost meer dan de hiervoor genoemde bedragen. Helpt u mee om het financiële gat te dichten?

Wim Eggenkamp, voorzitter stichting kathedrale Basiliek Sint Bavo Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016 3

“De kerk is de meest interessante plek op de wereld”

4

“Onderschat mensen niet,” wil Hein Jan van Ogtrop graag meegeven als wijze les, terugkijkend op vijftig jaar priesterschap. De 76-jarige plebaan, zelfverklaard ‘kerkengek’, met een heuse eigen website met die naam, is vooral ook gek op mensen. Een vrolijke grappenmaker, die graag de lol van mensen en dingen inziet, maar tegelijkertijd kan terugkijken op bijzondere, markante wapenfeiten. Niet in de laatste plaats als inspiratiebron voor de nieuwe ramen in het schip van de Nieuwe Bavo.

“Ik wist al heel vroeg dat ik pastoor wilde worden. De kerk is de meest interessante plek op de wereld. Dat vond ik al als jongetje van acht.” Hein Jan bouwde als kind zelf kerken in de tuin van zijn ouders. Oude sinaasappelkistjes zette hij op elkaar. Met binnenin de toren een steen aan een touw die tegen een plaat aandreunde … “booinggg – haha, de klok!” Zijn zusjes moesten van hem regelmatig in de kerk zitten om zijn preek aan te horen.

Hein Jan was de oudste van vier kinderen. Twee zusjes en een broertje er achteraan, twaalf jaar jonger dan hij. Hij kwam van goeden huize. Vader was burgemeester van Blaricum. Moeder was actief in diverse clubjes, waar ze vaak lezingen hield. De familie was katholiek, actief en geïnteresseerd in de kerk, maar ze waren niet uitgesproken kerkelijk, en zeker niet streng. Er waren wel geestelijken in de wijdere familiekring. Een oom was pastoor in Luik, België. Hein Jan ging er wel eens naar toe. “Altijd een belevenis. Een man met de toga aan, een hoge hoed op. Op het station, bij de treinen, klom hij zomaar op de locomotief en begon hij met die machinis ten te praten. Dat vond ik prachtig. ‘Je moet met iedereen praten’, zei hij tegen mij. Van die oom heb ik veel geleerd. Hij was mijn grote voorbeeld.” Hein Jan wilde per se “volkspastoor” worden. Dus beslist géén jezuïet. Want dan werd je ook leraar op school. Zoals een oom die jezuiet was en leraar scheikunde in Groningen, een andere oom-jezuïet doceerde Frans in Amsterdam. “Ik vond de middelbare school afschuwelijk. Daar was ik het liefst zo snel mogelijk vanaf.” Als het pastoraat niet lukte, zag Hein Jan als enig alter natief dat hij architect zou worden. Werkzaam in de monumentenzorg voor kerken, want daar was hij dol op. De kerkengek ontluikte dus al heel jong. Hij verzamelde verwoed plaatjes, foto’s van allerlei kerken, een hobby die hem een uitgebreide privé-collectie heeft opgeleverd. “Overal haalde ik ze vandaan. Ik knipte alles kapot.” Zo ging de schaar ook in tijdschriften die zijn ouders lazen, en zelfs de fraai ingebonden huisencyclopedie werd niet gespaard, tot grote ergernis van zijn vader. Hij heeft de foto’s allemaal nog steeds in bakken staan, op naam, in alfabetische volgorde, en ook per land. Hij raadpleegt ze nog steeds voor de artikelen die hij schrijft.

Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

Hein Jan studeerde voor priester in de jaren zestig, een tijd van grote maatschappelijke verandering. Was dat geen moeilijke tijd voor een jonge geestelijke, met al die moderniteit? “Het klinkt misschien raar, maar daar heb ik helemaal niets van gemerkt. Ik keek wat er gebeurde, en zag er de lol wel van in. Ik hoorde in 1966 over de Provo’s in Amsterdam. En de slapers op de Dam. Ik vond dat leuk, origineel. Stel je voor, een plek als het Dam-monument. Slechts een keer per jaar worden er bloemen gelegd, en verder gebeurt er niets mee. Met het slapen werd het tenminste nuttig gebruikt.” Hij realiseert zich dat het kerkgebeuren in de loop der tij den enorm veranderd is. Maar hij heeft daar nooit moeite mee gehad. “Ik weet nog goed, toen in de jaren zestig ook de kerk vernieuwde, mijn moeder toen zei: ‘oh, hebben ze dit en dat nu eindelijk afgeschaft?’ De manier waarop de mis verliep, hoe de geestelijkheid zich gedroeg, de auto riteit, de afstand. De Heilige Communie nog altijd op de tong, enzovoort. De volkspastoor in de dop liep stage in de Jordaan. “Wij moesten in de koffiehuizen met mensen gaan praten. En ook bij de mensen thuis. Voor mij was dat een ervaring. Ik, die zo gewend was aan het statige Blaricumse van mijn vader, klom nu dagelijks de trappen op van Amsterdamse bovenhuizen. En praten dan konden die Jordaners natuur lijk wel – ze kletsten je de oren van de kop”. Van Ogtrop houdt wel van grappen en grollen. Ook tijdens de mis. Dat wordt hem niet altijd in dank afgenomen. “Het zit in mijn aard. Ik schep er plezier in om af en toe gekke dingen te zeggen. Vooral als er kinderen in de buurt zijn. Gelukkig ben ik me daar nu van bewust. Dat heb ik te danken aan iemand, die ooit achteraf boos naar me toe kwam en me vroeg of ik nu eindelijk wilde ophouden met die flauwe grappen. Een ander zei tegen me: ‘Als jij met kinderen gaat praten, loop ik weg.’ Ook Jan Valkestijn wees me erop, hij zei dat het prettig zou zijn als het iets minder kon. Daar heb ik over nagedacht, en inderdaad, het is niet altijd echt leuk. Ik moet mezelf inhouden.” Maar hij heeft beslist ook oog voor de andere kant. “Ik kan erg onder de indruk zijn van de ernst van mensen. Soms zie ik mensen kijken met een ernstige blik, dat ik denk, o jee, die is echt in hemelse sferen. Ik kan daar in meegaan. Mijn zusje zegt dan dat ik het ‘mis-gezicht’ heb. Tijdens de gezangen, maar ook in het gebeuren zelf. Voor al de teksten, zoals de tafelgebeden. Sommige teksten in het missaal stammen uit het jaar 350, die zijn prachtig, daar moet je niets aan veranderen. Het komt soms op de voordracht aan om ervoor te zorgen dat de tekst toch overkomt.” Van Ogtrop schrijft alleen zelf teksten voor de voorbede en de preek – “dat zijn de vrije teksten.” Van Ogtrop’s wens om in Amsterdam priester te worden kwam uit. Hij werd benoemd in Osdorp. Daar bleef hij tot 1992, toen hij de overstap naar de Nieuwe Bavo in Haarlem maakte. Een hele ommezwaai: van pastoor in een Amsterdamse nieuwbouwwijk ineens plebaan in een kathedrale basiliek. Maar de bisschop had hem hoogstper soonlijk zelf aangezocht, in 1991, vlak na het jubileumfeest ter ere van zijn 25-jarige priesterschap. Van Ogtrop was geen onbekende. Hij was in de jaren tachtig regelmatig als spreker op de KRO-radio te beluisteren, was vice-voor zitter van de Raad van Kerken in Amsterdam, en had in middels een drietal boeken op zijn naam staan. “En ik kon goed preken. ‘Dat heb je van mij,’ zei mijn moeder altijd.” Van Ogtrop is altijd in het bijzonder begaan geweest met joden en het jodendom. Kersvers bewijs hiervoor zijn de nieuwe ramen van Jan Dibbets in de Nieuwe Bavo. Het was Van Ogtrop’s idee om de ramen aan de noordkant te sieren met een hebreeuwse tekst, ter herinnering aan de oorlog 1940-45. “Wat er toen is gebeurd, heeft mij altijd beziggehouden. Ik besefte op een dag dat ik geboren was in 1939, het jaar dat de oorlog uitbrak. En dus dat, toen ik nog in de zand bak speelde, de joden zulke vreselijke dingen overkwa men. Daar hadden we tijdens de oorlog amper weet van. Van Ogtrop’s interesse in het jodendom ontstond tijdens zijn studie in Warmond (1960-1966). Zijn ‘Bijbel-pro fessor’ opende hem de ogen voor de rijke symboliek in Joodse bijbelteksten. “Er wordt gezegd dat de Talmoed minstens zeventig uitleggen nodig heeft om hem goed te begrijpen. Alle getallen hebben een symbolische waarde. De schepping duurde zeven dagen, wat aangeeft dat de schepping goed is, want zeven staat als getal symbool voor het goede. Het jodendom ziet ook de heiligheid van het gewone leven. Dat is het verhaal van de rabbijn die de gelovigen in de synagoge op zich laat wachten. Ze treffen hem buiten aan bij een huilend kindje dat hij wilde troos ten – dat vond hij belangrijker dan hen. Heiligheid zit ook in de gewone dingen die mensen zeggen, zo ondervindt Van Ogtrop soms tot zijn stomme verbazing. “Er was eens een klein jongetje van een jaar of drie hier in de kerk, we stonden onder de koepel. Het jongetje keek naar boven en zei toen: ‘

Daar heb ik gewoond

.’ Ongelooflijk, hoe zo’n kind kennelijk de symboliek aanvoelt. De koepel verbeeldt immers de liefde van God, volmaaktheid, geborgenheid.” Voor Van Ogtrop schuilt de heiligheid in de mensen. “Mensen zijn heilig voor me,” benadrukt hij keer op keer. “Ontmoetingen met mensen, daar is het mij om te doen. Ik verwijs graag naar het boek van Hein Buur, toor, of zoiets moet het dan heten.”

Jij bent mijn leraar – een verslag van pastorale ontmoetingen

. Ik ben ook bezig zoiets te schrijven. Dagboek van een stadspas Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016 5

6 nuut stilte houden. “Een bijzondere gebeurtenis. Ik hield een kerkdienst ’s ochtends, en zei de kerkgangers dat de mis niet zou eindigen in de kerk, maar bij het spoor. We liepen dus tegen het einde de kerk uit, en sloten ons op de Westergracht aan bij de joden die zich daar hadden verzameld.” Totaal met zo’n 200 mensen, joden en katho lieken, trok het gezelschap vervolgens op naar de spoor wegovergang. Het idee was dit in stilte te doen, maar dat viel niet mee met al dat verkeerslawaai van auto’s die toeterend voorbijreden continu en de spoorwegbel sloeg ook telkens aan. De minuut stilte leek geen schijn van kans te maken. Van Ogtrop: “Toch gebeurde het. Bij het spoor aangekomen, werd het ineens volkomen stil, en dat bleef het een minuut lang. Geen enkele auto of trein te bekennen. Het was een wonder.”

In den beginne sprak God – er zij licht

Van Ogtrop was heel lang ook bestuurlijk actief in relatie met het jodendom. Als pastoor in Osdorp werkte hij nauw samen met zijn leermeester Joseph Keet, en maakte via hem kennis met de Katholieke Raad voor Israël (nu: voor het jodendom). Van 1994 tot 2008 was hij voorzitter van die raad. In die hoedanigheid was Van Ogtrop één van de opstellers van de spraakmakende verklaring van Neder landse bisschoppen in 1995 over de shoah, antisemitisme en de verantwoordelijkheid van de kerk hierin. “Met vier mensen hebben we hier op de plebanie, in deze achter kamer, aan de concept-verklaring gewerkt.” Ze hadden de verklaring met opzet erg zwaar aangedikt. De bisschop pen zwakten een en ander af, maar de kern bleef over eind. De kerk erkende medeverantwoordelijkheid voor het antisemitisme, en nam ook de plicht op zich om dit voortaan openlijk actief te bestrijden. “Een zeer verdien stelijk eindresultaat,” stelt de plebaan tevreden vast.

Toevallig was rond die tijd ook de discussie over de nieuwe ramen in het middenschip actueel. Kunstenaar Jan Dibbets had net de opdracht gekregen, en vroeg het kerkbestuur om inspiratie. Van Ogtrop: “Ik had m’n hoofd nog vol van het gebeuren van de herdenking. Toen viel het kwartje – om daar dus iets mee te doen.” Het lag voor de hand. Het raam aan de noordkant kijkt uit op de Bavoschool, waar de joden werden verzameld. Daar is ook de aanslag gepleegd op Fake Christ, de NSB er, en vonden tevens de wraakacties van de Duitsers plaats: de executie van tien Haarlemse gevangenen, het in brand steken van vier huizen. Het noorden is normaal de kant waar het licht nooit komt, maar in dit geval dus ook de kant van het donkere gebeuren. Dit bracht Van Ogtrop op het idee om een tekstpassage over licht uit de beginregels van de bijbel op de ramen te schrijven:

In den beginne sprak God – er zij licht

. Licht niet als fysiek licht, maar als bron van hoop, dat het goede het uiteindelijk zal winnen van het kwaad. Van Ogtrop was tien jaar later betrokken bij de plannen voor een gedenkteken voor de ruim 700 Haarlemse joden die tijdens de oorlog werden gedeporteerd. Het oorspronkelijke plan was om het op de Westergracht te plaatsen, op de plek waar de joden werden verzameld voordat ze met de trein werden weggevoerd. Maar dat ging niet door, want er ontstond ruzie over de lijst van namen van slachtoffers, en ook over de locatie. Het lukte Van Ogtrop wel als kerk deel te mogen nemen aan een speciale herdenking van de deportatie, samen met de joodse gemeenschap, in augustus 2012. Het doel was samen op te lopen van de Bavoschool naar het spoor, precies de route die de joden zeventig jaar eerder ook hadden gelopen. Bij het spoor zouden ze een mi In hebreeuwse letters, uit respect voor de joodse ge meenschap. Van Ogtrop schreef de hebreeuwse letters zelf. Hij heeft ooit hebreeuws geleerd op het seminarie, tijdens een jaar waarin hij erg ziek was en weinig kon doen. “Ik heb de letters laten controleren door een rabbijn, die ik nog kende uit een joods-christelijke werk groep.” Kunstenaar Dibbets nam het idee helemaal over. Het heeft hem volgens Van Ogtrop ook geïnspireerd voor het ontwerp van de andere ramen – de letters op de ramen aan de zuidkant, en de kleurfiguren op de andere ramen. Hij is blij met het resultaat. “Het is een fonkeling van licht geworden. Je weet niet wat je ziet. Tijdens de Kruisweg op Goede Vrijdag schoof er een rode vlek over de pilaar. Je zag de vlek tijdens het gebed verder glijden, verdwijnen en weer verschijnen op een andere plek – geweldig.” Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

De taal van de kunst is kijken

“Wie frisch, persoonlijk, karakteristiek gecomponeerd glas-in-lood wil zien, moet niet gaan naar “onze” kerken, maar naar burgerlijke instellingen als bankgebouwen, winkels, eethuizen en dergelijke, waar de valsche onbe grepen navolging van middeleeuwsche kunst niet wordt gepleegd, maar waar de werkelijk gezonde beginselen een natuurlijk nieuw kunstleven doen opbloeien.”

Aldus Joseph Cuypers in 1918, toen hij zich in een artikel krachtig opwond over het niveau van de toenmalige ker kelijke glazenierskunst in Nederland. Citaat uit “Getooid als een bruid”, Antoon Erftemeijer.

“De taal van de kunst is kijken”

– deze woorden spreekt kunstenaar en maker van de nieuwe glas-in-loodramen Jan Dibbets. Tijdens de feestelijke afsluiting op vrijdag 4 maart van de restauratie van het middenschip en inte rieur van de Basiliek stelt hij dat een venster zijn eigen wetten heeft; vóór het “wat” moet het ”hoe” het glas laten spreken. Dat hij daar wonderwel in is geslaagd, getuigt het schitterende resultaat. In aanwezigheid van o.a. Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Beatrix, kardinaal emeritus Simonis, de pauselijke nuntius mgr. Cavalli, burgemeester Bernt Schneiders en vele genodigden betoogt opdrachtgever Wim Eggenkamp het belang van deze restauratie; u heeft hierover ruimschoots kunnen lezen in deze en vorige uitgaven van Nieuwe Bavo in de Steigers. De muzikale omlijsting door het Kathedrale Koor en orgelwerken door de organisten Van Eck en Roelofs, met werken van o.a. Langlais, Gigout, Jan Val kestijn, César Franck en Ton van Eck, is een fraaie hulde aan Dibbets transparante ramen, waar het licht stralend doorheen komt.

De “Bavo-bruid” is hiermee prachtig getooid.

@H Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

Prinses Beatrix vergezeld door kunstenaar Jan Dibbets (rechts) en voorzitter van de restauratie stichting Wim Eggenkamp (links) Foto: Isabel Nabuurs

7

8

Het Willibrordusorgel nader bekeken

De Kathedrale Basiliek Sint-Bavo bezit niet minder dan vijf orgels. Het oorspronkelijke instrument voor de kathedraal is het transeptorgel waarvan de bouw is begonnen in 1906 door P.J. Adema te AMSTERDAM (1828-1919). Het werd voltooid in 1924 door zijn zoon Joseph Adema en in 1962 uitgebreid en aanzienlijk gewijzigd door Vermeulen te Alkmaar. In deze bijdrage wil ik me beperken tot het orgel op de tribune aan de westzijde. Dit bevindt zich pas sinds 1971 in deze kathedraal en draagt de naam Willibrordusorgel ter herinnering aan de kerk van de H. Willibrordus buiten de Veste in Amsterdam waarvoor dit instrument is gebouwd. Deze kerk, de grootste R.K. kerk van Amsterdam, ontworpen door Dr. Pierre Cuypers, was tot stand gekomen in de jaren 1873 - 1899 en viel in 1969 onder de slopershamer.

Ambitie In 1922 nam de dirigent van het zangkoor van die kerk, Theo van der Bijl, het ambitieuze initiatief tot de bouw van het grootste orgel in ons land. Het is opmerkelijk dat niet een organist, maar een koordirigent met dit voorstel kwam. De opdracht ging naar Joseph Adema. Van der Bijl ging slim te werk. Nadat er voldoende geld was ingeza meld zorgde hij ervoor dat het technische deel van het orgel geheel werd aangelegd, maar dat slechts de pijpen van enkele registers werden geplaatst waaronder de houten pijpen van de grootste pedaalregisters. Zelfs de frontpijpen ontbraken zodat iedereen vanuit de kerk kon zien dat het orgel niet was voltooid. Voor de twee zwel kasten, die vanuit de kerk duidelijk zichtbaar waren, von den de kerkbezoekers, als rechtgeaarde Amsterdammers al gauw een bijnaam: de ‘schaapskooien’.

Drie jaar na de ingebruikneming, in 1926, konden de frontpijpen worden geplaatst. Het front was ontworpen door Ir. Jos Cuypers (die ook de architect was van de Haar lemse kathedraal), een zoon van P.J.H. (Pierre) Cuypers.

64 registers. Nu ontbrak nog slechts een klein aantal re gisters waaronder de Contrafagot 32’ van het pedaal. Ook de elektrische verbinding tussen het hoofdorgel en het koororgel moest nog worden gerealiseerd.

Bijtijds gered Nadat bekend werd dat de H. Willibrorduskerk wegens bouwvalligheid gesloopt zou worden, moest er een goe de bestemming voor worden gevonden. Voor het grote orgel dreigde echter de ondergang. Het werd door het kerkbestuur verkocht aan een zich orgelbouwer noemen de predikant uit Friesland die het in delen wilde verko pen. Dankzij de inzet van een aantal particulieren, die het instrument met eigen middelen hadden gekocht, kon het op het nippertje worden gered. Onder hen moeten de namen van Sam de Jong en Ben van Oostrum met ere worden genoemd. Uitbreidingen Pas in 1944, tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd het instrument deels gecompleteerd tot 41 registers, en een jaar na de bevrijding, in 1946 volgde de volgende uit breiding tot 55 registers. Er ontbraken echter nog altijd negen tongwerken (dat zijn registers als Trompet, Hobo, Clarinet, Kromhoorn en Vox humana). Die werden pas geplaatst in 1949 door Hubert Schreurs, een neef en opvolger van zijn oom Joseph Adema die in 1943 was overleden. Aangezien de pijpen voor deze tongwerken uit Frankrijk geïmporteerd moesten worden kon dit al leen met een speciale vergunning i.v.m. de naoorlogse valutabeperkingen. Na deze toevoeging telde het orgel Nieuwe plaatsing Nadat het instrument op 25 februari 1969 op deskundige wijze was gedemonteerd door Hubert Schreurs, verenig den zij zich in de op 14 april 1969 opgerichte Stichting Willibrordusorgel en brachten ze de fondsen bijeen om het instrument elders te plaatsen. Gezien zijn grote om vang was het moeilijk om een nieuwe bestemming voor het Willibrordusorgel te vinden. Uiteindelijk mocht de stichting het het instrumentlaten opstellen op de lege westtribune van de Kathedrale Basiliek Sint-Bavo te Haar lem. Het binnenwerk paste precies op de tribune, maar het front moest ca. twee meter in de breedte worden versmald: het verschil in breedte tussen het schip van de enorme Willibrordus buiten de Veste en de Bavokathe draal. Deze versmalling werd bewerkstelligd door een aantal houten stijlen te verwijderen. Helaas verdwenen Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

Het front van het Willibrordusorgel zoals het sinds 1971 in de Haarlemse kathedraal staat.

noodgedwongen daarbij ook de houten horizontale lijs ten voor de frontpijpen die zo karakteristiek zijn voor de

art deco

open orgelfronten uit het interbellum. Wel mooi is, dat ook in Haarlem het front het rozetvenster met de kroning van Maria op fraaie wijze vrij laat. Op 21 maart 1971 werd het in gebruikgenomen door Thijs Kramer die van 1960 tot aan de sluiting organist van de St. Willibror duskerk was geweest.

Zaterdagmiddagconcerten In 1974 startte Bernard Bartelink, die in 1971 tot organist van de kathedraal was benoemd, de serie Zaterdagmid dagconcerten, die wekelijks plaatsvonden van de tweede zaterdag na Pasen tot en met de laatste zaterdag in sep tember. Dat was een gewaagde onderneming, want door de stadsorgelconcerten in de oude Bavo was Haarlem al de stad in ons land met de meeste orgelconcerten. Maar Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016 9

10 het was wel een gouden greep, dankzij zijn doorzetting vermogen en de nimmer aflatende steun van zijn vrouw Rina bleken de Zaterdagmiddagconcerten een succes en kregen deze al snel een internationale uitstraling. Een succesvol initiatief is het het Internationale César Franck Concours dat sinds 1976 eens in de drie jaar op het Willibrordusorgel plaatsvindt.

ken, toch heeft plaatsgevonden vanwege de restauratie van de kathedraal.

Op 9 juli van dit jaar staat het Willibror dusorgel alweer even lang in de Haarlemse kathedraal als op zijn oorspronkelijke locatie: 45 jaar en 110 dagen. We zijn trots op dit orgel, maar we weten ook dat de restaura tie de nodige financiële offers zal vragen. Daarom zoekt de Stichting Willibrordusorgel nog altijd donateurs. Ton van Eck, titulair-organist

Zaterdagmiddagconcerten

Ook dit jaar vinden de Zaterdagmiddagconcerten plaats op elke zaterdag tussen 7 mei en 24 september. Aanvang 15 uur, duur ca. één uur. De toegang is gratis, maar we vragen u wel een vrijwillige financiële bijdrage bij de uitgang (richtbedrag € 5,- - € 10,- ). Voor nadere inlichtingen en voor het downloaden van de flyer: http://www.

rkbavo.nl/categorie/concerten

Bernard Bartelink, de in 2014 overleden honorair titulair organist van de kathedraal tijdens de voorbereidingen van zijn afscheidsconcert op 13 april 2013, veertig jaar nadat hij op 27 april 1974 het eerste zaterdagmiddagconcert speelde.

Historisch Monument Ook was Bartelink de motor achter de verdere voltooiing van het Willibrordusorgel. In plaats van de in Amsterdam voorziene koppeling met het koororgel werd in 1978 een Kroonpositief geplaatst met 12 stemmen en in de jaren 1991 – 1998 werden de ontbrekende tongwerken aange bracht waaronder de Contrafagot 32’ van het Pedaal. Zo telt het orgel thans 81 registers.

In 1995 kwam er een elektronisch programmeerbare registreerinrichting, ook wel Setzercombinatie genoemd met meer dan 99.000 geheugenplaatsen, die het de vas te bespelers en de gastorganisten gemakkelijk maakt om te registreren. In hetzelfde jaar kreeg het Willibrordusorgel als historisch monument bescherming van rijkswege door bijschrijving op de redengevende omschrijving van de kathedraal die zelf deze status al sinds 1972 heeft.

Restauratie In 2003 startte een omvangrijke restauratie van het orgel die echter, door de op handen zijnde restauratie van de kathedraal, niet voltooid kon worden. We hopen dat dit volgend jaar kan plaatsvinden, evenals de schoonmaak vanwege de vervuiling die, ondanks het zorgvuldig inpak-

Stichting Willibrordusorgel

De stichting die destijds is opgericht voor het behoud van het orgel, bestaat nog altijd en kan nog altijd donateurs gebruiken.

Als donateur ontvangt u informatie over de concerten en andere evenementen en krijgt u toegang tot speciaal voor de donateurs georganiseerde evenementen zoals lezingen of de open orgeldagen.

Nieuwe donateurs ontvangen als welkomstgeschenk de CD

Zaterdagmiddagconcerten 2013

met opnamen van de 40ste serie orgelconcerten.

U kunt zich als donateur aanmelden • per brief aan : Stichting Willibrordusorgel, Antwoordnummer 1862, 2000 WC Haarlem, • per e-mail aan : [email protected], • of door storting/overschrijving van het richtbedrag van minimaal € 15,- per jaar op IBAN NL25INGB0003733100 t.n.v. penningmeester Stichting Willibrordusorgel te Heemstede met vermelding van uw (e-mail)adresgegevens.

Boekje met de geschiedenis van het orgel

Ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van het Willibrordusorgel is in 1998 een lezenswaardig boekje verschenen met de bewogen geschiedenis van het instrument. Daarvan zijn voor € 5,- nog exemplaren verkrijgbaar in de ‘winkel’ achterin de kathedraal.

Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

Nieuw Maria-icoon

Omdat de vorige Maria-icoon in het middenschip houtworm had, dus vol met kleine gaatjes zat, werd er gezocht naar een vervanging. Toen duidelijk werd dat de zusters hun klooster Mariënheuvel in Heemstede gingen verlaten, is via het Catharijneconvent Utrecht - dat zorgdraagt voor religieus erfgoed – vanuit het klooster een prachtig Maria–icoon naar de kathedraal gekomen. Het glas ervoor is zonlichtwerend, dus een ware aanwinst mag dit beslist genoemd worden!

Stephan van Rijt

LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!!

2 e

EDITIE NIEUWE BAVO LOTERIJ

Na het succes in 2015, start op

4 september a.s.

de verkoop van de

loten van de Nieuwe Bavo Loterij De trekking

van de winnaars zal plaatsvinden tijdens de

Kerkenveiling op vrijdag 28 oktober 2016

De opbrengsten van de loterij zijn bestemd voor de restauratie van de kathedraal LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!! LET OP!!

Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016 11

De transepten belicht

12

In de periode 2011-2012 zijn de beide transepten, op de dwarsbeuken in het middenschip, zowel

binnen als buiten gerestaureerd. Conform de plannen van architect Joseph Cuypers waren tijdens de

bouwperiode 1902-1906 in de topgevel van de beide transepten teksten aangebracht. Deze waren echter

in de loop van de jaren verweerd geraakt en vanaf de grond nauwelijks nog waar te nemen. Tijdens de restauratie van de transepten zijn de teksten hersteld en in volle kleurenpracht weer te lezen.

Op de topgevel van het noordelijk transept staat, onder de grote letters IHS (monogram voor Jezus Christus), de tekst:

‘MAGNUM EST NOMEN MEŪ IN GENTIBUS’. ‘OBLATIO MUNDA’

(Oude Testament): Op het zuidelijk transept, onder de afgebeelde hostie, de tekst: . De beide teksten zijn een gedeelte van vers 11 van het eerste hoofdstuk van het Maleachi

‘Ab ortu enim solis usque ad occasum, magnum est nomen meum in Gentibus, et in omni loco sacrificatur, et offertur nomini meo OBLATIO MUNDA: quia MAGNUM EST NOMEN MEUM IN GENTIBUS, dicit Dominus exercituum’ (Mal. 1, 11).

De topgevel bevindt zich precies boven het bisschoppelijk altaar

Het woord

MEUM

is op de topgevel aangeduid met de letters MEŪ. Het streepje op de letter U geeft de gebruikelijke afkorting aan van het woord MEUM. De afkorting is om praktische redenen toegepast om, met de gekozen letterafmeting, een gelijke verdeling van de tekst te krijgen over de driehoekige ruimte die de topgevel van het noord transept biedt.

De gekozen bijbeltekst is genomen uit de Clementina Vulgaat, de tekst van Hiëronymus zoals goedgekeurd door paus Clemens VIII (1536-1605). De

Nova Vulgata

nog eens in 1979 goedgekeurd. Vertaald luidt dit vers: , de officiële bijbel van de katholieke Kerk heeft deze tekst

‘Van de opkomst van de zon tot aan haar ondergang is mijn naam groot onder de volken; overal wordt aan mijn naam een wierookoffer en een REINE OFFERGAVE gebracht. Ja, GROOT IS MIJN NAAM ONDER DE VOLKEN’ (Mal. 1, 11).

Het bijbelvers is een doxologie, een hymnische belijdenis over de onmetelijke grootheid van God. Een profetie dat, wat er ook gebeurt, alle volken in de eindtijd God zullen huldigen. Het Concilie van Trente (1562) deelde de christelijke opvatting dat de profeet met deze tekst doelt op ‘het volmaakte offer van het Messiaanse tijdvak’.

De profeet Maleachi (letterlijk ‘boodschapper’) trad in de periode na de ballingschap op, na de tijd dat tempel herbouwd was. Dit was na het jaar 515 voor Christus. Hij beijverde zich zeer voor de zuiverheid van de eredienst. Zo was de profeet kritisch over de verwaarlozing van de rituele voorschriften, het doen en laten van de geestelijkheid en de offervaardigheid van de leken (Mal. 1, 6-8). Maleachi doet dan ook een stevige oproep tot ommekeer en sluit af met de belofte van herstel.

Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

“Groot is mijn naam onder de volken” (mal. 1,11)

Met de gekozen tekst uit Maleachi 1, 11 vermoedt men dat de architect expliciet een oproep doet om in alle tijden in deze kathedraal de eredienst centraal te stellen. Een in alle opzichten goed verzorgde eredienst die in zijn manifestatie ondersteund wordt door de luister van het monumentale kerkgebouw, haar omvangrijke symboliek en kathedrale koorzang. Een zuivere eredienst, een reine offergave (

‘OBLATIO MUNDA’

) om God dank te zeggen voor het verlossingsoffer van Jezus Christus, Zijn Zoon.

Het belang van de boodschappen op de topgevels van de beide transepten wordt nog eens door de architect benadrukt in zijn keuze voor de beeldengroep boven de absis, de halfronde afsluiting van het hoogkoor, precies dáár waar er onder het bisschoppelijk altaar is geplaatst. In het midden van de beeldengroep de offerende Christus, links de aartsvader Henoch (Enos) die in het boek Genesis (Gen. 4, 26) vermeld wordt als de grondlegger van de eredienst, rechts de figuur van Mozes die de Wet ontving en daarmee grondlegger van de officiële eredienst werd.

Tot slot: op de vierde regel op de topgevel van het noordelijk transept is de acroniem

IΧΘUΣ

(‘Jezus Christus, Gods Zoon, de Redder’) afgebeeld, midden tussen de Griekse letter Α en Ω. Deze twee letters verwijzen naar de tekst uit het laatste boek van de bijbel, de Openbaring van Johannes: ‘Ik ben de Alfa en de Omega, de eerste en de laatste, de oorsprong en het einde’.

Bron:

Sicut sponsa ornata

(2013), Philip Weijers

vlnr: Henoch (grondlegger van de eredienst), offerende Christus, Mozes (ontvanger van de Wet)

Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016 13

De Nieuwe Bavo

Bloeit

2016

14 Dit jaar werd het evenement De nieuwe Bavo Bloeit voor de tweede keer georganiseerd, met groot enthousiasme. Sarah Dikker, bekend van het TV-programma ‘Hollands beste bloemstylist, heeft voor deze editie bedacht een

‘Stairway to Heaven’

van lelies te maken in de koepel van de kathedraal. Dit past schitterend bij de symboliek van de koepel, die een verwijzing naar de hemel is. Daarnaast zijn er in veel kapellen achter het hoogkoor ook bloemenversieringen aangebracht. De heilige Antonius had een gordijn van lelies gekregen, die in reageerbuisjes in de ruimte hingen en op die manier een ouderwetse raamkadering werden. Schitterend naast het ingetogen beeld van deze populaire heilige! In een andere kapel was een groot hart gemaakt met de takken van de Kornoelje, die mooi rood zijn en goed samengaan met de lelies erin. De kunstwerken waren in de avond met lampen aangelicht waardoor een mooi effect ontstond.

Daarnaast waren er in de kerk op diverse plekken ruimtelijke sculpturen met lelies en een heus lelie-portaal wanneer je door het middenschip de kerk inliep.

Vele vrijwilligers hebben met groot enthousiasme het evenement verzorgd en de vele bezoekers, ruim 4000 in totaal, een warm welkom geheten. Veel mensen waren erg enthousiast, sommige bezoekers kwamen van heel ver: ‘

We are from Seattle en it’s very beautifull’

! Een andere bezoeker uit Canada was zo onder de indruk dat hij zijn geplande bezoek aan de bollenvelden er voor afsloeg om langer hier te kunnen blijven. Daarnaast waren er veel bezoekers uit Haarlem zelf, sommigen waren nog nooit in de kerk geweest en namen de mogelijkheid om ook het pand eens goed te bekijken, nu de restauratie vordert.

Naast de bloemsieringen was er voor kinderen de mogelijkheid een bloemenkrans te maken en voor de durfals de mogelijkheid om een gewelventocht te ondernemen. Hiervoor was wel enige durf nodig, omdat de vergezichten door de kerk op sommige plekken toch wel hoog waren maar een spectaculair beeld gaven.

In samenwerking met enkele bloemschikkers uit de buurt (Bloemenweide, de bloemengroep van de kerk) en de studenten van het Wellantcollege Rijnsburg, Clusius Alkmaar en Lentiz Naaldwijk is heel hard gewerkt om alle 30.000 (!!) lelies te verwerken en de kerk te tooien. Door de koele temperatuur in de kerk stonden de bloemen er langer dan verwacht schitterend bij en is de kerk langer open gebleven voor bezoekers. De VVV belde enthousiast of er nog langer dan gepland bezoekers naar de Bavo doorverwezen konden worden. En dat kon! En vanuit de stad naar de Nieuwe Bavo is nu extra leuk met de nieuwe wandeling ‘Van Bavo naar Bavo’. De beschreven wandeling is door de VVV ontwikkeld en kan vanuit beide Bavo’s worden gestart.

Marieke Baijer, Paul Vetter Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016

NIEUWE BAVO

Z O M E R F A I R 2 0 1 6

WAT?

NIEUWE BAVO ZOMER FAIR WANNEER?

11 JUNI, van 10.00 tot 16.00 uur WAAR?

in de TUIN van de NIEUWE BAVO, ingang Emmaplein

GEZELLIGHEID VOOR ALLE LEEFTIJDEN!!!!

• Koop iets op de boeken- en leuke-dingen-markt • Laaft u bij de koek-en-zopie , met koffie/thee en lekker gebak • Er zijn spelletjes voor groot en klein • Laat kinderen zich uitleven op het springkussen

De opbrengst komt geheel ten goede aan de restauratie van de Nieuwe Bavo.

ZEGT HET VOORT, ZEGT HET VOORT!!.....

Nieuwe Bavo in de steigers | 4 e editie juni 2016 15

Wie regelt uw zaken als u het zelf niet meer kunt?

Voor vragen over het levenstestament de volmacht en het testament.

Spruitenbosstraat 19 2012 LJ Haarlem Tel. 023-5316820 www.wtbn.nl

Uitvaartzorg (Uitvaartwinkel)

Vergierdeweg 288, Haarlem

Gedenkmonumenten (Atelier)

Lange Herenstraat 30-28, Haarlem tel.: 023 - 532 60 13

www.troupin.nl

Adverteren?

Contact:

Bibiana Massaro [email protected]

06-14536685

drukwerk

&

reclame vlaggen ontweRpstudio FamiliedRukweRk autobeletteRing ReclameboRden Roll-up banneRs bRochuRes gevel- & binnenReclame huisstijl & Zakelijk dRukweRk gRootFoRmaat posteRs FlyeRs spandoeken textielbedRukking Relatiegeschenken

Industriekade 26 | Sassenheim | T 0252 - 213302 | [email protected] | www.duineveld.nl