Transcript Brochure ileostoma (download) - De Nederlandse Stomavereniging

Ileostoma
Nederlandse Stomavereniging
Colofon
Inhoud
Zevende druk: maart 2014
Oplage: 5.500
Inleiding.................................................................. 5
Ileostoma................................................................ 6
Werking van de darmen........................................ 7
Tekst en interviews: Rietje Krijnen, Utrecht
Illustraties: Schwandt Infographics, Houten
Fotografie: Saar Rypkema, Utrecht en Lieske Meima, Doorwerth
Vormgeving en realisatie: Van den Oever Vormgeving, Deil
De spijsvertering............................................................9
Inhoudelijke adviezen:
Nana Bies (Nederlandse Stomavereniging)
Prof. dr. Willem Bemelman, chirurg (Academisch Medisch Centrum)
Ada Veldink, stomaverpleegkundige (Academisch Medisch Centrum)
Aandoeningen...................................................... 11
Darmkanker.................................................................11
Poliepen.......................................................................12
Diverticulitis.................................................................12
Ontstekingsziekten (auto-immuunziekte).....................12
Ongevallen..................................................................13
Slechte darmfunctie en incontinentie...........................13
Aangeboren afwijkingen..............................................13
Dubbelloops of eindstandig?.............................. 14
ISBN: 978-90-73103-23-8
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke
andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
No part of this publication may be reproduced in any form, by print,
photoprint, microfilm or any other means without written permission at forehand from the publisher.
Nederlandse Stomavereniging
Bisonspoor 1230
3605 KZ Maarssen
Telefoon: (0346) 26 22 86
Fax: (0346) 25 03 56
E-mail: [email protected]
Website: www.stomavereniging.nl
2
Dubbelloops ileostoma.................................................15
Eindstandig ileostoma..................................................16
Tijdelijk of definitief.....................................................17
Rond de operatie................................................. 18
Lotgenoot....................................................................18
Partner.........................................................................19
Eenmaal thuis..............................................................19
Opvangmaterialen............................................... 21
Eén- of tweedelig.........................................................21
Huidplaten...................................................................22
Wennen.......................................................................23
Verzorging............................................................ 24
Verwijderen van een ééndelig opvangsysteem..............24
Aanbrengen van een ééndelig opvangsysteem.............24
Verwijderen van een tweedelig opvangsysteem............25
Aanbrengen van een tweedelig opvangsysteem...........25
Hulpmaterialen.........................................................27
Opvulmaterialen..........................................................27
Huidplaten...................................................................27
Opvulringen.................................................................27
Aandrukringen.............................................................27
Pasta’s..........................................................................27
Huidbeschermende crèmes & pasta’s............................28
3
Wegwerpzakjes & wegwerpgazen...............................29
Stansen........................................................................30
Ondersteunend materiaal: banden en broeken.............30
Voeding................................................................. 32
Lastige voedingsstoffen................................................32
Extra gas......................................................................33
Goed kauwen..............................................................33
Uitdroging herkennen..................................................33
Kleding.................................................................. 34
Werken................................................................. 35
Sporten en vrije tijd............................................. 36
Preventief....................................................................36
Zwemmen en sauna.....................................................37
Vakantie................................................................ 38
Relaties en seksualiteit........................................ 40
Zwangerschap...................................................... 41
Onkostenvergoeding........................................... 42
Nederlandse Stomavereniging.......................... 43
10 ijzersterke punten...................................................44
Kwaliteitscriteria..........................................................44
Speciaal voorlichtingsmateriaal.......................... 45
Belangrijke adressen, telefoonnummers en
websites................................................................ 50
Aanmeldingsformulier......................................... 51
Inleiding
Een stoma krijgen, is een zeer ingrijpende gebeurtenis.
Op vele fronten verandert uw leven. Allereerst heeft u te
maken met de verwerking van de ziekte die heeft geleid
tot de stoma. De ingreep vergt veel van u, zowel lichamelijk
als psychisch. En vervolgens zult u de stoma een plek in uw
dagelijks leven moeten geven.
Hoewel vooral de eerste periode erg zwaar is, blijkt goede
voorlichting veel onzekerheid weg te kunnen nemen. De
eerste mensen die u informatie zullen geven, zijn de spe­
cialist en de verpleegkundige in het ziekenhuis. Zij leggen
uit waarom bij u een operatie nodig is, wat u van de opera­
tie moet verwachten, wat een stoma is en hoe u de stoma
verzorgt.
Dit kan voor u voldoende zijn. Veel mensen willen graag
méér weten. Nog eens horen waarom de operatie nood­
zakelijk is. Uitleg krijgen over het dagelijks leven met een
stoma. Wat dit inhoudt voor uw privéleven, uw partner,
werk, vrije tijd?
Goede informatie kan veel onzekerheid wegnemen, zodat
u zich kan richten op zaken die belangrijk voor u zijn: goed
kunnen leven met een stoma.
De Nederlandse Stomavereniging kan u op vele terreinen
helpen. Met informatie zoals in deze brochure. Maar ook
met bijvoorbeeld een gesprek met iemand die dezelfde
ervaring heeft als u. Achterin dit boekje is uitgebreide infor­
matie over de vereniging opgenomen. Wilt u meer weten?
Dan kunt u ook contact openmen met het secretariaat van
de Nederlandse Stomavereniging, tel: (0346) 26 22 86 of
[email protected].
4
5
ILEOSTOMA
WERKING VAN DE DARMEN
Een ileostoma wordt aangelegd als kunstmatige uitgang
van de dunne darm. De ontlasting verlaat niet langer via
de anus het lichaam, maar via een uitgang – de stoma – op
de buik. Dit gebeurt als (een deel van) de dikke darm is verwijderd en het niet meer mogelijk is de twee overgebleven
darmdelen weer aan elkaar te hechten.
Omdat de stoma geen kringspier heeft die de ontlasting
binnen houdt, kan er op elk moment ontlasting naar buiten komen. De stoma produceert de hele dag ontlasting.
De ontlasting wordt opgevangen in speciaal stomaopvangmateriaal. Om uit te kunnen leggen welke invloed een
ileostoma op het lichaam kan hebben, is het van belang te
weten wat de werking van de darmen is en hoe onze spijsvertering verloopt.
Voedsel komt via de mond, de slokdarm en de maag eerst
in de dunne darm terecht en daarna in de dikke darm. Elk
orgaan in het spijsverteringskanaal heeft zijn eigen functie.
In de dunne darm worden de belangrijkste voedingsstoffen
opgenomen zoals vet, suiker, eiwit en vitaminen. De rest
gaat door naar de dikke darm en komt als ontlasting naar
buiten.
De dunne darm is totaal ongeveer vier tot vijf meter lang en
volgt op de maag. Na de uitgang van de maag komt eerst
de twaalfvingerige darm (duodenum). De ‘portier’ van de
maag (pylorus) is een kringspier. Die regelt de doorgang van
voedsel vanuit de maag naar de twaalfvingerige darm. In
de twaalfvingerige darm, die 25 centimeter lang is, komen
de afvoerkanalen van de alvleesklier en de galblaas uit. Dat
gebeurt via één gemeenschappelijke opening: de Papil van
Vater. De twaalfvingerige darm gaat met een scherpe knik
over in de nuchtere darm (jejunum). Dit deel is ongeveer
twee meter lang en ligt sterk gekronkeld in de buikholte.
De nuchtere darm gaat over in de kronkeldarm (ileum). Dat
stuk ligt ook sterk gekronkeld in de buikholte en beslaat 3
meter. De kronkeldarm gaat aan het eind over in de dikke
darm.
De dikke darm heeft een lengte van ongeveer 1,5 meter. Na
de dunne darm komt het zogenaamde coecum). Daarin zit
de overgang van de dunne naar de dikke darm en bevinden
zich twee grote slijmvliesplooien. Die heten de ‘klep van
Bauhini’. Deze klep zorgt er normaal gesproken voor dat
de inhoud van de dikke darm niet terug kan vloeien in de
dunne darm.
Onderaan het coecum hangt de appendix. Dat is het deel
dat kan ontsteken. Het coecum gaat weer over in de rest
van de colon. Het eerste stuk loopt omhoog (colon ascendens) tot aan de lever. Daarna buigt de dikke darm af naar
links en loopt horizontaal (colon transversum). Onder de
milt buigt de dikke darm weer naar beneden en loopt verticaal (colon descendens). Na dit stuk komt er een bocht naar
Andere stoma’s
Behalve een stoma
op de dunne darm –
de ileostoma – is
ook een stoma mo­
gelijk op de dikke
darm (colo­stoma) en
op de urinewegen
(urine­stoma).
6
7
voren (het sigmoïd) en dat deel gaat over in de endeldarm
(rectum). De endeldarm eindigt in de anus.
De dunne en dikke darm hebben een wand die uit drie
lagen bestaat. Aan de buitenkant zit een dikke spierlaag. De
tussenlaag is bindweefsel en de binnenkant is het slijmvlies.
Het slijmvlies van de dunne darm heeft heel veel plooien
met een grote hoeveelheid vingervormige uitsteekseltjes
van 1 millimeter: de vlokken. Tussen de plooien en de vlokken liggen kleine klierbuisjes, die darmsap produceren.
Het slijmvlies van de dikke darm bestaat alleen uit plooien.
SPIJSVERTERING
Slokdarm
Lever
Maag
Dunne darm
Dikke darm
Endeldarm
Anus
8
Eerst wordt het voedsel fijngekauwd en er komt speeksel
bij. In speeksel zit een enzym (amylase) dat het voedsel helpt
verteren. Het voedsel gaat vervolgens na het doorslikken
snel door de slokdarm en komt dan in de maag. De maag
gaat aan het werk: de spieren van de maag trekken zich
samen om het voedsel kleiner te maken. Het maagzuur dat
aan het voedsel wordt toegevoegd is nodig voor de verdere
vertering. Ongeveer drie uur nadat het voedsel is doorgeslikt gaat het in kleine hoeveelheden, via een sluitspier, naar
de twaalfvingerige darm. Het maagzuur wordt hier minder
zuur gemaakt en er worden andere spijsverteringssappen
toegevoegd voor de vertering in de dunne darm.
In de dunne darm worden de belangrijke voedingsstoffen
die bij de vertering uit het voedsel vrijkomen via de darmwand opgenomen en aan het bloed afgegeven. Het restant
– ofwel de onverteerbare resten - gaat door naar de dikke
darm, waar er water en zout aan worden onttrokken. Wat
overblijft gaat naar de endeldarm en verlaat tenslotte als
ontlasting het lichaam via de anus.
Hannes (48):
Middenrif
Alvleesklier
De spijsvertering
‘Als ik terugdenk aan de snelheid waarmee ik een stoma
heb gekregen, is het bijna alsof het iemand anders is
overkomen. Ik zat gewoon op mijn werk en kreeg vre­
selijk last van buikpijn. De laatste maanden had ik so­
wieso meer buikpijn gekregen. Daarvoor was ik al een
keer naar de dokter geweest, maar die dacht aan een
buikgriep. Het is een tijd daarna wel minder gewor­
den. Weg was de pijn nooit. Maar ach, dat gaat wel
over, dacht ik. Toen, op mijn werk, was het niet om
te ­harden, zoveel pijn had ik. Ik zat echt naar adem te
­happen. Mijn collega ben ik erg dankbaar, want die
heeft meteen het alarmnummer gebeld. Ik ging het zie­
kenhuis in en nog diezelfde avond ben ik geopereerd.
De ontstekingen waren zo erg dat het erg gevaarlijk
voor me was. En dus heb ik, zonder voorbereiding –
ik wist niet eens wat het was – een stoma gekregen.
9
In het begin was ik compleet overdonderd en vooral
blij dat ik nog leefde. Achteraf heb ik begrepen dat ik
colitis ulcerosa had. Er was geen andere oplossing.
Vier maanden later kwam ik weer op mijn werk. Ik heb
het rustig aan gedaan, maar viel vrij snel daarna toch
weer uit. Ik was er simpelweg nog niet klaar voor. Er was
te veel gebeurd. Uiteindelijk ben ik pas bijna een jaar na
dato weer begonnen op mijn werk. Ik moet zeggen dat
ik inmiddels wel aardig met de stoma overweg kan. Ik
heb nauwelijks last van lekkages of andere ongemak­
ken. Maar als je me vraagt of ik de stoma heb geac­
cepteerd, zeg ik ‘nee’. Volgens mij kan dat ook niet. De
stoma heeft wel een plek in mijn leven gekregen, maar
als ik ooit de mogelijkheid zou krijgen om van de stoma
af te komen, zou ik dat zeker doen. Ik heb al informatie
ingewonnen over een pouch of continent­stoma, maar
voorlopig wil ik niet binnen drie jaar weer een operatie
ingaan. Misschien over een jaar of twee? Ik wil me voor­
al goed voelen. Dat moet ik zeggen: ik voel me verder
hartstikke goed. Dus grote haast heb ik niet.’
10
AANDOENINGEN
De werking van de darmen en ook de spijsvertering ver­
anderen als de dikke darm ziek is. De eerste symptomen
kunnen variëren van bloed bij de ontlasting, buikpijnen tot
een nauwelijks merkbare verandering in het ontlastings­
patroon. Als u denkt dat er iets mis is, kunt u het beste de arts
inschakelen. De huisarts zal u voor nader onderzoek eventueel doorsturen naar een specialist. Vindt de huisarts niets,
maar vertrouwt u het niet, dan kunt u altijd aandringen op
een uitgebreider onderzoek.
Niet elke darmaandoening leidt tot een stoma. Dat gebeurt
alleen als er geen andere mogelijkheid is: de darmdelen zijn
dan niet meer aan elkaar te hechten zodat hun werking
wordt hersteld. Dit kan definitief zijn of tijdelijk.
Darmkanker
In de darmwand kunnen gezwellen (tumoren) ontstaan.
Tumoren kunnen zowel goedaardig als kwaadaardig zijn.
Goedaardige tumoren groeien over het algemeen langzaam. Ze rukken zich niet los uit hun oorspronkelijke
om­geving en ze groeien er niet in door zoals kwaadaardige
tumoren. Goedaardige tumoren zijn abnormaal maar zelden
gevaarlijk. Een goedaardig gezwel kan ongeveer dezelfde
last geven als een kwaadaardig gezwel. Als het gezwel in
de weg zit, moet het worden verwijderd. Een goedaardig
gezwel kàn soms wel kwaadaardig worden.
Is het gezwel kwaadaardig, dan wordt het darmkanker
genoemd. Een kwaadaardige tumor groeit snel, de cellen
groeien door in de omgeving en verspreiden zich naar
­andere weefsels (uitzaaien). Dit kan levensbedreigend zijn,
maar hoeft niet.
De tumor en het zieke stuk darm moeten worden verwijderd.
In deze situatie kan gekozen worden voor een behandeling
met bestralingen en/of chemotherapie. Bestralingen zijn er als
voorbehandeling op een operatie of als behandelmethode.
Chemotherapie zorgt voor het doden van cellen die zich eventueel weer kunnen ontwikkelen tot kwaadaardige gezwellen.
11
Poliepen
In de darm kunnen goedaardige gezwellen ontstaan die de
vorm van een paddenstoel hebben: poliepen. Hoewel poliepen meestal goedaardig zijn, kunnen ze zich ontwikkelen
tot kwaadaardige gezwellen.
Daarom worden ze meestal weggehaald. Zijn er slechts
enkele poliepen gevonden, dan kunnen die stuk voor stuk
worden ’weggebrand’. Bij grote aantallen poliepen is één
voor één wegbranden niet mogelijk en wordt (een deel van)
de aangetaste darm verwijderd.
Bij erfelijke ziektes als (Familiaire Adenomateuze) Polyposis
Coli is er meestal sprake van grote hoeveelheden poliepen
die niet alleen in de dikke darm, maar ook in de dunne darm
en maag kunnen groeien.
Diverticulitis
Divertikels zijn uitstulpingen aan de buitenzijde van de dikke
darm. Het zijn ’zwakke plekken’ in de darmwand. Blijft in de
uitstulpingen ontlasting achter en gaan daardoor divertikels
ontsteken, dan heet dat diverticulitis. Diverticulitis kan goed
worden behandeld. De aandoening wordt levensgevaarlijk
als de darmwand doorbreekt (perforeert).
Diverticulitis wordt met ontstekingsremmers vaak genezen.
Omdat de divertikels niet verdwijnen, is het noodzakelijk
dieet te houden, zodat de ontlasting soepel blijft en er geen
resten achterblijven in de divertikels.
Als medicijnen en dieet niet meer helpen of er sprake is van
acuut levensgevaar, dan wordt (een deel van) de darm verwijderd.
Ontstekingsziekten (auto-immuunziekte)
Vooral de ziekte van Crohn kan gepaard gaan met fistels,
vernauwingen en ernstige ontstekingen aan de endeldarm
en anus.
Medicijnen kunnen er bij beide ziekten voor zorgen dat
de ontstekingen weer verdwijnen. Helpen medicijnen niet
(meer) en zijn de klachten ernstig, dan kan besloten worden
de zieke darm of een deel ervan te verwijderen.
Ongevallen
Tijdens een verkeersongeval of een schot- of steekwond kan
de darm worden doorboord (geperforeerd). Dit vormt een
gevaarlijke situatie. Het geperforeerde deel van de darm of
de hele darm wordt dan verwijderd.
Slechte darmfunctie en incontinentie
Soms functioneert (een deel van) de darm niet (goed)
zoals de ziekte van Hirschsprung aangeboren zijn. Een stuk
darm kan afgekneld zijn of er is een breuk ontstaan. De
samentrekkende bewegingen die de darm normaal gesproken maakt (peristaltiek) kan niet regelmatig zijn of zelfs in
tegengestelde richtingen verlopen. Een slechte darmfunctie
kan zich ook uiten in ernstige incontinentie.
Als er geen andere mogelijkheid is, wordt (een deel van) de
dikke darm verwijderd.
Aangeboren afwijkingen
Sommige kinderen worden geboren zonder anus of hebben
andere afwijkingen aan hun darmen waardoor deze niet
goed functioneren. U vindt meer over deze onderlinge oorzaken de brochure ‘Kinderen met een stoma’ (zie hiervoor
pagina 46).
Ziekten zoals colitis ulcerosa en de Ziekte van Crohn veroorzaken bloederige en zwerende ontstekingen van het darmslijmvlies.
Colitis ulcerosa begint in de endeldarm en kan later voorkomen in (alleen) de hele dikke darm. De ziekte van Crohn
is een chronische darmontsteking die kan voorkomen van
slokdarm tot endeldarm.
12
13
DUBBELLOOPS OF
­EINDSTANDIG?
Een ileostoma kan op verschillende delen van de dunne
darm worden aangelegd. Hoe minder dunne darm er over
is, hoe meer invloed dit heeft op het welbevinden van mensen, omdat in dit deel van het lichaam de voedingsstoffen
worden opgenomen. Er zijn verschillende technieken om
een ileostoma aan te leggen.
Als het noodzakelijk is om de hele dikke darm te verwijderen of tijdelijk buiten gebruik te stellen, wordt er een stoma
op de dunne darm aangelegd. Dit heet een ileostoma. De
ontlasting wordt niet langer in de dikke darm ingedikt, maar
komt via een uitgang op de buik (de stoma) naar buiten.
Een ileostoma heeft geen kringspier. De ontlasting wordt
dus niet tegengehouden, maar komt in een wegwerpzakje
DUBBELLOOPS
ILEOSTOMA
Dubbelloops
stoma
Een stukje darm
(lis) wordt door
de buikwand naar
buiten geleid.
op de buik terecht. De stoma produceert de hele dag ontlasting. Een goed ileostoma steekt zo’n 2 tot 3 centimeter
boven de buikhuid uit. Aangezien de ontlasting relatief dun
is en uitbijtende spijsverteringssappen bevat, is het belangrijk dat de ontlasting niet in aanraking komt met de huid.
Dubbelloops ileostoma
Bij een dubbelloops ileostoma haalt de chirurg een stuk
van de darm door een opening in de buik naar buiten (een
darmlis). Dat darmdeel wordt geopend en in de buikwand
gehecht. De darm heeft nu een soort omleiding. Er liggen
twee openingen naast elkaar: een stuk waaruit ontlasting
komt èn een stuk waaruit slijm komt. Het stuk darm waar
geen ontlasting langs komt, blijft slijm produceren dat afgevoerd moet worden. Dit deel van de darm wordt zo ontzien,
waardoor de genezing veiliger kan verlopen.
Vaak wordt de slijmfistel onderhuids ingehecht, zodat het
ILEOSTOMA MET SLIJMFISTEL
Dikke
darm
De darmlis rust
(tijdelijk) op een
kunststof staafje.
Deel van dikke
darm is verwijderd
Dunne darm
Ileostoma
Dunne darm
14
De darmlis wordt
in de lengte
opengesneden,
omgevouwen en
aan de huid
vastgehecht.
Het
overgebleven
deel dikke darm
wordt naar
buiten gebracht.
Slijmfistel
(loze uitgang)
Soms is een
hersteloperatie
mogelijk.
15
aan de buitenzijde lijkt alsof er slechts één opening is. Dit
gebeurt alleen als het gaat om twee stukken dunne darm.
Een dubbelloops ileostoma wordt aangelegd als het verder
gelegen stuk dunne darm of de hele dikke darm tot rust
gebracht moet worden. Dit kan een tijdelijke oplossing zijn,
maar kan ook definitief worden.
Eindstandig ileostoma
Bij een eindstandig ileostoma wordt het uiteinde van de dunne darm gehecht in de buikwand. De verderop gelegen dikke
darm is dan óf geheel verwijderd óf gesloten in de buik achtergelaten. Het is ook mogelijk dat de dikke darm als eindstandig colostoma wordt ingehecht. De colostoma is in dat
geval een slijmfistel. In dit geval is er sprake van twee eindstandige stoma’s. De verderop gelegen dikke darm kan alleen
worden gesloten als de toegang tot de anus open is. Het slijm
dat in dit darmdeel wordt geproduceerd moet of via de anus
of via de slijmfistel het lichaam kunnen verlaten.
Tijdelijk of definitief
Als de hele dikke darm is verwijderd, kan het zijn dat de
ileostoma definitief is. Wordt de stoma aangelegd om de
dikke darm te ontzien, dan kan het een tijdelijke oplossing
zijn. Herstelt de dikke darm niet of is het niet mogelijk om
de stoma op te heffen dan wordt deze alsnog definitief.
Er bestaan nog twee mogelijkheden wanneer de gehele
dikke darm verwijderd is. Dit is afhankelijk van een aantal (medische) voorwaarden: de ileoanale pouch en het
continent­stoma. Meer hierover is te vinden in de brochure
‘Pouch en continent ileostoma’ (zie pagina 45).
CONTINENT ILEOSTOMA
Dunne darm
Inwendig
reservoir,
gemaakt van
weggenomen
darm.
EINDSTANDIG
ILEOSTOMA
Een afvoerend
stukje dunne darm
wordt naar naar
buiten geleid.
Het stukje darm is in elkaar
geschoven, waardoor een
soort klep ontstaat.
ILEO ANALE POUCH
Dunne darm
Ileostoma
Bij eindstandig
ileostoma is
doorgaans de
gehele dikke darm
weggenomen.
16
Dunne darm
Reservoir
Sluitspier
Anus
17
ROND DE OPERATIE
Vaak is het mogelijk om voorafgaand aan de operatie een
informatief gesprek te hebben met een stomaverpleegkundige. Deze kan u uitleggen wat u precies te wachten staat.
De stomaverpleegkundige bespreekt met u ook de plaats
van de stoma. De meest voorkomende plaats van een ileostoma is de rechter onderbuik. Het hangt van een aantal factoren af waar de stoma precies wordt aangelegd. Als het
mogelijk is, komt voor de operatie een stomaverpleegkundige langs om een plaats, in overleg met de patiënt, af te
tekenen. De vorm en plooien van de buik, het postuur, kleding, een handicap (zitten in een rolstoel) en soms ook het
soort werk spelen hierbij een rol.
De stomaverpleegkundige kan aan de patiënt voorstellen
om vóór de operatie op de betreffende plek een zakje te
dragen. Op die manier wordt enigszins duidelijk hoe het
opvangmateriaal voelt én of de gekozen plaats juist is.
De afgetekende plaats is voor de chirurg een belangrijke
markering waarvan alleen om medisch gewichtige reden
wordt afgeweken. Tijdens de operatie wordt definitief over
de plaats besloten, afhankelijk van de persoonlijke en medische situatie van de patiënt.
In een spoedsituatie ontbreekt de tijd voor een rustige
plaatsbepaling. De chirurg kiest op basis van ervaring en
medische mogelijkheden de beste plek.
Na de operatie is de stomaverpleegkundige voor mensen
met een stoma het eerste aanspreekpunt. U krijgt begeleiding bij het wennen aan de stoma. U leert de stoma te
verzorgen, zodat u stap voor stap wordt voorbereid op het
leven thuis.
Lotgenoot
Als u tijd heeft om u voor te bereiden op de operatie kan
het helpen om een gesprek te hebben met een lotgenoot.
De Nederlandse Stomavereniging heeft speciaal hiervoor de
bezoekdienst. U kunt hier een gesprek aanvragen met een vrijwilliger van de vereniging die een soortgelijke ervaring heeft.
18
U kunt allerlei vragen stellen tijdens zo’n bezoek en wilt u
nog iets weten, dan is er altijd nog de mogelijkheid om te
bellen.
Partner
Heeft u een partner, dan is het belangrijk hem of haar bij
alle gesprekken met de arts en verpleegkundigen te betrekken. Er gaat niet alleen iets veranderen in uw leven, maar
ook in dat van uw partner en het is belangrijk om dit samen
te verwerken. Daarnaast kan een partner u steun bieden in
deze moeilijke periode.
Eenmaal thuis
U zult vooral bij thuiskomst geconfronteerd worden met
de stoma. Vaak is er in eerste instantie de thuiszorg die u
kan helpen bij de verzorging totdat u genoeg zelfvertrouwen heeft om de verzorging alleen te doen. Er kan ook een
beroep worden gedaan op de stomaverpleegkundige van
het ziekenhuis. Daarna zult u het langzamerhand zelf moeten doen. Dat is niet eenvoudig.
U komt nu eenmaal
voor meer te staan
dan alleen de verzorging. Pas thuis dringt
het goed door wat het
leven met een stoma
betekent. Ook in deze
fase kan het prettig zijn
om met een lotgenoot
te praten.
Praten blijft een eerste
stap naar acceptatie van
de stoma. Het blijkt uit
onderzoek dat mensen
die gemakkelijker praten over hun stoma,
zich sneller aan de nieuwe situatie aanpassen.
19
Annette (25):
‘Al heel jong heb ik een ileostoma gekregen. Ik was net
18 jaar en al zo lang ziek. Dus ik was blij toen alle ellende
achter de rug was. Natuurlijk is het vervelend om lit­
tekens te hebben en een gaatje in je buik met een zakje
erop. Daar zit je niet op te wachten als je zo jong bent.
Ik had nog nooit een vriendje gehad en dacht dat ik ook
nooit iemand zou ontmoeten vanwege mijn stoma. Het
heeft best lang geduurd en ik heb ook vervelende erva­
ringen van jongens die stomme opmerkingen maakten.
Toen ik Maarten tegenkwam, was het allemaal anders.
Hij vond mij belangrijk en niet mijn stoma. Niet dat hij
die negeerde, maar het maakte hem niet uit. We zijn nu
acht maanden bij elkaar en het is erg leuk. De eerste keer
dat hij mij bloot zag, vond ik bijzonder eng, maar ook dat
pakte hij leuk op. Dit scheelt zo veel voor mijn zelfver­
trouwen! Stel dat dit nog uit zou gaan, wat ik niet denk,
dan ben ik heel veel gegroeid en niet meer zo bang voor
de buitenwereld. Ik
ben vorig jaar aan
een tweede studie
begonnen: Europees
recht. Het studeren
bevalt me wel. Als
het goed is, ben ik
over drie jaar klaar. Ik
ben niet meer ziek,
voel me goed en heb
een heel lieve vriend.
Wie doet mij wat?’
20
OPVANGMATERIALEN
Hygiënische verzorging van de stoma is erg belangrijk om
problemen te voorkomen. Goed opvangmateriaal moet
ontlasting opvangen en de huid rondom de stoma beschermen tegen inwerking van de ontlasting.
Het is belangrijk dat het opvangmateriaal een gevoel van
veiligheid geeft, het moet daarom aan de volgende kwaliteitseisen voldoen:
•Het materiaal moet huidvriendelijk zijn en er mogen geen
scherpe kanten aan zitten.
•De huidplaat moet voldoende kleefkracht bezitten en voldoende absorptie vermogen hebben.
•Het verwijderen en aanbrengen van de huidplaat moet
pijnloos zijn en mag de huid niet beschadigen.
•Het materiaal moet gebruiksvriendelijk en eenvoudig aan
te brengen zijn.
•Het materiaal moet flexibel zijn en de bewegingsvrijheid
niet belemmeren.
•Er moet een goed bevestigingssysteem van opvangzakje
aan de huidplaat zijn.
•Het opvangmateriaal mag nooit lekken, geen geur door­
laten, niet kraken of ritselen.
•Het materiaal moet voorzien zijn van een koolstoflucht­
filter.
•De vormgeving moet esthetisch verantwoord zijn.
Eén- of tweedelig
Er zijn twee soorten systemen verkrijgbaar van verschillende
firma’s:
Tweedelig opvangsysteem: dit bestaat uit een huidplaat,
waarop zakjes worden geklikt, geklemd of geplakt. De huid-­
plaat het liefst 2 tot 3 dagen laten zitten. Het opvangzakje
kan per dag worden vervangen.
Eéndelig opvangsysteem: dit bestaat uit een dunnere huidplaat, waar het zakje al aanvast zit. Bij het verwisselen van
het systeem wordt het gehele systeem 1 tot 3 maal daags
vervangen.
21
Voor mensen met een ileostoma worden open zakjes
gebruikt. Open zakjes zijn aan de onderkant te openen en
te sluiten met een speciale sluiting of met een klemmetje.
Voor het legen wordt de sluiting losgemaakt en kan de ontlasting worden geloosd in het toilet.
•Rolstoel afhankelijk
•Zelfstandigheid in de verzorging
•Andere behandelingen zoals chemo, bestraling of corticosteroiden enzovoorts.
De uitvoeringen van de zakjes zijn zeer divers en komen
over het algemeen tegemoet aan de uiteenlopende wensen
die mensen kunnen hebben: transparant, wit, beige, met
overlap aan de voorkant en een non woven voorkant en/of
achterkant waardoor het zakje niet kleeft aan de huid. De
opvangmaterialen zijn er ook in diverse groottes.
Als een stoma is aangelegd waarbij opvangmateriaal moet
worden gedragen, wordt de huid opeens continu afgedekt.
De huid moet hieraan wennen. Aanvankelijk kunnen hierdoor wat irritaties ontstaan die na verloop van tijd en met
aandachtige zorg weer verdwijnen. Verdwijnen de klachten
niet, dan is het verstandig een stomaverpleegkundige te
raadplegen.
De diameter van de stoma verandert in de eerste periode
(tot circa 3 maanden) na de operatie omdat het overtollig
vocht uit de wond en dus uit de stoma weg trekt, de stoma slinkt. In deze fase zal eerst een uitknipbare huidplaat
gebruikt worden, deze kan ten alle tijden kleiner geknipt
worden zodat deze weer aansluit bij de stoma. Het is wenselijk om tussen de stoma en de opening van de huidplaat
1 tot 2 millimeter ruimte te laten, zodat de stoma niet afgekneld kan worden. Als de stoma haar definitieve vorm heeft
is het mogelijk om materiaal op maat te bestellen. Niet alle
merken hebben op maat gestanste huidplaten.
Huidplaten
Minstens zo belangrijk is een goed passende huidplaat die
aansluit bij de persoonlijke situatie.
Platte huidplaten zijn geschikt voor ongecompliceerde
stoma’s en een wat strakkere buik met niet te diepe plooien.
Bolle huidplaten (convex) zijn geschikt voor diepliggende
stoma’s.
Huidplaten zijn er in verschillende vormen, rond, vierkant
en ovaal die allemaal even goed zijn maar soms beter op
de buik passen. Ook zijn er platen die voorzien zijn van een
pleisterrand die voor sommige een extra gevoel van veiligheid betekent.
Wennen
Het kiezen van opvangmateriaal is erg persoonlijk. Welk
type opvangsysteem het meest geschikt is blijft een kwestie
van uitproberen.
Factoren die een rol kunnen spelen, zijn:
•De plaats van de stoma
•De vorm van de stoma
•De samenstelling van de output
•Postuur groot, klein, grof- of fijngebouwd, enzovoorts.
•Conditie en de gevoeligheid van de huid rond de stoma
•Handfunctie en het gezichtsvermogen
•Werk, staand, zittend, verder dagelijkse activiteiten bijvoor­
beeld sport, vakantie enzovoorts
22
23
VERZORGING
Voorafgaand aan de verzorging is het handig de meeste
spullen klaar te leggen:
• Op maat geknipte of gestanste schone huidplaat met
opvangzakje.
• Stomareinigingsdoekjes of non woven gaasjes.
• Afvalzakjes.
• Zonodig specifieke stomaverzorgingsproducten.
• Zonodig spiegel (in het begin wel handig maar later lukt
het meestal ook zonder).
• Persoonlijke verzorgingsproducten.
• Water (kan douche, wastafel of een bakje met water).
• Vouw de huidplaat naar voren dubbel aan de onderzijde
van de opening.
• Leg de omgevouwen onderzijde van de huidplaat tegen
de onderzijde van de stoma aan.
• Druk met één hand de plaat rustig aan.
• Trek de huid een beetje strak.
• Neem met de andere hand de bovenkant van de huidplaat en klap/trek deze over de stoma heen.
• Druk de huidplaat aan en controleer of er geen bubbels,
ribbels inzitten, wrijf deze eruit.
• Leg de hand nog circa 1 minuut op de huidplaat over de
stoma zodat deze lichaamstemperatuur krijgt en optimaal
plakt.
Verwijderen van een ééndelig opvangsysteem
Verwijderen van een tweedelig opvangsysteem
• Pak aan de bovenkant van de huidplaat een puntje van de
plaat.
• Neem in de andere hand een vochtig gaasje en druk de
huid voorzichtig van de huidplaat weg (plaats het vochtige doekje zo dicht mogelijk tegen de huidplaat de lijmlaag is water oplosbaar).
• Leg een droog gaasje op de stoma, bekijk de achter­zijde
van de verwijderde huidplaat goed, want deze geeft
informatie over plekken rond de stoma die mogelijk meer
bescherming of vulling nodig hebben omdat er al lekkage
was of om toekomstige lekkage te voorkomen. Op warme
dagen kan het nodig zijn vaker te verwisselen.
• Reinig de huid rond de stoma voorzichtig met vochtige
gaasjes of doekjes, werk van buiten naar binnen (douchen
mag ook).
• Verwijder eerst het opvangzakje van boven naar beneden
(om te voorkomen dat er nog ontlasting uitlekt).
• Pak aan de bovenkant van de huidplaat een puntje van de
plaat.
• Neem in de andere hand een vochtig gaasje en druk de
huid voorzichtig van de huidplaat weg (plaats het vochtige
doekje zo dicht mogelijk tegen de huidplaat. De lijmlaag is
water oplosbaar).
• Leg een droog gaasje op de stoma, bekijk de achterzijde
van de verwijderde huidplaat goed, want deze geeft
informatie over plekken rond de stoma die mogelijk meer
bescherming of vulling nodig hebben omdat er al lekkage
was of om toekomstige lekkage te voorkomen. Op warme
dagen kan het nodig zijn vaker te verwisselen.
• Reinig de huid rond de stoma voorzichtig met vochtige
gaasjes of doekjes, werk van buiten naar binnen (douchen
mag ook).
Aanbrengen van een ééndelig opvangsysteem
• Dep de huid voorzichtig droog met een droog en schoon
gaasje.
• Verzorg de huid verder volgens uw persoonlijke verzorging
(crème, pasta en dergelijke).
• Pel het beschermfolie of -papier van de achterkant van de
al op maat gemaakte huidplaat af.
24
Aanbrengen van een tweedeligopvangsysteem
• Dep de huid voorzichtig droog met een droog en schoon
gaasje.
• Verzorg de huid verder volgens uw persoonlijke verzorging
(crème, pasta en dergelijke).
25
• Pel het beschermfolie of -papier van de achterkant van de
Wilt
u een
proefpakketje
ontvangen?
al op maat
gemaakte
huidplaat af.
• Trek de huid een beetje strak.
Stuur onderstaande antwoordkaart in een envelop (postzegel is
• Leg de huidplaat om de stoma heen en druk voorzichtig
niet nodig) naar het volgende adres: B. Braun Medical B.V.,
de huidplaat aan tegen de huid.
T.a.v. Divisie OPM, Antwoordnummer 10153, 5340 VB Oss
• Controleer of er geen bubbels, ribbels inzitten, wrijf deze
eruit.
• Het opvangzakje van onderen naar boven op de huidplaat
bevestigen.
Naam:
• Controleer of het zakje goed vastzit, door het zakje in
Adres:
het midden ter hoogte van de stoma te pakken en rustig
stevig naar beneden te trekken.
•Postcode:
Leg de hand nog circa 1 minuut op de huidplaat over de
stoma zodat deze lichaamstemperatuur krijgt en optimaal
Woonplaats:
plakt.
Telefoon:
Sebastiaan (54):
E-mail:
‘Koud 21 jaar kreeg ik mijn ileostoma. Dat is echt al bij­
zonder lang geleden. Eigenlijk weet ik niet beter. Mijn
Diameter
van uw
millimeterzeg maar. Ik
hele leven
is stoma:
verbonden aan mijn stoma,
heb een gezin, werk, reis veel, sport elke week minstens
drie keer en heb heel veel leuke vrienden. Ach ja, het
Product:
is mij ook wel eens overkomen dat ik een lekkage had,
Softima® Key ileo 2-delig
maar
dat is het dan ook. Voor de rest kan en doe ik alles.
Softima® 3S ileo 2-delig, beschikbaar vanaf zomer 2014
DeSoftima®
laatsteileo
jaren
heb ik wel wat last van mijn ogen: ze
1-delig
zijn
erg
droog.
Mijn
arts is aan het uitzoeken of het iets
Softima® Active ileo 1-delig
met het ontbreken van mijn dikke darm te maken kan
hebben.
Het zou
namelijk
kunnen van
zijn dat op latere leef­
Ik word graag
op de
hoogte gehouden
productontwikkelingen
van B. Braun
tijd
meer klachten ontstaan.
Waarschijnlijk heb ik weinig
klachten omdat ik ook veel sport. Wie zal het zeggen? Ik
voel me prima en mijn stoma hoort echt bij mij.’
Met het invullen van uw persoonsgegevens geeft u B. Braun toestemming
uw gegevens te verwerken conform de Wet Bescherming Persoonsgegevens.
Uw gegevens worden vertrouwelijk behandeld en niet verstrekt aan derden.
B. Braun Medical B.V. | Postbus 659 | 5340 AR OSS
Tel. 0412 67 25 76 | [email protected] | www.bbraun.nl
26
Softima®
B. Braun helpt u bij uw keuze
Softima®
B. Braun helpt u bij uw keuze
Heeft u de voorkeur voor een 2-delig systeem en wilt
u deze zo discreet mogelijk? Kies dan: Softima®
Key
Voordelen 2-delig kleefsysteem

vlak
convex
Softima® Key huidplaat
Softima® Key
ileo High Flow
Softima® Key
ileo Roll´Up
Wilt u graag een flexibel systeem met een
mechanische koppeling? Kies dan: Softima®
Aansluitbaar op
2-liter opvangzak.
3S

Zeer dunne huidplaat

Voelt als een 1-delig systeem
Voordelen 2-delig kliksysteem
NIEUW!
naf
(beschikbaar va
zomer 2014)

Softima® 3S
ileo High Flow
Softima® 3S huidplaat
Makkelijke plaatsing van zakje op
huidplaat
Softima® 3S
ileo Roll´Up
Aansluitbaar op
2-liter opvangzak.
Makkelijke plaatsing van zakje op
huidplaat

3 posities mogelijk

Variabele gordelbevestiging
Wilt u een normaal 1-delig systeem met volledig
hydrocolloïd huidplaat? Kies dan: Softima®
Voordelen 1-delig systeem
Softima®
ileo High Flow
Softima®
ileo Roll´Up
Aansluitbaar op
2-liter opvangzak.

Flexibel

Huidvriendelijk

Goede plakkracht
Bent u op zoek naar een zeer flexibel 1-delig systeem?
Kies dan: Softima®
Active
www.softima-active.nl
Unieke
hydrocolloïd
huidplaat!
Softima® Active
ileo Roll´Up
Voordelen 1-delig systeem

Plakt direct

Zeer flexibel

Uniek draagcomfort
Wilt u een proefpakketje ontvangen?
Stuur onderstaande antwoordkaart in een envelop (postzegel is
niet nodig) naar het volgende adres: B. Braun Medical B.V.,
T.a.v. Divisie OPM, Antwoordnummer 10153, 5340 VB Oss
Opvulmaterialen
Met opvulmaterialen kunnen littekens, plooien en oneffenB. Braun helpt u bij uw keuze
heden worden geëgaliseerd. Hiervoor zijn diverse huidplaten, opvulringen en pasta’s verkrijgbaar.
Huidplaten
Naam:
De huidplaat kan gebruikt worden als een beschermende
tweede huid. De huidplaat beschermt de huid tegen irritaties, veroorzaakt door bijvoorbeeld lekkages. De huidplaten
hechten op alle ondergronden en kunnen heel goed op een
vochtige, geïrriteerde huid geplakt worden.
Adres:
Postcode:
Woonplaats:
Opvulringen
Telefoon:
E-mail:
Diameter van uw stoma:
HULPMATERIALEN
Softima®
millimeter
Product:
Softima® Key ileo 2-delig
Softima® 3S ileo 2-delig, beschikbaar vanaf zomer 2014
Softima® ileo 1-delig
Softima® Active ileo 1-delig
Ik word graag op de hoogte gehouden van
productontwikkelingen van B. Braun
Met het invullen van uw persoonsgegevens geeft u B. Braun toestemming
uw gegevens te verwerken conform de Wet Bescherming Persoonsgegevens.
Uw gegevens worden vertrouwelijk behandeld en niet verstrekt aan derden.
B. Braun Medical B.V. | Postbus 659 | 5340 AR OSS
Tel. 0412 67 25 76 | [email protected] | www.bbraun.nl
Opvulringen zijn huidvriendelijk, meestal gemaakt van
hydrocolloïd materiaal. Ze worden gebruikt om de huid
rond de stoma goed af te sluiten en op deze manier te
beschermen tegen bijvoorbeeld agressieve stoffen uit de
stoma. Maar ze kunnen ook goed worden gebruikt om een
plooi of kuiltje naast of onder de stoma op te vullen, zodat
het stomamateriaal goed aansluit. De opvulringen zijn in
verschillende maten leverbaar. Sommige merken opvulringen zijn vervormbaar zodat ze ook bij ovale stoma’s te
gebruiken zijn.
Aandrukringen
Aandrukringen worden gebruikt bij diepliggende of verzonken stoma’s. Ze worden toegepast met tweedelig opvangsystemen. Door de aandrukring ontstaat een betere aansluiting tussen plaat en huid.
Pasta’s
Met pasta’s is niet alleen de huid te egaliseren maar ook een
afdichting te bewerkstelligen tussen huidplak en stoma en
huid. De pasta’s zijn er met en zonder alcohol. Pasta’s met
alcohol worden hard na het aanbrengen en het vervliegen
27
van de alcohol. Dit zorgt voor een waterdichte afsluiting.
Alcohol op een geïrriteerde huid is pijnlijk. Is de huid geïrriteerd, dan kan beter een pasta zonder alcohol worden
toegepast. Deze pasta wordt meestal niet hard na het aanbrengen.
Huidbeschermende crèmes & pasta’s
Huidbeschermende crèmes worden ook wel barrièrecrèmes
genoemd. Deze niet-vette beschermende crèmes houden
de huid soepel en waterafstotend. De crème zorgt er ook
voor dat het pH niveau van de huid op peil blijft. Een huidbeschermende crème wordt aangebracht op een intacte
huid of een huid die rood en droog is. Er wordt een speldenknop crème aangebracht en ingewreven totdat de huid
stroef aanvoelt.
Tegenwoordig zijn er verschillende beschermfilmlaagjes,
zoals de Cavilonspray, swaps, Skin-Prep of WBF doekjes. Dit
middel vormt een extra laagje over de huid, waardoor de
huid wordt beschermd tegen invloeden van ontlasting en
urine, en zorgt voor een betere hechting van het opvangmateriaal.
Sommige merken bevatten alcohol. Bij een geïrriteerde huid
is het beter een beschermfilmlaag zonder alcohol te gebruiken.
Een huidbeschermende poeder kan worden gebruikt bij
vochtige huid- of slijmvliesaandoeningen. Bijvoorbeeld als
de huid zo geïrriteerd is, dat de wondjes die zijn ontstaan
vocht afgeven. Het beschermt de huid tussen stoma en
opvangmateriaal. Het wordt ook na de operatie gebruikt,
als de hechtingen rond de stoma irritatie geven. Bij gebruik
van poeder is het zinvol om het overtollige poeder weg te
blazen en de huidplak of het poeder iets te bevochtigen
zodat het opvangmateriaal beter blijft zitten.
Huidbeschermende poeder kan beter niet worden gebruikt
onder een microporeuze, zinkoxyde of polyetheleen kleeflaag.
28
Removers worden gebruikt om pleisterresten te verwijderen,
maar ook als een vette huid het plakken van het opvangmateriaal onmogelijk maakt. Het gebruik van deze middelen
kan echter problemen geven, omdat deze stoffen kunnen
irriteren en de huid kunnen uitdrogen. Zuinig gebruik en
vervolgens reinigen met water voorkomt deze klachten.
Wegwerpzakjes & wegwerpgazen
Wegwerpzakjes en stomareinigingsdoekjes zijn speciaal
bedoeld voor de stomaverzorging. De stomareinigingsdoekjes zijn non-woven gaasjes. Niet iedereen gebruikt
29
deze doekjes. Het is ook goed mogelijk om de stoma te
reinigen met zachte tissues of toiletpapier. Is het materiaal
te hard dan ontstaan sneller bloedingen aan de stoma. Voor
onderweg gebruiken stomadragers nog wel eens vochtige
doekjes. Dit is handig als er geen toilet of water in de buurt
is. Het is dan wel raadzaam doekjes zonder olie te gebruiken, anders blijft het stomamateriaal niet goed zitten.
Wegwerpzakjes zijn speciale zakjes om het stomamateriaal
in weg te gooien. Afhankelijk van het soort zakje wordt
er een knoop in gelegd of dichtgeritst. Er zijn ook stoma­
dragers die luierafvakzakjes gebruiken, omdat hier een
geurtje aan is toegevoegd. Geurtjes van het stomamateriaal
vallen zo minder op. Deze luierafvalzakjes zijn te koop bij de
drogist of supermarkt.
Stansen
Levert een fabrikant geen voorgestanste maten dan is het
ook mogelijk om een stans te bestellen. Op die manier kunt
u thuis uw huidplaten op uw maat stansen.
Ondersteunend materiaal: banden en broeken
Er zijn verschillende ondersteunende materialen verkrijgbaar die bedoeld zijn om het stomamateriaal op zijn plaats
te houden, en ook soms als extra ondersteuning.
Een gordeltje is een verstelbaar elastisch bandje van ca. 2,5
cm breed dat alleen dient om het stomamateriaal op zijn
plaats te houden. Omdat het zo smal is, heeft het minder
effect dan een stomasteunband of een steunbroek. Gordels
zijn er van verschillende merken en ze zijn niet allemaal bij
elke soort opvangmateriaal te gebruiken.
Een steunbroek is van elastisch materiaal en wordt vooral na
een operatie gebruikt om voldoende steun aan het onder­
lichaam te bieden. Ook mensen die niet voldoende baat
hebben bij een steunband kunnen ermee geholpen zijn.
Een stomasteunband is een open of dicht geweven band
van elastisch katoen.
30
De stomasteunband kan verschillende functies hebben. De
band wordt gebruik ter ondersteuning en kan worden ingezet om een breuk of een prolaps te voorkomen. Daarnaast
wordt de band bij sporters toegepast als ondersteuning
van de buik en ter bescherming van de stoma. Mensen die
een slappe buik hebben kunnen er ook baat bij hebben.
Het opvangmateriaal wordt met de band ook goed op zijn
plaats gehouden.
De band kan niet worden gebruikt bij mensen met long­
problemen, omdat de extra druk van de band op de buik het
doorademen bemoeilijkt. Er kan ook een overgevoelig­heid
zijn voor het materiaal: elastiek, latex en andere bestanddelen.
Er zijn een aantal merken steunbanden met elk hun eigen
kenmerken die aansluiten op persoonlijke wensen en mogelijkheden. Over het algemeen zit er een opening in de band
voor het opvangmateriaal. De opening is rondom verstevigd. Bij ileo- en urostomapatienten moeten steunbandages
zonder opening niet te strak vast gezet worden, omdat
de stoma de ontlasting of de urine niet voldoende in het
zakje kan lozen. Er zijn verschillende maten te verkrijgen.
De smallere banden worden preventief toegepast en ook bij
sport of voor het fixeren van het stomamateriaal. Bredere
banden zijn er voor mensen met een prolaps, breuk of ernstige verzakking van de buikwand. De banden zijn aan te
passen aan de omvang van de persoon.
Een steunband wordt liggend omgedaan, zodat bij het
opstaan voldoende tegendruk ontstaat.
De stomaverpleegkundige of behandelend arts kiest samen
met u voor een steunband of een steunbroek, bepaalt de
maat en het materiaal. Een band of een broek wordt alleen
definitief voorgeschreven als de stoma haar definitieve vorm
heeft gekregen, er geen lekkageproblemen meer zijn en het
opvangmateriaal naar wens is.
31
VOEDING
Voor gezonde voeding bestaat een aantal regels. Het is
belangrijk gevarieerd en niet te veel te eten, minder verzadigd vet te gebruiken, veel groente, fruit en brood te
eten. Daarnaast is het van belang de Schijf van Vijf (zie ook:
www.voedingscentrum.nl) aan te houden. U hebt dagelijks,
bij elke maaltijd, iets uit elk vak van de schijf nodig:
Vak 1: Groente en fruit (onmisbaar voor vitamines, mineralen en voedingsvezels);
Vak 2: Brood, (ontbijt)granen, aardappelen, rijst, deegwaren
(pasta) en peulvruchten (onmisbaar voor zetmeel,
eiwit, voedingsvezels, B-vitamines en mineralen);
Vak 3: Zuivel, vlees(waren), vis, ei en vleesvervangers
(onmisbaar voor eiwitten, B-vitamines, visvetzuren
en mineralen zoals kalk en ijzer);
Vak 4: Vetten en oliën (onmisbaar voor vitamine A, D en E
en benodigde vetzuren);
Vak 5: Drinken (onmisbaar voor vocht, water).
Afhankelijk van de plaats op de darm waar de stoma is
aangelegd moet rekening worden gehouden met vocht en
voeding.
Mensen met een ileostoma missen de dikke darm of deze is
buitengebruik en soms ook een stuk van het ileum. Vocht
en zouten zijn in dit geval van belang.
In principe ontstaan er bij een normaal voedingspatroon
plus de aanvulling van extra vocht – en bij een ileostoma
extra zout – geen tekorten. Bij een ileostoma of het gemis
van een groot stuk dunne darm kan het gebeuren dat er
niet voldoende vitamine B12 wordt opgenomen. In die
­situatie moet deze vitamine afzonderlijk per injectie worden
toegediend.
Lastige voedingsstoffen
Vanwege de stoma kan het zijn dat sommige voedingsmiddelen als lastig worden ervaren. Dat zijn bijvoorbeeld
32
gas- en geurvormende producten als ui, knoflook en peulvruchten. Niet iedereen reageert hetzelfde op dit voedsel.
Het is een kwestie van uitproberen welke voeding geur of
gas veroorzaakt.
Extra gas
Gas wordt niet alleen veroorzaakt door voedsel op zich.
Ook snel praten, snel eten, praten onder het eten, kauwen
van kauwgom, roken, drinken door een rietje, snurken met
open mond, verkoudheid, zenuwachtigheid en een slecht
passend gebit leveren veel lucht in het darmkanaal op.
Goed kauwen
Bij een ileostoma is het vooral
van belang eten fijn te snijden
en goed te kauwen, zodat een
prop onverteerd voedsel de
stoma niet kan verstoppen.
Bekende veroorzakers van verstoppingen zijn bijvoorbeeld
zuurkool, asperges, taugé,
bleek­selderij, noten, champignons. Ook draderige en taaie
voedingsmiddelen, velletjes en
pitjes kunnen bij een ileo­stoma
leiden tot verstopping.
Uitdroging herkennen
Bij warm weer, diarree of inname van te weinig vocht kan uitdroging voorkomen. Dit blijkt uit geringe ­urineproductie en
de kleur van de urine (die wordt donkerder en is nadrukkelijk
geel), concentratieproblemen, vermoeidheid, luste­loosheid,
mindere eetlust en gewichtsverlies, dorst bij jongeren bij
ouderen wat minder of geen dorstgevoel. Toevoeging van
een glucose-natriumoplossing (ORS) kan dan nodig zijn.
Voor uitgebreide informatie over voeding, kunt u de ­speciale
brochure van de Nederlandse Stomavereniging over dit
onderwerp opvragen, zie pagina 46.
33
KLEDING
WERKEN
Moderne stomahulpmiddelen zijn vaak zacht, flexibel en
vormen zich naar het lichaam. Het is niet nodig om wijde
kleding te gaan dragen als u dat nooit gewend bent
geweest. U kunt zich in principe precies zo kleden als u
altijd gewend was.
Met een stoma kan veel. Zwaar tillen en veel bukken zonder
door de knieën te gaan, is niet aan te raden. Dit belast de
buikwand teveel. Er zit nu eenmaal een opening in de buikwand en daardoor blijft dit een zwakkere plek. Vooral na
een operatie is het van belang zo’n drie maanden het rustig
aan te doen en geen grote druk op de buik uit te oefenen.
Verder zijn er eigenlijk geen andere beperkingen dan de
beperkingen die iemand zelf ervaart.
Werken kan dus ook gewoon. Uiteraard moet er wel ruimte
zijn om de stoma te verzorgen en het gebruikte ­materiaal
weg te gooien. Het kan verstandig zijn een collega of een
leidinggevende op de hoogte te stellen van uw stoma.
Mocht er een ongelukje gebeuren dan is het niet nodig op
dat moment iets uit te moeten leggen.
Of werken met een stoma echt mogelijk is, hangt vaak eerder af van de onderliggende oorzaak. De stoma op zich is,
als er zich geen complicaties voordoen, geen belemmering.
Restverschijnselen van uw ziekte of aandoening kunnen
gevolgen hebben voor uw conditie, waardoor u niet direct
aan de slag kunt.
Zoals er geen enkele stoma gelijk is aan de andere, zo zijn
de mensen ook verschillend. De een pakt na hersteld te zijn
van de operatie gelijk weer de draad op, de ander heeft
daar meer moeite mee.
Als er klachten worden genoemd zijn dat meestal vermoeidheid en rugklachten. De stoma op zich is daar meestal niet
de oorzaak van.
Wel de nasleep
van de operatie
en de reden waarom de stoma is
aangelegd.
De stoma kan op een plek zitten waar uw broek- of rokband
zit. Er is een hulpmiddel in de handel – locus – dat de stoma
tegen een knellende broek- of rokband kan beschermen.
Panty’s of maillots dragen kan gewoon. Ze houden zelfs het
stomazakje mooi op zijn plaats. Vrouwen die een step-in,
corset of een corselet dragen, kunnen dat ook gewoon
blijven doen als het zakje maar goed bereikbaar blijft. Drukt
een corset erg stevig tegen de huid, dan kan dit de ontlasting of urine belemmeren door te stromen naar de bodem
van het zakje. Een ‘aanpassing’ maken aan het corset kan
daarom soms nodig blijken te zijn. Er zijn ook stomasteunbandages in de handel die een corset of corselet kunnen
vervangen. Omdat deze op medische indicatie worden verstrekt, moet er wel een noodzaak zijn om de steunbandage
te dragen.
34
35
SPORTEN EN VRIJE TIJD
Voor sporten geldt
bijna hetzelfde als
voor werken: eigenlijk
zijn er geen belemmeringen. Alleen contactsporten of sporten
waarbij de buikwand
extreem wordt belast,
zijn niet aan te raden.
Bovendien is het verstandig bij een ileo­
stoma en overmatig
zweten extra te drinken om tekorten aan te vullen.
Sport is allereerst goed. Regelmatig bewegen heeft een
positieve invloed op de gezondheid en het welbevinden.
Bovendien houdt u uw buik in conditie waardoor de stoma
goed blijft functioneren. Een goede algehele conditie is
sowieso belangrijk. Iemand die een goede conditie heeft
zal minder snel last van kwaaltjes hebben of er sneller van
herstellen.
Wie na het krijgen van de stoma weer wil gaan sporten, doet
er verstandig aan langzaam de inspanning op te bouwen.
Zwemmen en sauna
Er is geen belemmering om te zwemmen. Om te voor­
komen dat er water uit het zwembad in uw zakje loopt,
moet de koolstoffilter vooraf worden afgeplakt. Speciale
Gore-tex-filters zorgen ervoor dat de lucht uit het zakje
nog steeds kan ontsnappen, maar er geen vocht naar binnen kan komen.
Saunabezoek kan de stoma evenmin niet beschadigen.
Het is wel zaak in de sauna opvangmateriaal te dragen.
De reacties van andere zwemmers of saunagebruikers kan
soms vervelend zijn door onwetendheid. Het is verstandig
om een uitleg te geven over uw situatie. Dat neemt vaak
onduidelijkheid en vragen weg.
Preventief
Enkele preventieve maatregelen zijn wel van belang. Sommige team- of balsporten zijn niet helemaal ongevaarlijk
voor mensen met een stoma. De stoma kan door contact
met de tegenpartij of een bal beschadigen. Het opvangmateriaal kan ook losraken. Dit is te voorkomen door een
steunband te dragen over de stoma. Als de buikdruk hoger
wordt tijdens het sporten is de stoma beschermd en wordt
een breuk voorkomen. Het opvangmateriaal blijft bovendien goed op zijn plaats. Speciale caps die u in de breukband kunt dragen beschermen bovendien de stoma tegen
een bal of een duw van een (mede)speler.
36
37
VAKANTIE
Wanneer en hoe u weer op vakantie kunt gaan, ligt heel
erg aan uw persoonlijke situatie. Als u de stoma goed
kunt verzorgen en u voelt zich goed, dan kunt u op pad.
Op vakantie is het leven echter wel wat anders dan thuis.
U beweegt minder of juist meer, eet en drinkt anders,
­transpireert mogelijk meer en gaat misschien zwemmen.
Een aantal voorzorgsmaatregelen nemen, kan bijdragen aan
een geslaagde vakantie.
- Een ruime hoeveelheid
materiaal meenemen,
zodat een onverwacht
langer verblijf ook wordt
opgevangen.
- Bedenk dat verschoning
en vervanging van de
plak vaker nodig is bij
warmte.
- Controleer voor vertrek
al het materiaal, zodat u
niet net in een vakantie
met een verkeerde maat
zakjes krijgt te maken.
- Producten kunt u het
beste opnieuw inpak­
ken omdat ze normaal
gesproken te ruim zijn
verpakt. Hierdoor bespaart u ruimte in uw koffer.
- Verspreid de voorraad over de koffers en handbagage.
Mocht één van de koffers of tassen onverhoopt niet aan­
komen, dan is er niets aan de hand.
- Op vertoon van een verklaring van de stomaverpleeg­
kundige of de arts kan bij sommige luchtvaartmaatschap­
pijen meer bagage (5 kilo extra) meegenomen worden.
Dit moet bij de boeking van de vlucht worden geregeld/
gevraagd.
38
- Bewaar het stomamateriaal niet op een plek die te heet
wordt, zoals onder de hoedenplank van de auto of in een
hete tent: het kan smelten. Zorg zonodig voor isolerend
materiaal dat de warmte weghoudt. Het materiaal weer­
staat temperaturen van ver beneden nul tot 40 graden
Celcius boven nul.
- Voor wintersporters: de kleeflaag van het zakje moet op
kamertemperatuur worden gebracht.
- Door transpiratievocht en strandzand kan de huidplak eer­
der loslaten dan gebruikelijk. Met speciale huidvriendelijke
pleisters kan de plak extra goed worden vastgezet.
- Met de stoma zonder opvangmateriaal in de volle zon
gaan zitten of onder de zonnebank gaan, is af te raden,
omdat de zon (of de bruiningslamp) het slijmvlies van de
stoma kan uitdrogen.
- De huidplaat hecht tijdens het zwemmen nog beter aan
het lichaam. Met verwisselen van de plaat kan daarna
beter wat langer worden gewacht. Het filter van het zak­
je kan soms met een Gore-tex®-filter worden afgeplakt,
zodat de lucht weg kan en er geen water in het zakje
loopt.
- Bij warm weer is het verstandig het materiaal vaker te
verschonen.
- U kunt vragen of u in een vliegtuig een stoel bij het toilet
toegewezen krijgt.
- In touringcars kunt u vragen of u altijd gebruik kunt
maken van het toilet.
- Voor onderweg kunt u plastic wegwerpzakjes mee­
nemen, plus extra toiletpapier en tissues.
- Er zijn speciale wasbare onderleggers die u mee kunt
nemen op vakantie om daar uw matras te beschermen.
- Bij het fouilleren bij de douane kunnen zich problemen
voordoen. Vermeld bij de douane tijdig dat u een stoma
heeft en opvangmateriaal draagt. U kunt bij de body­
scans die tegenwoordig worden gebruikt, vooraf aange­
ven dat u een stoma draagt om misverstanden te voor­
komen. Een verklaring van een arts kan hierbij helpen.
39
RELATIES EN SEKSUALITEIT
ZWANGERSCHAP
De verandering van uw lichaam speelt een grote rol bij
intimiteit. Het opbouwen van zelfvertrouwen is voor veel
mensen de eerste stap naar intimiteit. De reactie van uw
partner op uw stoma is daarom erg belangrijk. Een arm om
u heen, samen kunnen praten over onzekerheden vormen
een eerste basis.
De zin in seks zal niet direct terugkeren en blijft soms helemaal weg. Seksualiteit hoeft niet te verdwijnen na het
krijgen van de stoma, maar kan wel anders zijn dan voor de
operatie. Of er daadwerkelijk iets is veranderd in uw lichaam
is zeer individueel bepaald.
Omdat er bij relaties en seksualiteit veel komt kijken, is een
aparte brochure verschenen met dit onderwerp (zie pagina
47).
Kan een vrouw met een stoma zwanger worden? Is het
nodig voorzorgsmaatregelen te nemen in verband met de
stoma? Wat zijn de risico’s voor het kind en de stoma?
Vrouwen met een stoma die een kinderwens hebben,
krijgen te maken met andere vragen dan vrouwen zonder
stoma. Waar vroeger vaak gezegd werd dat het onmogelijk
was om kinderen te krijgen, wordt nu gekeken naar elke
vrouw afzonderlijk. Het is niet mogelijk om zonder meer te
zeggen dat vrouwen met een stoma gewoon zwanger kunnen worden. Het kàn, maar soms ook niet. Soms kunnen er
extra risico’s zijn, soms ook niet.
Vrouwen die zwanger willen worden doen er goed aan
allereerst met een gynaecoloog èn de behandelend specialist te overleggen. Vervelende problemen kunnen eventueel
worden voorkomen of goed worden begeleid.
Speciaal over dit onderwerp is bij de Nederlandse Stoma­
vereniging een brochure verschenen die u kunt opvragen.
Zie voor meer informatie pagina 46.
40
41
ONKOSTENVERGOEDING
De vergoeding van stomaopvangmateriaal is opgenomen in
het basispakket van de zorgverzekering. Neem contact op
met uw verzekeraar of lees uw polis erop na om hierover elk
jaar weer zekerheid te hebben.
De behandelende arts of stomaverpleegkundige schrijft een
medische verklaring uit op basis waarvan u de benodigde
hulpmiddelen kunt krijgen. Ook wordt verteld op welke
manier u die het beste in huis kunt halen.
NEDERLANDSE
STOMAVERENIGING
De Nederlandse Stomavereniging stelt zich
ten doel bevorderen van een zo gunstig
mogelijke lichamelijke, psychische en sociale conditie van mensen met een stoma
of pouch en mensen die een stoma hebben
gehad.
De Nederlandse Stomavereniging is op veel terreinen actief.
Alle werkzaamheden worden verricht door vrijwilligers.
Alleen het Landelijk bureau in Maarssen heeft betaalde
krachten.
De vereniging
-geeft ondersteuning aan haar leden en behartigt hun
belangen;
-treedt op als belangenbehartiger bij zorgverzekeraars en
overheidsinstanties;
-geeft informatie en voorlichting over het leven met een
stoma of pouch en over relevante ontwikkelingen op dat
gebied;
-is voor haar werk afhankelijk van subsidies en van de
bijdragen van leden en donateurs;
-is bestuurlijk onafhankelijk.
De vereniging is aangesloten bij de Chronisch zieken en
Gehandicaptenraad Nederland, de Nederlandse Federatie
van Kankerpatiëntenorganisaties en de International Ostomy
Association, de wereldorganisatie voor mensen met een
stoma.
De vereniging werkt samen met artsen, (stoma)­verpleeg­
kundigen en andere zorgverleners.
Leden ontvangen elk kwartaal ‘Vooruitgang’, het informatieve ledenblad boordevol belangrijk nieuws, herkenbare
reportages en nuttige tips.
42
43
10 ijzersterke punten
1. Adequaat en eigentijds voorlichtingsmateriaal
2. Een telefonische en digitale helpdesk
3. De website www.stomavereniging.nl
4. Het informatieve kwartaalblad ‘Vooruitgang’
5. Een actueel overzicht van relevante wet- en regelgeving
6. Bewaken van de kwaliteit van de stomazorg en stoma­
materialen in ons land
7. Een stem laten horen bij de Tweede Kamer en andere over­
heidsinstanties
8. Krachtige belangenbehartiging bij de zorgverzekeraars
9. Regionale en landelijke ledenbijeenkomsten
10.Een landelijke bezoekdienst, gerund door speciaal opge­
leide vrijwilligers
Dit is goede Stomazorg
Deze brochure beschrijft hoe de stomazorg volgens patiënten
eruit moet zien vanaf het moment dat de patiënt voor het
eerst wordt geconfronteerd met de mogelijkheid dat een
stoma wordt aangelegd, tot en met het moment dat hij of
zij thuis met een stoma leert leven.
De brochure is tot stand gekomen
dankzij de commissie kwaliteit van
de Nederlandse Stomavereniging,
waaraan stomadragers, specialisten
en stomaverpleegkundigen deel­
namen.
Speciaal
voorlichtingsmateriaal
De Nederlandse Stomavereniging heeft een breed scala aan
voorlichtingsmateriaal. Alle brochures zijn aan te vragen bij
het Landelijk bureau van de vereniging (zie voor gegevens
bij de adressenlijst).
Colostoma, Ileostoma, Neoblaas en Urinestoma
Deze drie brochures bespreken vrijwel alle
aspecten van het krijgen, het hebben en
vooral het leven met een stoma (of
een neoblaas). Daarbij komt het
verblijf in het ziekenhuis aan de
orde, maar ook het begin thuis,
het opvangmateriaal, kleding,
werk en sport, relaties en alles wat
verder van belang is. Het boekje
Colo­stoma is ook in het Turks verkrijgbaar.
Pouch en continent ileostoma
Een pouch en continent ileostoma zijn twee
mogelijkheden voor mensen die door colitis ulcerosa en polyposis poli hun dikke darm
moeten laten verwijderen. In deze brochure
wordt uitgebreid ingegaan op de kenmerken
en de voor- en nadelen
van beide opties.
Chris heeft een stoma
Een aardig kleurboekje om kinderen
van 3 tot 8 jaar vertrouwd te maken
met stoma-operaties.
44
45
Kinderen met een stoma
Een informatieboekje voor ouders/
verzorgers van kinderen met een stoma.
In deze uitgave is een scheiding
aangebracht tussen baby’s en
kinderen met een stoma.
Stoma en werk
In deze brochure gaat de
aandacht vooral uit naar aspecten die een
rol spelen bij het hebben van een stoma en
het (re-)integreren op de werkplek of elders.
Samen leven
Een brochure, waarin aan vrienden, vriendin­nen, partners of collega’s wordt verteld
wat een stoma precies is, waarom een
stoma nodig is, wat de psychologische
gevolgen kunnen zijn en hoe zij iemand
met een stoma kunnen helpen weer zijn
normale leven op te pakken.
Stoma en seksualiteit
Zonder een blad voor de mond te
nemen, belicht dit boekje alles over
seksualiteit na aanleg van een stoma.
Voeding bij een stoma
Wat is wel verstandig om te eten en te
drinken. Wat zijn belangrijke voedings­
stoffen? Alles over voeding bij een stoma.
Stoma en reizen
In 12 Europese talen
worden 100 verschillende stomatermen
besproken. Heel handig tijdens een verblijf
in het buitenland.
Stoma en zwangerschap
Deze brochure verschaft heldere informatie
over alles wat met stoma en zwangerschap te maken heeft, zowel voor de conceptie als daarna.
46
Sportief
Sporten is niet het eerste waaraan
mensen zullen denken na de aanleg van
een stoma of pouch. In de brochure
is te lezen waarom sportief bewegen juist wel zijn vruchten afwerpt. 
Jong
Een tweeluik: veel citaten en ervaringen voor en door 12 tot 20-jarigen in het eerste deel. Deel twee
richt zich op de 20 tot 40-jarigen.
Onderwerpen als vriendschap, ver­kering, wonen in een studentenhuis of de eerste baan komen aan
bod.
47
Stoma Zorgwijzer
Handboek voor
mensen met een stoma
Een onmisbaar en overzichtelijk
naslagwerk voor iedereen die
zijn of haar weg moet vinden
in het leven met een stoma. Vol
informatie en met ervaringen van
andere stomadragers.
Gratis voor leden. Niet-leden
betalen 10 euro.
DVD-film: Een stoma... nou en?
Heel veel mensen vragen zich af hoe
dat is... leven met een stoma.
In ‘Een stoma... nou en?’ vertellen
vijf mensen openhartig over hun
leven vanaf het moment dat ze
wisten dat ze een stoma zouden
krijgen.
Julia... en haar stoma
Julia is 12 jaar. Dit stripboek is
informatief, soms grappig en
geeft een goed beeld van hoe het
in werkelijkheid is om een stoma
te krijgen en te hebben.
48
Op zoek naar informatie over stomazorg? Deze flyer wijst (toekomstige)
stoma­dragers de weg naar de Stoma
Zorg­wijzer: dé website waar informatie over stomazorg in Nederlandse
ziekenhuizen te vinden is.
Word lid!
In de folder Word Lid! staat informatie
over de Nederlandse Stomavereniging
en wordt de dienstverlening verder
toegelicht. Onderwerpen die aan bod
komen zijn: informatie en persoonlijk
advies, lotgenotencontact en belangenbehartiging. Geïnteresseerden kunnen
een bon invullen en opsturen om zich
als nieuw lid aan te melden.
Bezoekdienst
In deze folder wordt uitgelegd waarom
het voor mensen die een stoma krijgen
of net hebben, fijn kan zijn om met
een ervaringsdeskundige te praten. Die
komt thuis langs, al is een telefonisch
gesprek ook mogelijk. Een aantal mensen met een stoma vertelt kort welke
toegevoegde waarde deze gratis service
voor hen had.
49
Belangrijke adressen,
telefoonnummers en
websites:
Aanmeldingsformulier
Nederlandse Stomavereniging
Bisonspoor 1230, 3605 KZ Maarssen
Telefoon: (0346) 26 22 86
Fax: (0346) 25 03 56
E-mail: [email protected]
Website: www.stomavereniging.nl
Adres:
Naam:
m/v
Postcode
Woonplaats:
Telefoon:
Ieder(in)
Netwerk voor mensen met een beperking of chronische ziekte
Telefoon: (030) 720 00 00
Website: www.iederin.nl
Crohn en Colitis Ulcerosa Vereniging Nederland (CCUVN)
Telefoon: (0348) 42 07 80
Website: www.crohn-colitis.nl
Maag Lever Darm Stichting
Telefoon: (033) 752 35 00
Website: www.mlds.nl
Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK)
Telefoon: (030) 291 60 90
Website: www.nfk.nl
Geboortedatum:
Soort stoma:
O Colostoma
O Ileostoma
O Urinestoma
O
O Ik meld mij aan als lid van de Nederlandse Stomavereniging.
Het lidmaatschap is het eerste jaar gratis.
O De vereniging heeft met diverse patiëntenverenigingen,
waaronder de Crohn- en Colitis Ulcerosa Vereniging
Nederland en Vereniging Waterloop, een aantrekkelijk
dubbellidmaatschap. Graag word ik geïnformeerd over
de mogelijkheden.
O Ik wil gebruik maken van de bezoekdienst.
O Ik wil graag de digitale nieuwsbrief ontvangen, hierbij
ontvangt u mijn emailadres:
KWF Kankerbestrijding
Telefoon: (020) 570 05 00
Website: www.kankerbestrijding.nl
Hulp- en informatielijn: (0800) 022 66 22
O Ik wil de Nederlandse Stoma­vereniging als donateur
steunen met een eenmalige of jaarlijkse bijdrage.
Kijk op de website van de Nederlandse Stomavereniging
voor meer adressen (www.stomavereniging.nl en klik op
adressen en links onderaan de Homepage).
U ontvangt van ons een bevestiging van uw aanmelding en
nadere informatie over eventuele  betalingen.
z.o.z.
50
51
Ik wil graag meer informatie over:
U kunt dit formuliertje in een ongefrankeerde envelop
opsturen naar:
Nederlandse Stomavereniging
Antwoordnummer 10
3600 VB MAARSSEN
52