Transcript Les 14: Leerling en leraar zijn

Syllabus Beginnerscursus 2014
Zenzo, Zen en Meditatie Ooststellingwerf
Les 14: Leerling en leraar zijn
Introductie: Overdracht van Licht
“If you don't understand by yourself, you'll have to find a teacher to get to the bottom of life and death. But
unless he sees his nature, such a person isn't a teacher.”42
In “The Transmission of Light43” zijn de verlichtingsverhalen opgenomen van 53 Boeddhistische leraren, van
allerlei tradities, na Bodhidharma vooral uit de Zen-traditie. Vrijwel elk verhaal begint met een kort gesprek
tussen de leraar en degene die later meester wordt. De eerste alinea eindigt binnen drie of vier regels met
“Zus-en-zo was daardoor direct Verlicht.” Als je het gesprek herleest, denk je “Què?”
Literatuur bij deze les:
vert.Red Pine, The Zen Teaching of Bodhidharma (North Point Press, New York, 1989)
Cleary, Thomas, Classics of Buddhism and Zen, Vol.four; Transmission of Light (Shambala, Boston, 2005)
Suzuki, Daisetz Teitaro, The Training of the Zen Buddhist Monk (Cosimo Classics, New York, 2010)
Brazier, David, Het nieuwe boeddhisme – Suggesties voor een andere leefwijze
(Asoka, Rotterdam, 2003)
Praktijk: Waarom kwam Bhodidharma uit het Westen?
Ook veel koans bestaan uit korte gesprekjes tussen leraar en leerling, waarbij de laatste vaak spontaan
verlichting bereikt door dat gesprekje of door een voorval naar aanleiding van het gesprek. Of omdat de leerling
zijn been breekt wanneer hij hardhandig door een Zenmeester de deur wordt uitgewerkt. Of omdat de
Zenmeester een kat in tweeën snijdt of iemands vinger afhakt of de boeddha WC-papier noemt.
Toen Huike, de eerste Chinese Zen Meester, aan de Indiase Meester Bodhidharma vroeg: 'Kunt u mijn zelf tot rust
brengen?', antwoordde de Indiase Meester: 'Laat me dat zelf zien!'. Huike wist niet wat zijn zelf was en wist al
helemaal niet hoe hij dit zelf aan Bodhidharma kon tonen. Na een aantal dagen en nachten wanhopig zoeken
naar zijn zelf, kwam Huike terug bij Bodhidharma en zei: 'Ik kan mijn zelf nergens vinden!'. 'Mooi', zei
Bodhidharma, 'Dan heb ik je zelf tot rust gebracht.' En Huike was verlicht.
Overdracht van hart tot hart
Ongeacht of je de inhoud van de gesprekken direct begrijpt, het patroon is wel duidelijk: in de Zen-traditie is de
relatie tussen de leerling en de leraar van belang. Dat geldt in het Boeddhisme in het algemeen, maar in de
noordelijke traditie – het mahayana – het sterkst. De Boeddha was zelf zo'n leraar. Gedurende 49 jaar was hij niet
aflatend bezig met de Dharma en een grote schare volgelingen. Velen raakten nog tijdens zijn leven verlicht. De
Boeddha wees geen duidelijke opvolger aan en vond dat de Dharma (in dit geval de leer) vanzelf verder tot de
discipelen zou komen. Toch is één van zijn discipelen leraar geworden op verzoek van de overige volgelingen van
de Boeddha, en ook hij heeft meerdere mensen tot verlichting gebracht. Die deden dat op hun beurt opnieuw en
zo voort en zo verder tot op de dag van vandaag.
In Bijlage 7 vind je de opvolging van leraar tot leraar – in de Rinzai-lijn – vanaf de tijd vóor de Boeddha tot de
leraren die vandaag nog leven en actief zijn. In kloosters en tijdens Sesshins44 wordt die Dharma-lijn dagelijks
gereciteerd. Ook dat doet denken dat die opvolging van leraar naar leerling die weer leraar wordt, belangrijk is.
42 The Zen Teaching of Bodhidharma, blz.13: “Als je het zelf niet begrijpt, zul je een leraar moeten vinden om door te
dringen in leven en dood. Maar tenzij hij zijn eigen natuur ziet, is die persoon geen leraar.”
43 Transmission of Light, de overdracht van licht, Denkoroku in het Japans, is de vertelling van verlichting, satori, maar
ook een goede geschiedschrijving over opvolging in de Zen-traditie.
44 Een Sesshin is een Zen-retraite; het woord betekent 'Vereniging van Hart'
52/72
Syllabus Beginnerscursus 2014
Zenzo, Zen en Meditatie Ooststellingwerf
Zen spreekt traditioneel van 'Overdracht van hart tot hart'. Maar als je het stukje op de vorige pagina leest over
Huike en Bodhidharma, wat wordt daar dan overgedragen? Zen-leraren ontkennen dat er echt iets wordt
overgedragen. In de Zen-traditie geeft de leraar niet in de eerste plaats les over het boeddhisme. De leraar geeft
je ook geen verlichting. Hij deelt geen geheime leer of iets spannends metafysisch. Hij of zij toont je de Boeddha.
Een Zen-leraar zal altijd proberen om de toehoorders aan te spreken in hun vermogen om zelf te zien. Met eigen
ogen je ware natuur zien.
Binnen de Zen-wereld speelt de relatie leerling-leraar wel een grote rol. De leraar is je gids op het Zen-pad, je
mentor en je spirituele vriend. De leraar is nadrukkelijk géén therapeut. Tijdens persoonlijke gesprekken met je
leraar (in sanzen; zie een volgende paragraaf, volgende bladzijde), wissel je ervaringen uit, krijg je adviezen over
je reis op je geestelijk pad en doe je desgewenst koan-studie. Leerlingen die daar behoefte aan hebben, kunnen
zich ook dieper verbinden met de leer, door het nemen van de voorschriften of zelfs door voor het monastieke
leven te kiezen.
De basis voor een goede leerling-leraarrelatie is wederzijds groot vertrouwen en respect. En het moet klikken.
Het ideaal waar de leraar naar streeft is te zijn als een kalyanamitta, een begrip uit het Sanskriet dat letterlijk
betekent 'goede vriend'.
De leraar:
Maar als het niet over het boeddhisme gaat of andere kennis en er verder niet iets is dat letterlijk wordt
overgedragen, wat doet een leraar dan? Een klassiek citaat uit de Zen-traditie, toegeschreven aan de eerste
Zen-patriarch Bodhidharma, die eerder al is genoemd, luidt:
A special transmission outside the scriptures,
Not founded upon words and letters:
By pointing directly to one’s mind
It lets one see into one’s own true nature and attain Buddhahood.
Door direct te wijzen op iemands eigen geest, kan men zijn eigen ware natuur zien en zo Boeddha worden. Wijzen
op iemands ware natuur. Dat is de taak van de Zen-leraar. Zo kan de simpele vraag “Waar was jij toen je de thee
inschonk?” voldoende zijn voor de rijpe geest en iemand naar satori 45leiden. Het is de taak van de leraar te
weten waar iemand zich op zijn pad bevindt en als een goede gids op te treden en de juiste weg te wijzen. Steeds
weer gericht op wie de leraar ontmoet en individueel en passend bij het moment en bij de vorderingen die de
leerling tot nu toe heeft gemaakt.
De leerling:
Maar de leerling moet het zelf doen. Iemand met dorst kan over water lezen of horen vertellen over hoe het
smaakt, hij zal zelf moeten drinken om de dorst te lessen.
Het is de taak van de leerling te zoeken, open te zijn, flexibiliteit van geest te trainen, moed te tonen, zich over te
geven. Niet aan de leraar. Een echte Zen-leraar zit niet te wachten op aanbidding en een guru-status, noch op
materieel gewin, noch op eer of faam, noch op kopieën van zichzelf. Iedere leerling is uniek en die uniciteit is
waardevol. De leerling geeft zich over aan de methode, aan de werkelijkheid, aan het leven. Daar heeft hij of zij
moed voor nodig. Moed om vastberaden en toegewijd te blijven ondanks de frustratie en de wanhoop van de
onwetendheid, de niet gekanaliseerde passies, het ongebluste verlangen, zolang satori op zich laat wachten.
Moed én vertrouwen. Een groot vertrouwen in de methode, de weg van Zen. Vertrouwen in zichzelf. En tegelijk
twijfel. Grote twijfel die de grenzeloze openheid creëert waarin de wijsheid voorbij alle wijsheid, het
ongeborene, de boeddhanatuur ruimte vindt zich te manifesteren.
Die drieslag van grote moed, groot vertrouwen en grote twijfel, zijn klassieke kenmerken, voorwaarden om de
Zen-weg te kunnen gaan. De leraar is slechts degene die je niet aflatend wijst op je ware natuur, tot het moment
dat je die plots ziet. “En hij bereikte grote verlichting.”
45 Satori: Verlichting of de Verlichtingservaring
53/72
Syllabus Beginnerscursus 2014
Zenzo, Zen en Meditatie Ooststellingwerf
Samen: Sanzen, het persoonlijk onderhoud:
De ontmoetingen tussen de leerlingen en de leraar zijn vaak sterk geformaliseerd. In kloosteromgevingen, en ook
in Sesshin of andere Zazenkai46, ontmoeten leerling en leraar elkaar één op één in een afgezonderde ruimte
tijdens Sanzen. Sanzen (letterlijk 'Zen Bestuderen'), ofwel het Zen-interview, kent twee vormen:
1. Sozan: verplicht, kinhin-volgorde, koan-training;
2. Dokusan ('gesprek met mijnheer', of mevrouw): vrijwillig, individueel, algemene (zen)ontwikkeling
In het algemeen geeft de leraar aan de aanwezigen aan, dat er gelegenheid voor sanzen is. De zendo-leider zal
vervolgens vertellen welke soort sanzen het betreft (sozan of dokusan). Op het aangegeven moment begeven de
eerste leerlingen zich richting de wachtruimte. Beurtelings kunnen zij de kamer waar de leraar zit, betreden en
een persoonlijk gesprek aangaan. De leraar zal een belletje luiden ten teken dat het gesprek is afgelopen waarop
de leerling zonder dralen weer vertrekt en de volgende leerling binnen kan gaan. Dit gaat zo door tot alle
leerlingen aan de beurt zijn geweest of tot de tijd op is, net wat eerder komt.
Sozan is een verplichte sessie. Elke aanwezige leerling moet naar sanzen. Of je nou wilt of niet. In een
kloosteromgeving zul je hardhandig worden gedwongen om naar de wachtruimte te gaan als het er op lijkt dat je
niet wilt.
De leerlingen gaan in kinhin-volgorde naar de sanzen-wachtruimte en komen in dezelfde volgorde ook weer
terug. Sozan is vaak van hele korte duur (een minuut of twee per gesprek), zodat alle aanwezigen ook echt aan
de beurt kunnen komen.
Dokusan is op vrijwillige basis. Zodra de zendo-leider het signaal geeft dat de aanwezigen naar de
sanzen-wachtruimte kunnen gaan, mag iedereen die dat wil, opstaan en vertrekken. Soms zie je in grotere
groepen twintig man tegelijk opspringen en het op een lopen zetten, elkaar daarbij verdringen bij deuropeningen
en elkaar fysiek blokkeren of wegduwen, om maar een beetje gunstig uit te komen in de wachtrij. Want een
gesprek tijdens dokusan mag langer duren, waardoor het niet zeker is dat iedereen aan de beurt komt.
Sozan en Dokusan is afgelopen als of de tijd op is, of de laatste leerling aan de beurt is geweest.
Het geheel van Sanzen wordt begeleid met allerlei belslagen en buigingen. Dit samen met het af- en aanlopen
van leerlingen, soms behoorlijk onstuimig, kan betekenen dat de sanzen-periode heel onrustig kan overkomen.
De leerlingen die niet in de sanzen-wachtruimte zitten hebben dan ook de taak om zich volledig in te zetten op
hun meditatie, tijdens zazen en ook tijdens kinhin. Super-geconcentreerd en hard aan het werk. Je bereidt je of
voor op je gesprek met de leraar of je houdt je bezig met de uitkomst van het gesprek dat je zojuist had.
Waar kinhin normaal gesproken gelegenheid biedt om even naar de WC te gaan, is dat bij kinhin tijdens sanzen
verboden. Iedereen die niet in de sanzen-wachtruimte is of op gesprek, blijft in de zendo.
Bij Zenzo is geen sprake van een Zen-meester. Wij doen daarom geen koan-training. Sozan wordt dan ook niet
gedaan. Er is wel gelegenheid voor Dokusan. Elke maand, in de week van volle maan, is er in de doorgaande
groepen een stille avond, een avond met tussen het reciteren van de Hartsoetra en de theeceremonie, alleen
maar drie periodes zazen afgewisseld met twee periodes langzame kinhin. Dat is ook de avond waarop de
tweede en derde periode zazen gelegenheid bieden voor dokusan, het persoonlijke onderhoud.
De gesprekken met de meditatieleraar zullen vooral coachend van aard zijn, uiteraard in relatie tot de
zen-praktijk van de cursist.
46 Zazenkai: zen-bijeenkomst
54/72
Syllabus Beginnerscursus 2014
Zenzo, Zen en Meditatie Ooststellingwerf
Doel: de rol van de Leerling
Het doel van deze les is duidelijk krijgen welke rollen en taken de leerling en de leraar hebben in de Zen-traditie.
De relatie tussen de leerling en leraar is die tussen twee volwassen mensen met elk hun eigen
verantwoordelijkheid. In Zen zijn de ontmoetingen normaal gesproken sterk geformaliseerd. Aan het einde van
deze les heeft de cursist enig inzicht in hoe dat in zijn werk gaat en wat er van hem of haar in de rol van leerling
wordt verwacht.
Huiswerk: voorbereiden op de Stille Avond
Regelmatig zittend mediteren is inmiddels een must, twintig minuten per zit. Doe de komende twee weken ook
goed de oefeningen waarmee je werkt aan voldoende ruimte in spieren, pezen en gewrichten van de benen.
De week van Pinksteren is er geen les. Wel kun je op woensdag 11 juni om 19u30 meedoen aan de inloopavond
(opgave van te voren niet verplicht; wordt wel gewaardeerd) waarop we drie maal zullen zitten, als het weer
meezit, buiten. Je hebt twee weken de tijd om je benen goed te trainen :-)
De eerstvolgende reguliere les is op maandag 16 juni of woensdag 18 juni.
Denk ook goed na over wat je met me wilt bespreken tijdens Dokusan waarvoor ik in die stille avond gelegenheid
bied. Je kunt een paar steekwoorden op een klein papiertje meenemen naar dokusan, als je daar behoefte aan
hebt. Je mag spieken :-)
En dan verder:
Na de week van Pinksteren komen we nog drie maal bij elkaar. Dan is dit cursusseizoen afgelopen. De
eerstvolgende les hebben we dus voor het eerst een formele stille avond en is er ook gelegenheid voor Dokusan.
De les daarna gaat het over meditatie in actie (dichtkunst, inktschilderen en calligrafie, bloemschikken,
boogschieten, vechtsporten et cetera) En dan, op 30 juni en 2 juli, is de slotbijeenkosmt van dit semester met de
eindevaluatie en de afsluiting.
In de zomermaanden (juli en augustus) is er de meeste weken ruimte en gelegenheid voor zomerzitten. Dat is
steeds op woensdagavond vanaf 19u30, zoals je dat al kent van de inloopavonden in eerdere vakanties. In de
zomermaanden is het echter niet gratis meer. Het kost €7,50 per keer.
In de eerste week van september beginnen de reguliere groepen weer. In het komende seizoen, dat dus in
september begint, zullen we met de groep een boek bespreken. Waarschijnlijk wordt dat “Zonder gruis geen
parels” van David Brazier. Het is voor de doorgaande groepen niet noodzakelijk om het te bespreken boek aan te
schaffen, maar dat mag wel.
De doorgaande groepen zullen zijn op maandag beginnend om 20u00, op woensdag om 18u00 en op donderdag
om 18u00 én 20u00. Onder voorbehoud van voldoende deelnemers (per groep: minstens drie; maximaal tien).
Doorgaande groepen betaal je per maand, €49,00 voor particulieren. Een seizoen duurt vijf maanden. Je betaalt
maximaal 10 maanden per jaar.
Denk alvast eens na of je tijdens of na de zomer, of beide, verder wilt na dit eerste seizoen. Als je het al zeker
weet, geef dat dan even door en meld daarbij je avond en tijd van voorkeur. Dan kan ik daar op in gaan plannen.
In de zomermaanden ben ik wellicht zelf één of twee weken niet thuis (ik wil graag een retraite en een werkweek
doen op de Noorder Poort). Dat zou betekenen dat die weken geen zomerzitten is, tenzij een cursist bereid is om
de avond te begeleiden. Dan zijn de mensen ook in die weken gewoon welkom. Als je denkt, O, dat vind ik leuk,
laat me ook dat even weten. Dan kan ik je uitleggen wat je moet doen en kunnen we de zomermaanden goed
inplannen.
55/72