Transcript Filozofia percepcji: od gibsona do burge*a

dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN
FILOZOFIA PERCEPCJI: OD
GIBSONA DO BURGE’A
Plan na dziś
 Percepcja : najlepiej poznane zjawisko
poznawcze
 Od naiwnego realizmu po reprezentacjonizm
 Poznanie a percepcja: czy istnieje ścisła
granica?
Percepcja
 Kiedy mowa o percepcji w kognitywistyce i
filozofii, zwykle chodzi o percepcję wzrokową.
 Procesy percepcyjne są najlepiej poznane, gdyż
są stosunkowo łatwo dostępne
eksperymentalnie (przez manipulację bodźcami
zmysłowymi).
 Percepcja zachodzi tylko wtedy, gdy występują
określone bodźce.
 Bez bodźca mogą istnieć halucynacje.
 Zniekształcenia normalnej percepcji to złudzenia.
 Urojenia to irracjonalnie podtrzymywane złudzenia.
Sensencja (rejestracja) i
percepcja
 Rezultatem procesów przetwarzania
bodźców przez receptory zmysłowe –
procesów sensepcji – są sensepty. One
stanowią materiał dla procesów percepcji,
której (wstępnym) rezultatem są percepty.
 Od perceptów zależą inne procesy
poznawcze i działanie osoby postrzegającej.
Percepcja a działanie
 Jak to się ma do koncepcji dwóch szlaków
widzenia Milnera i Goodale’a?
 szlak grzbietowy (zielony) – percepcja
 szlak brzuszny (fioletowy) – działanie
 Ale taka koncepcja jest zbytnim
uproszczeniem. Dysocjacje
są rzadkie, a szlaki te łączą
się w kilku miejscach (oba
aktywne przy obracaniu
wyobrażonych kształtów).
Realizm naiwny
 Postrzegamy rzeczy takie, jakie są. Wydaje
się zdroworozsądkowe.
 Ale:
 Z różnych perspektyw ten sam przedmiot wygląda
inaczej.
 Możliwe są złudzenia, pomyłki i halucynacje…
Realizm krytyczny
 Wersja pierwsza: postrzegamy dane zmysłowe
(B. Russell i G. Moore).
 Mówiliśmy o tym pomyśle przy okazji qualiów. Dzisiaj
rzadko spotykane stanowisko, zwłaszcza w wersji
fenomenalizmu, który twierdzi, że istnieją tylko dane
zmysłowe.
 Ale ma nowsze wersje w postaci reprezentacjonizmu.
 Wersja druga: przysłówkowa teoria percepcji.
 Analiza pojęciowa w filozofii.
 Wersja trzecia: realizm bezpośredni.
 Związana z psychologią ekologiczną.
Przysłówkowa teoria
percepcji
 „Widzieć czerwony przedmiot” = „Widzieć na
sposób czerwono-przedmiotowy”.
 To jest, zdaniem zwolenników tego podejścia,
postęp, bo nie postuluje się osobnych danych
zmysłowych.
 Czysto werbalne rozwiązanie problemu? A może
po prostu antyreprezentacjonizm (c.d.n.)
Realizm bezpośredni Jamesa
Gibsona
 James J. Gibson (1904-1979) – twórca
psychologii ekologicznej, obrońca
bezpośredniego realizmu:
postrzegamy przedmioty
bezpośrednio.
 Percepcja jest rezultatem
oddziaływań ze środowiskiem.
Środowisko jest bogate w afordancje,
czyli oferuje działającemu
podmiotowi możliwości działania.
Afordancje kontra
reprezentacje?
 Afordancje to obiekty relacyjne (rezultaty
procesu oddziaływania perceptora ze
środowiskiem) i są one postrzegane bez
pośrednictwa, czyli wprost.
 To zwykle interpretuje się jako
antyreprezentacjonizm, ale są też zwolennicy
Gibsona, którzy interpretują go
reprezentacjonistycznie, twierdząc, że pierwotne
reprezentacje umysłowe dotyczą możliwości
działania podmiotu (M. Bickhard).
Umwelt a afordancje
 Koncepcja ekologiczna Gibsona wpisuje się w
tradycję biosemiotyki Jakoba von Uexkülla
(1864-1944), który oddziałał też m.in. na M.
Heideggera.
 Organizmy żyją
w swoich wokółświatach.
 Percepcja jest cyklem,
gdzie działanie
oddziałuje znów na
percepcję.
Reprezentacjonizm
 Postrzegamy przedmioty, ale za
pośrednictwem reprezentacji umysłowych
(nie danych zmysłowych).
 Najczęstsze stanowisko we współczesnej teorii
percepcji.
 W klasycznej wersji: celem percepcji jest
stworzenie adekwatnej i szczegółowej
reprezentacji percepcyjnej świata.
 Por. David Marr i jego założenie o celu widzenia
(trójwymiarowy, szczegółowy model otoczenia)
Reprezentacjonizm: percepcja
jako wnioskowanie
 W klasycznej wersji reprezentacjonizmu
percepcja jest zadaniem, które polega na
stworzeniu najbardziej prawdopodobnej
hipotezy przy ubogich i potencjalnie
wieloznacznych bodźcach percepcyjnych.
 Jedna rzecz ma wiele różnych wyglądów
 Jeden wygląd może mieć wiele różnych rzeczy
 Jak ujednoznaczniać?
Richard Gregory: hipotezy
jako esencja percepcji
 Richard Gregory (1923-2010):
 Postrzeganie to proces tworzenia
hipotez na temat bodźców zmysłowych.
 Kontynuacja koncepcji Hermanna
von Helmholtza na temat roli
nieświadomego wnioskowania w percepcji
 Współcześnie analogiczne podejście
do percepcji mają zwolennicy bayesowskiej
koncepcji poznania.
Iluzja wklęsłej twarzy
Dlaczego reprezentacje?
 Tyler Burge: ponieważ wyjaśnienie,
dlaczego występują takie a takie
procesy percepcyjne, wymaga odwołania
do semantycznych własności reprezentacji, a
mianowicie do ich adekwatności lub
prawdziwości.
 Kiedy psycholog wyjaśnia np. mechanizmy
stałości barwy przedmiotu, to wyjaśnia, w jaki
sposób adekwatnie reprezentowany jest ten
przedmiot jako mający określoną barwę.
Burge: stałości percepcyjne
jako przykład
paradygmatyczny
 Stałości percepcyjne to własności zrozumiałe
tylko w ramach reprezentacyjnych:
 Sama rejestracja bodźca (sensepcja) nie może być
adekwatna lub nie; jest po prostu procesem
fizycznym.
 Istnienie mechanizmu stałości percepcyjnej
świadczy o tym, że przy zmieniających się
warunkach organizm reprezentuje mimo wszystko
otoczenie adekwatnie.
Możliwa replika gibsonisty
 Niektóre stałości percepcyjne są
rekonstruowane z bogatych bodźców:
 Np. stałość wielkości jest po prostu pochodną
prawidłowości zachodzącej między moim
położeniem w przestrzeni a wielkością przedmiotu
w stosunku do innych przedmiotów.
 Ale: istnieją bardziej złożone mechanizmy
stałości i nie wszystkie można sprowadzić do
prostych interakcji…
 Nie ma takich możliwości w przypadku stałości
barwy!
Przekonania, pojęcia a
percepcja
 Współczesne spory o rolę:
 Pojęć w percepcji – czy posiadanie pojęć jest
warunkiem percypowania?
 Zwierzęta i małe dzieci mają receptory zmysłowe.
Ale czy postrzegają np. książki lub muzykę? Czy
tylko rejestrują bodźce?
 Debata w ramach etologii poznawczej
 Jorge Luis Bermudez w wielu publikacjach podważa
koncepcję, że posiadanie pojęć jest niezbędne do
percepcji. Ale „posiadanie pojęć” to wyrażenie
beznadziejnie wieloznaczne…
Odgórne i oddolne procesy w
percepcji
 Osoba postrzegająca może zdecydować, na
co chce patrzeć. To jest odgórne (top-down).
 Ale czy oczekiwania mogą modulować
widzenie?
 Zenon Pylyshyn, w odpowiedzi na
eksperymenty psychologii Nowego
Spojrzenia (New Look), twierdzi:
 Nie w przypadku wczesnego widzenia.
Poznawcza przenikliwość
 Złudzenia ruchu w odpowiedzi na
nieruchome obrazy w kinie nie można
powstrzymać, bo wiedza nie moduluje
wczesnego widzenia.
 Wiedza może modulować tylko przekonania
percepcyjne, ale nie sam proces percepcji
(wczesnej), który jest wg Pylyshyna i Fodora
modularny.
Psychologia Nowego
Spojrzenia
 Prekursorzy psychologii poznawczej,
m.in. Jerome Bruner (ur. 1915)
 Oczekiwania i wartości
modulują percepcję.
 Np. efekt Delka i Fillenbauma:
 Postrzeganie czarnej szóstki kier
jako czerwonej
 Ale to się słabo
replikuje – i dotyczy
raczej przekonań
percepcyjnych.
Percepcja a poznanie
 W ujęciu Nowego Spojrzenia przejście między
poznaniem a percepcją jest płynne.
 W ujęciu modularnym Fodora i Pylyshyna (a
także Marra) istnieje sztywna granica między
wczesnym widzeniem a poznaniem.
 Ale już przekonania o widzianych
przedmiotach (np. umiejętność odpowiedniej
kategoryzacji przedmiotów) są podatne na
wpływ dodatkowej wiedzy.
Uczenie percepcyjne
 W ujęciu modularnym trudno mówić o
uczeniu percepcyjnym, a tymczasem to
zjawisko bywa obserwowane
eksperymentalnie.
 Ale można bronić modularyzmu: wczesne
widzenie nadal jest dosyć sztywne; uczenie
dotyczy późniejszych etapów widzenia, a nie
elementarnych procesów rozpoznawania
krawędzi itd.
Alternatywizm
 Procesy percepcyjne mają zupełnie inną
naturę niż procesy będące u podłoża iluzji i
halucynacji.
 Percepcja jest z definicji adekwatna, bo zachodzi
odpowiednia relacja R między perceptorem a
postrzeganym zjawiskiem.
 Kiedy relacja R nie zachodzi, nie ma percepcji.
 Przeżycia mogą być podobne, gdy zachodzi R
(percepcja) lub gdy nie zachodzi R (halucynacja).
 To alternatywa (disjunction → disjunctivism)
Alternatywizm kontra
reprezentacjonizm
 Alternatywizm nie musi postulować
reprezentacji w percepcji, bo percepcja z
definicji jest adekwatna i reprezentacje
miałyby nic nie wyjaśniać.
 Ale co z halucynacjami?
 Dlaczego w halucynacjach mają się pojawić
reprezentacje? A jeśli nie pojawiają się
reprezentacje, to dlaczego halucynacje mają
określoną treść?
Enaktywizm
 Enaktywizm: procesy poznawcze to procesy
interakcji z otoczeniem.
 Może mieć wersję antyreprezentacjonistyczną
(i wykorzystać przysłówkową lub
alternatywistyczną koncepcję percepcji)
 Może być też reprezentacjonistyczny,
podkreślając związek percepcji z działaniem w
otoczeniu (jak reprezentacjonistyczne
interpretacje Gibsona)
W stronę innych zmysłów
 Percepcja słuchowa:
 Co jest przedmiotem percepcji słuchowej?
 Dźwięki? Koncepcja tradycyjna (Sir Peter Strawson)
 Przedmioty? Koncepcja neogibsonowska (Andrzej
Klawiter)
 Percepcja węchowa:
 Można czuć zapach czegoś, co już dawno nie
istnieje (zapach jajecznicy ze śniadania podczas
kolacji) – inna struktura czasowa percepcji niż w
widzeniu
Podsumowanie
 Współczesna filozofia percepcji odwołuje się
bardzo silnie do wyników eksperymentalnych
w psychologii i neuronaukach poznawczych,
zwłaszcza do wczesnego widzenia.
 Analiza pojęć zdroworozsądkowych bardzo
rzadko zajmuje współczesnych filozofów
percepcji.
 Spory dotyczą istotnych metodologicznie
kwestii w psychologii i kognitywistyce.
Polecane lektury
 Ł. Przybylski, „Procesy percepcyjne”, w: M.
Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewodnik po
filozofii umysłu, Kraków: WAM, s. 127-162.
 T. Burge, Origins of Objectivity, Oxford: OUP,
2007.