Transcript (slechte) risicocommunicatie: onrust en wantrouwen - CBG-MEB

BIJWERKINGEN VAN (SLECHTE)
RISICOCOMMUNICATIE:
Onrust en wantrouwen
Daniëlle Timmermans
Email: [email protected]
Chief Science Officer Risicocommunicatie RIVM
Hoogleraar Risicocommunicatie EMGO+ Instituut,
VUmc
Risicocommunicatie | 4 juni 2014
Mexicaanse griep
PUBLIEKE ONRUST
EXPERTS
Volkskrant
NRC
HPV vaccinatie
DE WEEKKRANT.NL 9 maart 2009
REGIO - Ruim 15.700 Friese meisjes geboren in
1993 tot en met 1996 kunnen deze maand de
eerste inenting tegen baarmoederhalskanker halen
de HPV-vaccinatie. Geruchten over de schadelijke
gevolgen van de inenting vliegen het internet over.
Een kettingbrief en internetberichten waarin gerept
wordt over de negatieve gevolgen en
"verzwegen bijwerkingen" van de vaccinatie
zorgen voor onrust onder pubermeisjes en hun
ouders. De Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken
en journalist Désirée Röver voeren fanatiek
campagne tegen de vaccinaties. In een open brief
aan minister Klink wordt zelfs de vergelijking met
DES en softenon gemaakt
HPV vaccinatie
“In maart 2007 had de minister van VWS aan de Gezondheidsraad
gevraagd of het vaccin tegen baarmoederhalskanker in het
Rijksvaccinatieprogramma moest worden opgenomen. Een jaar later
kwam de Gezondheidsraad met een gedegen advies van 100 bladzijden
met nog eens 50 bladzijden met bijlagen. En een lange literatuurlijst. …
Na ampel beraad adviseerde de Gezondheidsraad om het HPV vaccin toe
te voegen …
…In TV programma’s weerlegden we vanuit het Centrum
Infectieziektebestrijding samen met de Gezondheidsraad de verhalen van
de kritisch prikkers. … We gingen er van uit dat onze rationele
argumenten overtuigend waren.
… We konden het tij dan ook niet keren. Van de 400 000 13 tot 16 jarige
meisjes die voor de vaccinatie waren opgeroepen, kwam slechts 50%
opdagen. Onze mening leek niet veel zwaarder te wegen dan de
mening van een bloemiste en andere zelfverklaarde
deskundigen.”
Coutinho, februari 2010. Machiavelli lezing
Wantrouwen en emoties
En experts werden niet meer geloofd
Wat is hier aan de hand?
6
Drie dingen zijn van belang:
● Mensen maken zich zorgen over hele kleine risico’s
● Mensen verwerken risico informatie op een andere manier
dan experts
● Het gaat om onzekere risico’s
WAT BETEKENT DIT?
Drie dingen zijn van belang:
● Mensen maken zich zorgen over hele kleine risico’s.
Waarom?
● Mensen verwerken risico informatie op een andere manier
dan experts
● Het gaat om onzekere risico’s  geen of beperkte
kwantificering mogelijk
Risico’s verschillend
ervaren
De bedreiging van buitenaf
Vrijwillig
controleerbaar
Riskant gedrag
onvrijwillig
niet controleerbaar
BRAND MOERDIJK
De huisarts heeft nog geen
klachten gezien die ze zonder
meer kan toeschrijven aan de
brand. Heel lastig is dat ze ook
niet kan zeggen dat de klachten
er niet door komen. „Ik zou de
mensen graag geruststellen.”
Maar ze zou ook willen dat
zware rokers en mensen
met ernstig overgewicht,
zich dáár zorgen over
zouden maken.
En niet over het gif.
NRC 15-01-2011
Huisarts over brand Moerdijk
12 januari 2011
Een week na de brand bij Chemie-Pack in
Moerdijk is nog veel onduidelijk.
Omwonenden maken zich zorgen; ze
vragen zich af er voor hen schadelijke
stoffen zijn vrijgekomen en zijn boos over
het gebrek aan informatie.
Risicoperceptie: meer dan een getal
● Het gaat niet alleen om de kans maar ook om:
– aard van het risico, oorzaken
– (ernst van) de mogelijke gevolgen
– mate van controle
Mentaal model
“Risico is meer dan een getal”
Drie dingen zijn van belang:
● Mensen maken zich zorgen over hele kleine risico’s
● Mensen verwerken risico informatie op een andere manier
dan experts
● Het gaat om onzekere risico’s  geen of beperkte
kwantificering mogelijk
Risicoperceptie:
het gebeurt wel of niet
Kans op hart- of vaatziekte
“ Ja, ik bedoel, als je cholesterol OK is dan betekent
dat dat er geen risico meer is op hart- en
vaatziekten. Niet dan? Je kan wel zeggen: het is 1
op de honderd. Maar wat als ik die ene bent? Een op
de honderd betekent niets voor mij. Het is eigenlijk
altijd fifty-fifty.” (Van Steenkiste, Van der Weijden, Timmermans et
al. PEC, 2005)
“Het gebeurt wel of
het gebeurt niet”
De mogelijkheid dat
het kan gebeuren is
belangrijker dan de
kans
BEELD VAN UITKOMST
Risicoperceptie:
analyse of gevoel
Rationeel-analytisch
Intuïtief-affectief
Onduidelijke
en onzekere
risico’s
Emotionele
situaties
Loewenstein et al. Risk as feelings 2001
Interviewcitaat
prenatale screening
“… Die kans op een miskraam. Het is een
hele kleine kans, dat weet ik wel. Maar mijn
gevoel zegt van het is heel groot. Dus
vandaar dat ik zeg: van mij hoeft het niet.”
(uit een interview met een zwangere vrouw)
Timmermans DRM, Van den Berg M, Kleinveld JH. Risk perception and prenatal screening (manuscript in
voorbereiding).
emoties !!!
HPV vaccinatie
DE WEEKKRANT.NL 9 maart 2009
REGIO - Ruim 15.700 Friese meisjes geboren in
1993 tot en met 1996 kunnen deze maand de
eerste inenting tegen baarmoederhalskanker halen
de HPV-vaccinatie. Geruchten over de schadelijke
gevolgen van de inenting vliegen het internet over.
Een kettingbrief en internetberichten waarin gerept
wordt over de negatieve gevolgen en "verzwegen
bijwerkingen" van de vaccinatie zorgen voor onrust
onder pubermeisjes en hun ouders. De
Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken en
journalist Désirée Röver voeren fanatiek campagne
tegen de vaccinaties. In een open brief aan
GEVAAR
vergelijking
met DES en softenon gemaakt
minister Klink wordt zelfs de
Drie dingen zijn van belang:
● Mensen maken zich zorgen over hele kleine risico’s
● Mensen verwerken risico informatie op een andere manier
dan experts
● Het gaat om onzekere risico’s
 experts verschillen van mening
 geen of beperkte kwantificering mogelijk
en risicocommunicatie is vaag
20
Volkskrant
NRC
EMV = Electromagnetische velden van
zendmasten, hoogspanningslijnen
Claassen, Timmermans,
in prep
Samenvattend
HPV vaccinatie
● Risico’s zijn niet zelf gekozen
 een bedreiging van buitenaf (“het vaccin is een gif”)
● Emotioneel
 Verhalen over bijwerkingen emotioneel
● Onzekere risico’s
 Bijwerkingen zijn nooit te vermijden maar heel zeldzaam
 Experts verschillen van mening
● Vage risicocommunicatie:
 … meestal verdwijnen afwijkende cellen, maar soms … ontstaat e
baarmoederhalskanker …
Samenvattend
● Mentaal model en type
risico
● Manier van omgaan
met risico
● Onzekere risico’s
Lekenperspectief
26
Publiek is bezorgd
experts niet
 Risico is meer dan een getal
 Binair denken en affect
domineren
 Experts verschillen van mening
Geen exacte communicatie
expertperspectief
Risicoperceptie:
analyse of gevoel
Rationeel-analytisch
Intuïtief-affectief
HPV vaccinatie
Mexicaanse griep
Onduidelijke
en onzekere
risico’s
Emotionele
situaties
Loewenstein et al. Risk as feelings 2001
Affect, risicoperceptie
en vertrouwen
RISICO
PERCEPTIE
AFFECT
VERTROUWEN
28
Slovic et al 2000
Allen Catellier & Yang 2012
Griffin 2004
Affect, risicoperceptie
+
en vertrouwen
RISICO
PERCEPTIE
AFFECT
VERTROUWEN
29
Slovic et al 2000
Allen Catellier & Yang 2012
Griffin 2004
Affect, risicoperceptie
-
en vertrouwen
RISICO
PERCEPTIE
AFFECT
VERTROUWEN
30
Slovic et al 2000
Allen Catellier & Yang 2012
Griffin 2004
Affect, risicoperceptie
en gedrag
+
+
VERTROUWEN
RISICO
PERCEPTIE
GEDRAG
-
Kernenergie, nanotechnologie etc
Siegrist et al 2000, 2007
EMV. Van Dongen et al 2013
31
Vaccinatie
(moeders en algemeen publiek)
Mexicaanse griep
Beslissing tot
vaccineren
Correlatie
met
vertrouwen
Moeders voor
kinderen
.51
Moeders voor
zichzelf
.23
Algemeen
publiek
.16
Timmermans DRM. The impact of trust in the government on the public’s decisions to vaccinate against
influenza A(H1N1) Submitted
33
Risico communicatie | Date_Text
Vertrouwen
● Competentie
– Op basis van prestaties in het verleden
● Overeenkomstige waarden
– Volksgezondheid versus economische belangen
● Transparantie
– Eerlijke en volledige informatie
Siegrist & Cvetokovich: Perception of Hazards: The Role of Social Trust and
Knowledge, 2000
Competentie?
DE WEEKKRANT.NL 9 maart 2009
REGIO - Ruim 15.700 Friese meisjes geboren in
1993 tot en met 1996 kunnen deze maand de
eerste inenting tegen baarmoederhalskanker halen
de HPV-vaccinatie. Geruchten over de schadelijke
gevolgen van de inenting vliegen het internet over.
Een kettingbrief en internetberichten waarin gerept
wordt over de negatieve gevolgen en "verzwegen
bijwerkingen" van de vaccinatie zorgen voor onrust
onder pubermeisjes en hun ouders. De
Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken en
journalist Désirée Röver voeren fanatiek campagne
tegen de vaccinaties. In een open brief aan
vergelijking
met DES en softenon gemaakt
minister Klink wordt zelfs de
Competentie?
Overeenkomstige
waarden?
37
Transparantie?
DE WEEKKRANT.NL 9 maart 2009
REGIO - Ruim 15.700 Friese meisjes geboren in
1993 tot en met 1996 kunnen deze maand de
eerste inenting tegen baarmoederhalskanker halen
de HPV-vaccinatie. Geruchten over de schadelijke
gevolgen van de inenting vliegen het internet over.
Een kettingbrief en internetberichten waarin gerept
wordt over de negatieve gevolgen en "verzwegen
bijwerkingen" van de vaccinatie zorgen voor
onrust onder pubermeisjes en hun ouders. De
Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken en
journalist Désirée Röver voeren fanatiek campagne
tegen de vaccinaties. In een open brief aan
minister Klink wordt zelfs de vergelijking met DES
en softenon gemaakt
Vaccinatie
(moeders en algemeen publiek)
VERTROUWEN Mee eens
Competentie
Bv. De overheid heeft de risico’s voor
de volksgezondheid van de Mexicaanse
griep en vaccinatie goed tegen elkaar
afgewogen.
48%
Overeenkomstige
waarden
Ik vertrouw er op dat de overheid geen
andere belangen heeft dan de
volksgezondheid als ze maatregelen
neemt tegen de Mexicaanse griep.
57%
Transparantie
Bv. De overheid communiceert open en
volledig over mogelijke
gezondheidseffecten van de Mexicaanse
griep.
Mexicaanse griep
Beslissing tot
vaccineren
Correlatie
met
vertrouwen
Moeders voor
kinderen
.51
Moeders voor
zichzelf
.23
Algemeen
publiek
.16
41%
Timmermans DRM. The impact of trust in the government on the public’s decisions to vaccinate against
influenza A(H1N1) Submitted
.
Vertrouwen
● Competentie
– Op basis van prestaties in het verleden
● Overeenkomstige waarden
– Volksgezondheid versus economische belangen
● Transparantie
– Eerlijke en volledige informatie
?
?
?
Siegrist & Cvetokovich: Perception of Hazards: The Role of Social Trust and
Knowledge, 2000
Samenvattend
● Mentaal model en type
risico
● Manier van omgaan
● Onzekere risico’s
● Negatieve emoties
Lekenperspectief
41
Publiek is bezorgd
experts niet
 Risico is meer dan een getal
 Binair denken en affect
domineren
 Experts verschillen van mening
Geen exacte communicatie
 Minder vertrouwen
expertperspectief
Mogelijk elf doden door Diane35-pil, maar pil hoeft niet van de
markt
door Anouk van Kampen
BINNENLAND
In Nederland zijn mogelijk elf vrouwen overleden door het gebruik van de
Diane-35-pil, zegt het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG).
De verwachting is dat het aantal meldingen van sterfgevallen die mogelijk
in verband staan met de pil nog zal toenemen.
In bijna alle gevallen gaat het om zeer jonge vrouwen die overleden aan
trombose of een longembolie. Het CBG noemt de recente meldingen van
sterfgevallen zorgelijk:
“Het CBG is geschrokken van de recente meldingen over Diane-35 die nu
pas bekend zijn geworden en volgt de ontwikkelingen op de voet.”
Toch wordt vrouwen die de pil gebruiken niet aangeraden met het gebruik
ervan te stoppen. Voorzitter van het CBG Bert Leufkens zei eerder
vandaag in Trouw:
“Stoppen met het medicijn kan nadelig zijn, neem alleen al ongewenste
zwangerschap. Want ook al is het hier formeel geen middel voor
anticonceptie, wij denken dat het wel vaak zo wordt gebruikt. Die 160
duizend gebruiksters: zoveel vrouwen met ernstige acne zijn er helemaal
niet.”
Ook wil het CBG de pil niet van de markt halen:
Het CBG wil Diane-35 op dit moment niet van de markt halen omdat dit
betekent dat het geneesmiddel onthouden zou worden aan patiënten die
daar baat bij kunnen hebben, zoals patiënten met zware vormen van acne
en overbeharing.
Voor zover bekend is Diane-35 niet gevaarlijk voor vrouwen die de pil al
langere tijd slikken.
42
Mogelijk elf doden door Diane35-pil, maar pil hoeft niet van de
markt
door Anouk van Kampen
BINNENLAND
In Nederland zijn mogelijk elf vrouwen overleden door het gebruik van de
Diane-35-pil, zegt het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG).
De verwachting is dat het aantal meldingen van sterfgevallen die mogelijk
in verband staan met de pil nog zal toenemen.
In bijna alle gevallen gaat het om zeer jonge vrouwen die overleden aan
trombose of een longembolie. Het CBG noemt de recente meldingen van
sterfgevallen zorgelijk:
“Het CBG is geschrokken van de recente meldingen over Diane-35 die nu
pas bekend zijn geworden en volgt de ontwikkelingen op de voet.”
Toch wordt vrouwen die de pil gebruiken niet aangeraden met het gebruik
ervan te stoppen. Voorzitter van het CBG Bert Leufkens zei eerder
vandaag in Trouw:
“Stoppen met het medicijn kan nadelig zijn, neem alleen al ongewenste
zwangerschap. Want ook al is het hier formeel geen middel voor
anticonceptie, wij denken dat het wel vaak zo wordt gebruikt. Die 160
duizend gebruiksters: zoveel vrouwen met ernstige acne zijn er helemaal
niet.”
Ook wil het CBG de pil niet van de markt halen:
Het CBG wil Diane-35 op dit moment niet van de markt halen omdat dit
betekent dat het geneesmiddel onthouden zou worden aan patiënten die
daar baat bij kunnen hebben, zoals patiënten met zware vormen van acne
en overbeharing.
Voor zover bekend is Diane-35 niet gevaarlijk voor vrouwen die de pil al
langere tijd slikken.
43
Wat betekent dit voor
risicocommunicatie?
Twee
perspectieven
● “Expert model”: vertalen van
wetenschappelijke informatie in lekentaal
 Geschat risico = ware risico
● “Leken perspectief”:
 Gepercipieerd risico = ware risico
EEN VOORBEELD
46
Communicatie rook
bij branden
Informatie past niet bij
het mentale model van
rook bij branden
?
Er is geen gevaar
voor de
volksgezondheid
Standaard bericht
“… Het is nog niet duidelijk welke stoffen er bij de
brand betrokken zijn. Meetploegen van de
brandweer meten of er bij de brand gevaarlijke
stoffen vrijkomen. Er zijn op dit moment geen
gevaarlijke stoffen in de rook gemeten. De
brandweer adviseert ramen en deuren te sluiten. Er
is geen gevaar voor de volksgezondheid….”
Standaard bericht
“… Het is nog niet duidelijk welke stoffen er bij de
brand betrokken zijn. Meetploegen van de
brandweer meten of er bij de brand gevaarlijke
stoffen vrijkomen. Er zijn op dit moment geen
gevaarlijke stoffen in de rook gemeten. De
brandweer adviseert ramen en deuren te sluiten. Er
is geen gevaar voor de volksgezondheid….”
?
?
?
Online vragenlijst
(n= 437)
Instemming met stelling
leken
%
Ook op grote afstand van de
brand is rook schadelijk
84
De kans op kanker door
inademen van de rook is
groot
77
Experiment
Alternatief bericht
“… De brandweer adviseert uit de rook te blijven,
ramen en deuren te sluiten en mechanische
ventilatie uit te zetten. In de rook zitten namelijk
schadelijke stoffen. U kunt last krijgen van irritatie
aan uw ogen en luchtwegen. De kans dat u door
inademing van de rook een ernstige ziekte krijgt,
zoals kanker, is uiterst klein, vergelijkbaar met het
inademen van de rook van enkele sigaretten. …”
Bericht
3.6
4.0
Betrouwbaarder
3.5
3.8
Minder beangstigend
3.2
4.0
Duidelijker/minder
tegenstrijdig
NB Op een 5 puntsschaal
52
Standaard Alternatief
Samenvattend
Wat te doen en niet
te doen?
● “Risico is meer dan een getal”
› Geef informatie over oorzaken en gevolgen
› Geef maatregelen of adviezen (controle !)
● ”Het gebeurt wel of het gebeurt niet”
› Wanneer er blootstelling aan schadelijke stoffen kan optreden, zeg
nooit “Er is geen gevaar voor de gezondheid”
● “Sluit aan bij de risicobeleving”
› Bijv. bij brand maak melding te maken van de kans op kanker
› Geef consistente informatie (impact van beelden !)
53
Wat te doen en niet
te doen?
● “Vage risicocommunicatie en onbegrip”
› Geef zo exact mogelijke informatie: kwantificeer als mogelijk !
“Communicatie en vertrouwen”:
●
› Wees transparant en geef eerlijk en volledige informatie: Je kan nooit
te veel vertellen !
54