Transcript inkijkexemplaar - Prettige plekken

PRETTIGE PLEKKEN
HANDBOEK VOOR MENS & OPENBARE RUIMTE
‘EEN GOED ONTWORPEN OPENBARE RUIMTE BEVORDERT DE KWALITEIT VAN
LEVEN (GEZONDHEID EN WELZIJN) VAN ÁLLE BEWONERS EN GEBRUIKERS,
ZOWEL NU ALS IN DE TOEKOMST.’1
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord
5
De ‘bril’ van de gebruiker 6
1. Inleiding 1.1 Nut en noodzaak van dit handboek
1.2 Aanpak en onderzoek
1.3Afbakening
1.4 De context van een ontwerp
1.5 Toepassing richtlijnen
1.6Leeswijzer
2. Trends en thema’s 2.1 Algemene trends
2.2Aantrekkelijk
2.3 Sociaal veilig
2.4 Bereikbaar, toegankelijk en beweegvriendelijk
2.5Sociaal
2.6Kindvriendelijk
2.7Groen
3. Dichtbij huis
3.1Definitie
3.2Aantrekkelijk
3.3Veilig
3.4 Toegankelijk en bereikbaar
3.5Sociaal
3.6Kindvriendelijk
3.7Groen
4. De betere buurt
4.1 Definitie
4.2Aantrekkelijk
4.3Veilig
4.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk
4.5Sociaal
4.6Kindvriendelijk
4.7Groen
9
12
12
13
14
15
15
17
20
22
24
26
28
31
33
39
42
42
47
55
57
60
65
69
72
72
73
74
87
92
108
5. Leefbare en aantrekkelijke steden
5.1Definitie
5.2Aantrekkelijk
5.3Veilig
5.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk
5.5Sociaal
5.6Kindvriendelijk
5.7Groen
6. Parken voor iedereen
6.1Definitie
6.2Aantrekkelijk
6.3Veilig
6.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk
6.5Kindvriendelijk
7. Levendige pleinen
7.1Definitie
7.2Aantrekkelijk
7.3Veilig
7.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk
7.5Sociaal
7.6Groen
118
122
123
138
139
151
152
152
163
166
167
181
183
188
195
198
199
203
205
208
214
Bijlagen
218
Eerste druk, juni 2016
©
2016 Acquire Publishing bv, Zwolle
ISBN: 978-90-825482-0-4
Ontwerp en opmaak: De Bladenkamer | grafisch ontwerpers, Zwolle
Druk: Printforce
Voor eventuele errata, aanvullingen, bestelinformatie en
kwantumkortingen: www.acquirepublishing.nl
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm of op welke wijze en/of door welk ander
medium dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever.
Voorwoord
In de vele jaren die wij werkzaam zijn in de ruimtelijke ordening ontdekten we dat er weinig bekend is
over de relatie tussen gebruik en ontwerp van de openbare ruimte en dat de kennis die er wel is sterk
versnipperd is. Eigenlijk vreemd, want de openbare ruimte is toch in de eerste plaats bedoeld voor
mensen. Je kunt visies en masterplannen schrijven vol ambities, maar uiteindelijk gaat het er om dat
de inrichting de behoeften van de gebruikers faciliteert, dat er ontworpen wordt vanuit de ‘blik’ van de
gebruiker. We voelden daarom steeds meer de urgentie van een handboek dat een relatie legt tussen
gebruik en ontwerp.
THE DESIGN OF A CITY
DETERMINES HOW ITS
RESIDENTS USE IT.2
Tussen het idee en het daadwerkelijke boek ligt zo’n drie jaar. Met veel plezier hebben wij in die tijd
gewerkt aan dit handboek. Kyra heeft vooral geschreven over sociaal veilig, groen, beweegvriendelijk,
gezond, sociaal en duurzaam en Rosemarie over vrijetijdsgerelateerde onderwerpen, zoals
kindvriendelijk, sport en beweging en parken en pleinen. We hebben literatuur bestudeerd, eigen
expertise ingebracht en verder ontwikkeld Aan de hand van succesvolle én minder succesvolle
openbare ruimtes hebben we geanalyseerd wat de bepalende ruimtelijke factoren voor een goed
gebruik zijn.
Het streven was een concreet, compleet en direct bruikbaar boek. Dus zonder vage begrippen als
‘kwaliteit’ of ‘beleving’ en met zoveel mogelijk maatvoering. Een boek dat bij elke ontwerpopgave voor
de openbare ruimte gebruikt kan worden. De honderden richtlijnen geven hierbij houvast. Uiteraard
zijn deze richtlijnen niet ‘in beton gegoten’; we verwelkomen aanvullingen en wijzigingen op basis van
ervaringen.
De vele foto’s van openbare ruimtes in meer dan vijftig steden in binnen- en buitenland laten zien
hoe het wel of juist niet moet of kan. Deze zijn ter onderbouwing van de richtlijnen, ze visualiseren de
kenmerken die we willen laten zien. Het gaat er nadrukkelijk niet om de betreffende plek op te hemelen
of ter discussie te stellen.
We danken de expertgroep die vanaf het allereerste contact positief tegenover ons plan voor dit
handboek stond en die ons vervolgens met raad en daad terzijde heeft gestaan bij de uitwerking
ervan. In bijlage X worden ze met naam en toenaam genoemd. Uitgeverij Acquire Publishing verdient
een pluim voor de enthousiaste wijze waarop ze het manuscript daadwerkelijk tot een boek hebben
omgetoverd. Dit kon niet zonder de creatieve inbreng van de Bladenkamer | grafisch ontwerpers.
Bij dit handboek hoort de website www.prettigeplekken.nl. Hier vindt u actuele informatie over
het thema ‘gebruik van de openbare ruimte’ evenals informatie over masterclasses en events.
Amsterdam, 2 juni 2016
Ing. Kyra Kuitert ®RCEDrs. Rosemarie Maas
PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE
“ALLES ZELF DOEN
IS OPTELLEN,
SAMENWERKEN IS
VERMENIGVULDIGEN.”
5
3
Dichtbij huis
PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE
39
3.1 DEFINITIE
D
e openbare ruimte die direct aansluit op gebouwen ligt het meest in het zicht en wordt ook het
meest gebruikt, al was het maar om in en uit het gebouw te kunnen komen. Dit betreft zowel
woningen en bedrijven als voorzieningen, zoals een school of winkelcentrum. Dit hoofdstuk
betreft het ‘blokniveau’, de schaal van een gebouw of een groep gebouwen omsloten door straten,
paden of groen. De thema’s beweeg- en kindvriendelijkheid op blokniveau (behalve schoolpleinen)
zijn geïntegreerd in hoofdstuk 4.
3.2 AANTREKKELIJK
“PUBLIEKE RUIMTE WORDT
NOG TE VAAK GEZIEN ALS
RESTRUIMTE, TERWIJL HET EEN
EIGENSTANDIGE KWALITEIT
DIENT TE HEBBEN. INVESTEER
DAAROM IN HET ONTWERPEN
EN ONTWIKKELEN VAN BEELDEN
WAARIN DEZE EIGENSTANDIGE
KWALITEIT TOT UITDRUKKING
KOMT.”2
“STEDENBOUWERS EN
BELEIDSMAKERS ZOUDEN ER
GOED AAN DOEN REKENING TE
HOUDEN MET DE ESTHETIEK VAN
EEN OMGEVING, BIJVOORBEELD
BIJ DE AANLEG VAN NIEUWE
GEBOUWEN, PARKEN OF
SNELWEGEN.” 4
Gevraagd naar een aantrekkelijke omgeving zal iedereen een ander antwoord geven. Maar met termen
als ‘gevarieerd’, ‘kunst’, ‘menselijke maat’, ‘schoon’ en ‘heel’ kan het begrip aantrekkelijk op blokniveau
handen en voeten krijgen. Deze begrippen worden hieronder uitgewerkt.
De kunsthistoricus en architect Camillo Sitte1 nam al in 1889 de stelling in dat indrukwekkende moderne
gebouwen steeds vaker de achtergrond vormden voor armzalige openbare ruimte. Dit komt doordat
al het geld en energie in de architectuur van het gebouw waren verdwenen maar niet in de omgeving.
Hoe kon hij vermoeden dat zijn ideeën ruim honderd jaar later nog steeds actueel zouden zijn.
Variatie
In de ‘Bril van de gebruiker’ aan het begin van dit boek is al aangegeven dat mensen een gevarieerde
omgeving willen met details in gebouwen, groen, kleur, water en kunst. Uit onderzoek van de
Universiteit van Warwick eind 2015 kwam naar voren dat de delen van het land die hoge cijfers kregen
voor hoe mooi of schilderachtig ze zijn, voor het grootste gedeelte niet bestonden uit parken en
bossen. Steden, havengebieden en plekken met architectonische bezienswaardigheden kregen hogere
cijfers.3
RICHTLIJNEN VOOR EEN (VISUEEL) GEVARIEERDE OMGEVING
- Functiemenging maakt de omgeving aantrekkelijker vanwege de visuele variatie. Het mixen van
verschillende functies zorgt daarnaast voor de aanwezigheid van (verschillende) doelgroepen
over de dag heen verspreid. Hierdoor ontstaat een levendig en vitaal straatbeeld.
- Denk bij variatie aan korte gevelwanden, kleine percelen, lichte verdraaiingen, gevarieerde
architectuur en beplanting met oog voor details.
Kunst
KUNST KAN BIJDRAGEN AAN DE
IDENTITEIT VAN EEN GEBOUW,
BUURT OF STAD EN WERKT SOMS
ALS MIDDEL TEGEN GRAFFITI.
42
Kunst- en cultuuruitingen, en de toegankelijkheid daarvan, maken deel uit van een sociaal duurzame
samenleving. Ook spelen ze een grote rol in de bescherming van cultuurhistorisch erfgoed of
het hergebruik van cultureel industrieel erfgoed. Kunst- en cultuuruitingen zijn voortdurend aan
vernieuwing en verandering onderhevig. In het publieke domein kan kunst een grote bijdrage leveren
aan de kwaliteit, identiteit en aantrekkelijkheid van de openbare ruimte, Kunst kan ook een grote
bijdrage leveren aan het gevoel van veiligheid, vooral bij stations, tunnels, bouwplaatsen en stegen.
Fraaie gebouwen van de
wereldberoemde architect Frank
Gehry maar de openbare ruimte
eromheen is kaal en tochtig zonder
zitgelegenheid, groen of kunst.
Foto: Düsseldorf Hafen, Duitsland
RICHTLIJNEN VOOR KUNST IN DE OPENBARE RUIMTE
- Grote blinde muren kunnen ‘geadopteerd’ worden door scholen of buurten voor een gezamenlijk
te maken muurschildering of in opdracht beschilderd worden door een professionele kunstenaar.
- Er kunnen specifieke plekken worden aangewezen, bijvoorbeeld in een tunnel of op blinde
gevels uit het zicht van woningen en straat, waar graffitispuiters en kunstenaars vrijelijk hun gang
kunnen gaan.
- Zodra een kunstwerk in de openbare ruimte staat moet het hufterproof zijn. Het moet ook na
lange tijd mooi blijven en goed worden onderhouden.
- Het moet duidelijk zijn wie verantwoordelijk is voor het onderhoud en waar beschadiging van
een kunstwerk kan worden gemeld.
- Overweeg om archeologische kwaliteiten in de bodem zichtbaar te maken in een park of in een
gebouw.
- Interactie met het publiek is een essentieel onderdeel van kunst in de openbare ruimte. Het is
dan ook aan te raden om zoveel mogelijk bewoners bij (de keuze voor) kunst te betrekken; het
kan tevens bewoners van zeer diverse achtergronden met elkaar verbinden.
PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE
43
Robuuste kunst in het openbaar
groen.
Foto links: Leiden
Op de natuur geïnspireerde kunst.
Foto rechts: Floriade 2012, Venlo
Kunstzinnige muurschildering bij
een sportplek.
Foto links: wijk St. Andries,
Antwerpen, België
Deze kale openbare ruimte
zou alleen al door het planten
van enkele bomen een stuk
aantrekkelijker worden.
Foto rechts: wijk Sundybergs,
Stockholm, Zweden
Een menselijke maat
De maatvoering en inrichting van de openbare ruimte, onze ‘huiskamer’, is bepalend voor het gebruik
ervan. Het is niet zo dat overmaat vanzelf zorgt voor flexibel gebruik. Een grote ruimte biedt wel meer
mogelijkheden, met name voor activiteiten, maar het nodigt niet uit tot verblijf omdat je je er verloren
of onveilig kunt voelen. Een juiste schaal is voor iedere ruimte anders en hangt af van bijvoorbeeld
de gebouwen eromheen en de homogeniteit van de gebruikers. Is een ruimte te groot (zodat je je er
verloren voelt), tref dan fysieke maatregelen om de beleving van schaal te beïnvloeden, bijvoorbeeld
door bomen, kunst of een kiosk te plaatsen. In hoofdstuk 7 wordt gedetailleerder op de gewenste
menselijke maat voor pleinen ingegaan.
Beschutting tegen wind
Als je loopt, fietst of ergens moet zitten, staan of wachten ben je overgeleverd aan verschillende
weersinvloeden. Bebouwing, luifels, bomen en ander groen kunnen beschutting bieden tegen regen,
zon en harde wind. In ons relatief koude klimaat staan mensen meestal het liefst in de zon.
Toch kan op een warme dag wat schaduw de gewenste verkoeling brengen.
Donkere onderdoorgang met
voordeuren van huizen.
Foto links: Stockholm
Met lichte kleuren en tekeningen
van schoolkinderen wordt deze
onderdoorgang prettiger. Lage
hekjes voorkomen dat fietsen en
brommers door de onderdoorgang
kunnen.
Foto rechts: Amsterdam West
44
RICHTLIJNEN TEGEN WIND5
- Compacte laagbouw met lichte verdraaiingen in het stratenpatroon beperken de windoverlast.
- Vrijstaande hoogbouw, zeker met ronde gevels, kan juist rukwinden veroorzaken. Hoge, langere
bouwblokken kunnen beter evenwijdig aan de meest voorkomende windrichting staan; dat is in
Nederland het zuidwesten.
- Als meerdere gebouwen (met gladde gevels) in dezelfde richting staan, ontstaat een
zogenaamd tunneleffect met extra sterke wind als gevolg. Plaats gebouwen liever onder een
hoek of verspringend.
- Een hoge, verticale gevel die helemaal glad is, kan een neerwaartse wind veroorzaken. Het is
daarom beter ze trapsgewijs te laten verlopen. Ook luifels kunnen de voetganger beschermen.
- Objecten (muren, hekwerken, etc.) en groen (bomenrijen, hagen, etc.) kunnen helpen om
windhinder te beperken. Het is beter als die halfdoorlatend zijn dan helemaal winddicht omdat
bij dat laatste de wind er overheen gaat en dit aan de achterzijde extra sterk voelbaar is.
Schoon en heel
Een vieze en verloederde openbare ruimte wordt, hoe mooi oorspronkelijk ook ontworpen, niet
gebruikt. Naarmate gebouwen en openbare ruimten anoniemer zijn en gebruikersgroepen heterogener,
vormt dit mogelijk een probleem en dan is intensiever beheer nodig. Dit wordt in de praktijk vaak
erkend voor binnenstedelijk gebied, maar minder vaak voor (heterogene) woonwijken.
RICHTLIJNEN VOOR EEN SCHONE OPENBARE RUIMTE
- Bij de inrichting van een plek moet er vanaf het eerste moment aandacht zijn voor het
onderhoud en het minimaliseren van de toekomstige onderhoudsinspanning en kosten.
- Het vloeroppervlak van de openbare ruimte moet zorgvuldig worden afgestemd op het
onderhoudsmaterieel, zoals veegmachines, en op het voorkomen van lastig bereikbare
‘hoeken en gaten’ waar zwerfvuil zich kan verzamelen.
Afvalinzameling en verwerking
Om de openbare ruimte schoon en heel te houden, is het belangrijk dat de betreffende plekken
zodanig zijn ingericht dat afvalinzameling goed te regelen is.
Op aangewezen plekken voor
afvalverzameling of -ophalen
moet duidelijk zijn welke regels er
gelden.
Foto links: Amsterdam West
Foto rechts: Oosterdok, Amsterdam
PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE
45
RICHTLIJNEN VOOR AFVALINZAMELING EN -VERWERKING6
- Sla afval bij wooncomplexen, winkels of kantoren mogelijk uit het zicht op, bij voorkeur
inpandig. Wanneer deze ruimte er niet is kan de afvalopslagplaats in de buitenruimte –
mits geordend – enigszins in het zicht van (bijbehorende) woningen, bedrijven, winkels of
voorzieningen liggen.
- Bedrijfsafval, bijvoorbeeld bij winkels, moet worden opgeslagen achter een hekwerk van
minimaal 1.80 m hoog. De opslag van brandbaar en giftig materiaal in de openbare ruimte
moet worden vermeden.
- Door gescheiden inzameling van gft, papier, glas, textiel, plastic en restafval neemt het
ruimtebeslag in de openbare ruimte toe. Bij (her)inrichtingsplannen dient hier rekening mee
te worden gehouden.
- Maak voldoende ruimte zodat auto’s die tijdelijk bij containers voor gescheiden afval moeten
staan de rest van het verkeer niet hinderen. Om de afvalverzamelplek heen is bij voorkeur
een vrije ruimte van minimaal 2 m voor vrachtwagens.
- Bovengrondse containers zijn afsluitbaar en verankerd op een paar meter afstand van de
bebouwing (inclusief luifels), omdat anders de container kan worden gebruikt als
opklimmogelijkheid voor inbrekers.
Heel
Objecten in de openbare ruimte zijn extra gevoelig voor vervuiling en vandalisme.
RICHTLIJNEN TEGEN VANDALISME EN VERNIELING
- Plaats vandalismegevoelige objecten zoveel mogelijk buiten het bereik. Denk bijvoorbeeld aan
het op minstens 2 m hoog ophangen van planten of decoratieve elementen of het afschermen
door middel van (stekelig) groen of straatmeubilair.
- Straatmeubilair en verlichting zijn door het ontwerp en materiaalgebruik vandalismebestendig
ofwel hufterproof.
- Reparaties en onderhoud aan objecten in de openbare ruimte moeten snel en regelmatig
gebeuren.
Verwaarloosd straatmeubilair
kan de indruk wekken dat hier
‘alles mag en alles kan’.
Foto links: Haarlem Spaarnwoude.
Fotografie: Loek Schönbeck
Foto rechts: Amsterdam West
46
Graffiti kan snel voor verloedering
van de omgeving zorgen.
Foto links: Centraal Station
Amsterdam
Foto rechts: Tilburg
Graffiti
Grote, lichte en gladde oppervlakken zijn aantrekkelijke graffitiplekken. Een gebouw vol graffiti en
bekladding, en daarmee de omgeving, kan snel een verloederde indruk geven. Dit maakt dat mensen
zich er minder op hun gemak voelen en er dus liever niet komen. Zoals op de voorbeelden te zien is,
kan graffiti door graffitikunstenaars ook mooi zijn. Het kan een saaie omgeving of muur verlevendigen.
RICHTLIJNEN VOOR HET VOORKOMEN EN VERWIJDEREN VAN GRAFFITI
NADAT IN EEN NEW YORKSE WIJK
MET HOGE MISDAADCIJFERS
IN DE JAREN ’80 ALLE GRAFFITI
WAS WEGGEWERKT, NAMEN
DE CRIMINALITEITSCIJFERS
DRASTISCH AF.
- Wanden en daken van vrijstaande gebouwtjes, zoals een fietsenstalling of transformatorhuisje,
zijn niet of moeilijk bereikbaar.
- Kies voor gladde materialen en graffitiwerende coatings die het schoonmaken vereenvoudigen.
- Kies voor ruwere materialen of laat de oppervlakten begroeien met klimplanten, dan worden ze
minder interessant om te bespuiten. Ook een strook met, al dan niet stekelige, beplanting houdt
graffitispuiters letterlijk op afstand.
- Extra verlichting en (camera)toezicht kunnen helpen graffiti te voorkomen op kwetsbare
plekken, zoals tunnels, onderdoorgangen, bruggen en bouwschuttingen.
- Wijs plekken aan voor graffiti; mooie graffiti kan het straatbeeld ook verlevendigen.
Graffiti kan een boodschap
bevatten of bijdragen aan de
visuele kwaliteit van de omgeving.
Foto links: Westerdok, Amsterdam
Foto rechts: Tilburg
3.3VEILIG
Iedereen wil zich veilig voelen in zijn nabije omgeving, of het nu gaat om de woning, school,
sportvoorziening of werkplek. Het borgen van veiligheid op gebouw- of blokniveau zit hem vaak niet in
voor de hand liggende zaken als meer politie of hogere hekken, maar gaat over details: een beter slot
op de deur, het intekenen van een zijraam of een extra lamp.
PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE
HET POLITIE KEURMERK
VEILIG WONEN (PKVW) IS EEN
VEILIGHEIDSINSTRUMENT
DAT KAN BIJDRAGEN AAN
DE FYSIEKE EN SOCIALE VEILIGHEID IN EN
ROND BESTAANDE WONINGEN. ER IS OOK EEN
VARIANT VOOR NIEUWE WONINGEN WAARBIJ
NAAST DE WONING OOK HET COMPLEX,
DE OMGEVING EN DE BUURT WORDEN
BEOORDEELD.
47