Transcript De geschiedenis van het nederlands

E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |1
CURSUS NEDERLANDS
AANVULLING BIJ FRAPPANT 6
Schooljaar 2013-2014
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |2
INHOUDSTAFEL
I. De genealogie van een virus
3
a. Leid en en het onderzoek: een raadsel
i. Probleemstelling
ii. Reflectie
3
3
5
b. Een talensta mboom
i. Overeenkomsten
ii. Het verhaal van een taal
6
6
7
c. Helemaal naar het b egin!
8
2. De talen van Tolkien
i. De homo sapiens sliep met de Neanderthaler
ii. Wat zit er in onze taalhersenen?
8
10
10
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |3
I. De genealogie van een virus
a. Leiden en het onderzoek: een raadsel
i. Probleemstelling
Leiden coördineert nieuw Hepatititis C – vaccin onderzoeksprogramma.
Leiden – De Europese Commissie heeft 3.35 miljoen euro toegekend aan het internationale
project ‘HepCVax’, dat tot doel heeft vaccins te ontwikkelen tegen het hepatitis C virus (HVC).
Aan het project werken vijftien publieke onderzoeksinstellingen uit acht Europese Unie landen
samen.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zijn meer dan 170 miljoen mensen wereldwijd en 9
miljoen Europeanen besmet met het Hepatitis C virus, dat overgebracht wordt via besmet
bloed. Het virus verwoest de lever, en de aandoening is momenteel in slechts een kwart tot de
helft van de behandelde patiënten te genezen.
De huidige therapie is te duur voor mensen in ontwikkelingslanden en heeft ernstige
bijwerkingen.
In dit nieuwe project hebben de onderzoekers onder meer geprobeerd het virus in het
laboratorium te kweken. Dit is helaas nog niet gelukt en dat bemoeilijkt het onderzoek
aanzienlijk.
Het nieuwe project stelt zich prioritair tot doel een stamboom te reconstrueren van de familie
van het hepatitis C virus. Hierdoor wordt het mogelijk het virus in het laboratorium na te
maken, wat essentieel is voor het ontwikkelen van therapieën.
De eerste observaties hebben aan het licht gebracht dat het virus er een op zijn minst
eigenaardig te noemen voortplantingsgedrag op na houdt: in de ideale omstandigheden van
een laboratorium kan één ‘ouder’ op zichzelf een ‘opvolger’ genereren. Bij die ‘voortplanting’
konden reeds een aantal vaste patronen worden waargenomen:
-Elk virus heeft een structuur van maximaal 16 deeltjes en elk van de deeltjes stelt een
b epaalde eigenschap voor. In de studie van Leiden werd deze structuur telkens voorgesteld
door middel van een rooster met cellen met nummers.
- Opvolgers stammen telkens af van 1 voorouder (je heb t dus niet zoals b ij mensen 2 ouders
nodig  )
-Opvolgers lijken heel erg sterk op hun voorouder: ze nemen de genenstructuur grotendeels
over, maar b reiden die uit. Een ‘opvolger’ heeft met andere woorden meer puzzelstukjes in zijn
structuur dan de ouder.
-Het komt vaak voor dat een b epaald soort eigenschappen b ij de ouders (in de voorstelling:
stukjes cellen met hetzelfde nummer) overgaan in een andere eigenschap (in de voorstelling:
veranderen in een ander nummer).
-Twee ‘zusjes-opvolgers’ van eenzelfde ‘ouder’ maken nooit een identieke ontwikkeling mee.
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |4
Uit het voorbeeld blijkt dat ‘opvolger1’, ‘Opvolger2’ en ‘Opvolger3’ duidelijk opvolgers zijn van ‘Ouder’: hun structuur bestaat
grotendeels uit dezelfde stukken als de ouders, maar alle drie breiden ze die verder uit.
Bij ‘Opvolger 2’ zien w e dat daarbij de stukken 2 overgaan in 4; bij ‘Opvolger 3’ gaan het ene stuk 3 over in 5,. Opvolger 1
vertoont geen dergelijke mutatie; daar w ordt de structuur enkel uitgebreid.
Alle genetische informatie en de immunologische gegevens die voortkomen uit het patiëntenonderzoek, zullen
worden geïntegreerd in de eerste Europese databank van het virus.
Dr. Weinbach, projectmanager van het huidige ‘HCVacc’ en het nieuwe onderzoeksprogramma en werkzaam
bij het Centrum voor Infectieziekten van het LUMC, hoopt dat er snel preventieve maatregelen en therapieën
beschikbaar komen, die wereldwijd toegepast kunnen worden.
Slaag jij erin om het probleem voor de Universiteit van Leiden op te lossen? Van zeventien virussen
(die men daar voor het gemak gewone persoonsnamen heeft gegeven) heeft Dr. Weinbach de
modulestructuur kunnen ontrafelen. Aan jou om de negen nog niet geplaatste namen een (mogelijke)
plaats te geven:
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |5
ii. Reflectie
Reflecteer vervolgens even over deze oefening (die gebaseerd was op een fictieve tekst!): hoe ben je
te werk gegaan?
∗ Welke criteria heb je gebruikt om de positie van een ‘opvolger’ in de stamboom te bepalen?
∗ Was je zeker van je oplossing? Was het de enige mogelijkheid? Of de meest logische?
∗ Bekijk de weg die de oudste structuur heeft afgelegd om tot de structuur van Anouk te komen.
Waar ontstond een splitsing met de route van Noa? Welke wetmatigheden stel je vast in de
stamboom bij de evolutie naar Anouk die je niet vindt in de weg naar Noa?
∗ Zie je nog overeenkomsten tussen de structuur van Sam en die van Aäron?
∗ Kan je eventueel nog een generatie verder terug in de tijd? Hoe zou de puzzelstructuur van de
oer-virus er kunnen uitzien? Zijn er eventueel verschillende mogelijkheden?
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |6
b. Een talenstamboom
i. Overeenkomsten
•
Je stelt ongetwijfeld in onderstaande tabel vast dat er overeenkomsten zijn tussen de
verschillende talen.
Welke conclusies kan je eventueel trekken?
•
Hoe zou jij de verschillende talen op basis van deze voorbeelden groeperen?
•
Wat is het verband met de ‘virusoefening’?
•
Naast woorden die opvallende verwantschappen vertonen, zijn er ook een paar die helemaal
niet passen binnen de systematiek. Welke? Hoe zou dat te verklaren zijn?
•
Om taalverwantschap vast te stellen, kan men niet om het even welke woorden gebruiken.
Waarom mag men woorden als ‘venster’ of ‘computer’ niet vergelijken met gelijkaardige
vormen in andere talen om taalverwantschap na te gaan?
Van welke begrippen kan men vermoeden dat ieder volk er eigen, niet-ontleende woorden
voor heeft?
Nostratisch
Is er een verwantschap tussen het Indogermaans en andere taalfamilies in de wereld? Sommige geleerden
beweren dat het een utopie is zo’n mogelijke verwantschap te willen aantonen. Anderen zijn ervan overtuigd
dat ze kunnen teruggaan tot een Proto-Nostratisch, dat Indogermaanse, Semitische, Altaïsche, …. talen (de
talen rond de Middellandse Zee, de ‘Mare Nostrum”) bevat.
Hun theorieën krijgen steun vanuit een onverwachte hoek,
namelijk die van de genetica. En het idee om via genetisch onderzoek
historische verwantschap tussen volken aan te
tonen werd –hoe vreemd het ook moge klinken- geïnspireerd door de
taalkundig geïsoleerde positie van het Baskisch.
Het Baskisch – de Basken zelf noemen het Euskara- is een eenzaat
binnen de Europese talen: men heeft geen enkele verwantschap met
een andere taal kunnen aantonen. Nu nemen Basken niet alleen door
hun taal een unieke plaats in: analyses hebben aangetoond dat ze ook
door hun bloedgroep, DNA-structuur e.d. een geïsoleerde plaats
innemen.
Kan de genetica aanwijzingen geven voor de linguïstiek? De volkeren die Nostratische talen spreken, blijken
een verwante DNA-structuur te hebben. Verder genetisch onderzoek leidt tot een classificatie van volkeren
die heel sterk overeenkomt met de stamboom die sommige linguïsten opstellen om de verwantschap tussen
taalfamilies voor te stellen; beide voeren ons terug tot een oorsprong ergens in Afrika. En archeologische en
paleontologische vondsten ondersteunen die bevindingen.
E e n w i j d ve r t a k t e
•
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |7
De ontdekte overeenkomsten zouden een gevolg kunnen zijn van een samenloop van
omstandigheden. Het is vooral de systematiek die het tegendeel bewijst.
De verwantschap tussen talen is het duidelijkst te herkennen bij een vergelijking van
woordstammen, maar ook op het gebied van morfologie en syntaxis vertonen talen
overeenkomsten.
Maak oefening 1 en 2 in je studieboek.
Op basis van de aard en de frequentie van de overeenkomsten besluit men dat talen meer of
minder verwant zijn. Op die manier is men talen gaan indelen.
ii. Het verhaal van een taal
•
Bekijk het eerste deel van een video-opname ‘Het verhaal van een taal’ (een televisieserie
van KRO en VRT) 1. Beantwoord individueel onderstaande vragen. Vergelijk achteraf je
antwoorden met die van je klasgenoot.
∗
∗
∗
Wat is een oertaal? Hoe klonk die waarschijnlijk in haar oorspronkelijke vorm?
Waar en wanneer begint de zoektocht naar de oorsprong van het Nederlands?
Rond 3000 VC vestigen zich migranten in Scandinavië, Noord-Duitsland en de Nederlanden.
De taal van de Germanen is op een aantal punten gaan afwijken van andere Indo-Europese
talen.
Algemeen wordt aangenomen dat dit geleidelijk aan gebeurd is tussen 2000 en 5000 v. Chr.
In die periode doen zich een aantal evoluties voor:
o
Het verspringend Indo-Europees accent evolueert tot een vast initiaal accent.
Wat denk je, zal het gevolg zijn voor de minder beklemtoonde buigingsuitgangen ?
o
Er ontstonden zwakke werkwoorden. Daarbij worden verleden tijd en voltooid deelwoord
gevormd met behulp van een dentaalsuffix:
-Ned: spelen – speelde – gespeeld
-Duits: spielen – spielte – gespield
-Eng: play – played – played
-Gotisch: laisjan – laisida - laisiᵽs
o
Het onderscheid groeit ook doordat men medeklinkers anders gaat uitspreken. Dit fenomeen
krijgt de naam Eerste of Germaanse klankverschuiving.
Welk voorbeeld wordt in de reportage aangehaald?
Het komt erop neer dat de Germanen een twaalftal medeklinkers anders zijn gaan uitspreken.
Grimm (jawel, die van de sprookjes) vond daarin een wetmatigheid, een systeem. Vandaar dat
die klankverandering ook De wet van Grimm wordt genoemd.
Een voorbeeld: de originele Indo-Europese d bijvoorbeeld, werd door de Germanen als t
gerealiseerd. De andere Indo-Europese volkeren behielden de d. Vandaar dat je in het
Nederlands, Engels en Gotisch respectievelijk twee, two, twai vindt, terwijl dat in het Grieks,
Frans en Servo-Kroatisch duo, deux en dva is (dus met de originele d).
1
∗
Op de kaart hieronder zie je hoe de taalgrens België doorsnijdt. Wanneer en hoe is ze volgens
de reportage ontstaan?
•
Voer nu opdrachten 3 t.e.m. 11 uit in je studieboek vanaf pagina 23.
Op de site, ‘Geschiedenis van het Nederlands, Verhaal van een taal, tot 3’20’’.
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |8
c. Helemaal naar het begin!
We weten nu dat talen van een oertaal afstammen en dat die oertaal waarschijnlijk een allegaartje van
klanken zal geweest zijn die de oermens gebruikte om emoties uit te drukken en in de basisbehoeftes
te voorzien.
Maar daarmee is de vraag nog niet beantwoord hoe het komt dat de
mens überhaupt een talig wezen is…Over die vraag buigen we ons in
dit hoofdstukje.
Het is daarbij nodig dat we wat vakterminologie onder de knie krijgen,
willen we weten waar we het in onze besprekingen precies over
hebben.
Misschien heb jij net als vele anderen erg genoten van de verfilming
van Tolkiens meesterwerk ‘The lord of the Rings’. Dan is het je wellicht
opgevallen dat sommige dialogen niet in het Engels verliepen, maar
dat er gesproken werd in de taal van Midden-Aarde. Het gaat hier om
het Quenya en het Sindarijns, twee door Tolkien zelf gemaakte
elfentalen, die onlosmakelijk met zijn boeken verbonden zijn.
Bekijk even de eerste minuten van het derde deel ‘The return of the king’, waarin je de talen hoort 2.
Welke van deze omschrijvingen zijn volgens jou van toepassing op de door Tolkien gecreëerde taal:
welluidend – esthetisch – herkenbaar – ingewikkeld – Europees – eenvoudig – monotoon - melodieus
– klankrijk – ontwikkeld – saai – primitief ?
Misschien vind je zelfs nog andere adjectieven die passender zijn?
In de volgende tekst wordt wat informatie gegeven omtrent de bedoelingen van Tolkien. In welk van
deze taalbeschrijvingsvelden heeft Tolkien zich verdiept om een volwaardig Midden-Aards te creëren:
fonetiek – fonologie – morfologie – syntaxis – semantiek – pragmatiek – sociolinguïstiek – etymologie?
Probeer daarvan in de tekst ook voorbeelden te vinden, maar check eerst even of je al deze termen
begrijpt…
2.
De talen van Tolkien
De geheime ondeugd van een schrijvende professor - Raymond Noë
Het beeld is nog donker als we een fluisterende stem horen: "I amar prestar aen, han mathon ne
nen, han mathon ne chae a han noston ne 'wilith." Het is de stem van de elfenprinses Galadriel.
Ze spreekt Sindarijns, een elfentaal, en haar woorden (ondertiteld als: 'De wereld is veranderd; ik
voel het in het water, ik voel het in de aarde, ik ruik het in de lucht') vormen het begin van een
inleiding op het verhaal dat volgen gaat: de verfilming van J.R.R. Tolkiens The Lord of the
Rings.
Deze driedelige film vertelt het verhaal van de hobbit Frodo, die door toeval de ring in bezit krijgt die bepalend
is voor het lot van Midden-Aarde. De ring, die de drager ervan grote macht geeft, moet vernietigd worden om te
voorkomen dat het kwaad zal overwinnen. Frodo neemt deze taak op zich en begint aan een lange reis met als
doel de ring terug te werpen in het vuur waarin hij ooit gesmeed is.
Maar The Lord of the Rings (in vakjargon LotR) is veel meer dan het verhaal van Frodo. Het is ook het verhaal
van Arda, oftewel 'Midden-Aarde' - een wereld die bevolkt wordt door elfen, dwergen, hobbits, mensen, orks,
trollen en aardmannen - de wereld van Tolkien.
Geheime ondeugd
2
Op de site, Deel 2 Geschiedenis van het Nederlands, Lord of the rings
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
Pagina |9
De regisseur van de film, de Nieuw-Zeelander Peter Jackson, heeft er alles aan gedaan om het Midden-Aarde uit
Tolkiens boeken zo getrouw mogelijk weer te geven. Tolkiens grote passie - zijn 'geheime ondeugd' zoals hij het
wel noemde - was het maken van talen, en zijn boeken zag hij als niets anders dan "een poging om een wereld te
scheppen waarin een bepaalde taal die me esthetisch aanspreekt zou kunnen bestaan". De talen waren er het
eerst, en daarin besloten lagen de verhalen.
De Amerikaan David Salo werd voor de creatie van de film ingehuurd als 'language-consultant'. De dialogen in
de elfentalen, die in het boek ontbreken, vormden zijn voornaamste taak. Salo bleek er niet aan te ontkomen de
talen wat verder te ontwikkelen. Tolkien heeft ze zijn leven lang verbeterd, herzien en uitgebreid, maar
desondanks moest er in sommige gevallen gegist worden, bijvoorbeeld als er onduidelijkheid was over de juiste
woordvolgorde. Daarnaast hadden de filmmakers behoefte aan nieuwvormingen, zoals Gwemegil, de naam van
het zwaard van de elf Arwen. Gwemegil is samengesteld uit gwend 'maagd' en megil 'zwaard', en betekent dus
zoveel als 'maagdenzwaard'. Maar deze nieuwe woorden leverden dankzij de uitgebreide woordvormingsregels
van de twee talen weinig problemen op.
Tengwar
Een ander aandachtspunt voor taaladviseur Salo was de uitspraak. De uitspraak van het Elfs was nog niet zo
eenvoudig, hoewel Tolkien heeft gezorgd voor duidelijke uitspraakregels. Het probleem lag in de cadans en de
intonatie, die van de losse woorden een vloeiend geheel moesten maken. Uiteindelijk werd de uitspraak van de
Keltische talen als voorbeeld genomen, en het resultaat is een wat mysterieus klinkende taal die zacht en
beheerst en zonder opvallende klemtonen wordt uitgesproken.
En dan had Salo nog de supervisie over het schrift. In de film komen er met grote
regelmaat runen en inscripties in verschillende talen in beeld. Niet uitdrukkelijk, maar
ornamenteel. Het kenmerkt de aandacht voor de details dat die teksten en inscripties in
elfen- en dwergentalen echt iets betekenen en ook te ontcijferen zijn - zij het met enige
moeite.
Het Tengwar is een alfabetisch schrift met 36 letters. Hoewel tamelijk ingewikkeld, is het zeer bruikbaar voor
het weergeven van de meest uiteenlopende klanken, en het is dan ook wijdverbreid onder de volken van MiddenAarde. Tolkien ontwierp het zelf, waarbij hij zich waarschijnlijk liet inspireren door onder meer het Tibetaanse
schrift, en schreef er zelf ook in.
Eufone talen
John Ronald Remuel Tolkien (1892-1971) was dus wat je noemt een talenman Zijn
voorkeuren werden bepaald door 'fonesthetische' overwegingen. Een taal moest 'eufoon',
oftewel welluidend zijn. Het Frans vond hij niet mooi (Tolkien was tamelijk francofoob)
en het Gaelisch ook niet; het Welsh daarentegen weer wel, en het Oudnoors, en veel van
de andere Germaanse talen. Maar bovenal was hij verrukt van het Fins. "Het was als het
ontdekken van een hele wijnkelder die gevuld was met flessen met een verrassende
soort wijn, waarvan de smaak niet eerder geproefd was. Het bracht me in een roes."
Behalve de woordenschat en de klankleer beschreef Tolkien ook de
ontwikkelingsgeschiedenis van de beide talen: hij ging in op de etymologie van
woorden, en 'ontdekte' klankveranderingswetten. Bovendien stelde hij een lijst van 700
woordstammen en afleidingen daarvan op, de zogeheten Etymologies.
Het maken van talen - Tolkien sprak zelf liever van 'ontdekken', iets tussen scheppen en
reconstrueren in - was hem al snel niet meer genoeg. Hij begon verhalen te verzinnen die bij de talen hoorden,
waarbij hij zich liet inspireren door onder meer de helden- en godendichten van de Finse Kalevala en de
IJslandse Edda, en de sprookjes van Grimm. Al die door hem verzonnen verhalen samen vormden uiteindelijk de
mythologie van een andere wereld: Midden-Aarde.
Betovering
De duizenden bladzijden die Tolkien aan zijn talen wijdde, bevatten meer dan genoeg materiaal om het
Sindarijns en het Quenya verder uit te werken. Dat wordt ook wel gedaan, door mensen die in de taal willen
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
P a g i n a | 10
kunnen schrijven en spreken. Maar waarschijnlijk zou Tolkien zelf zeer argwanend op die uitwerkingen
gereageerd hebben: hij was bijzonder kritisch wanneer het ging om veranderingen in zijn talen en verhalen, en
het is dan ook de vraag wat hij van de film gevonden zou hebben. Max Schuchart, die in 1957 The Lord of the
Rings in het Nederlands vertaalde - en toen Tolkiens afkeuring plus veto over zich heen kreeg vanwege de
voorgestelde vertaling hobbel voor hobbit - zei vorig jaar in NRC Handelsblad "Als hij nog leefde en de film zou
zien, zou ik mijn hart vasthouden."
i. De homo sapiens sliep met de Neanderthaler
Samen met onze capaciteit om op twee benen te lopen is onze spraak en taal een van de
belangrijkste ontwikkelingen in de
evolutie van de mens. Tot in de jaren
‘80 dachten wetenschappers dat de
spraak zo’n 100.000 jaar geleden
ontstaan is, samen met het komst van
de homo sapiens. Ze waren ervan
overtuigd dat de hersenen en het
strottenhoofd van de mens pas dan
voldoende ontwikkeld waren om het
ontstaan van spraak en taal mogelijk
te maken. Maar in het begin van de
jaren ‘90 werd een ontdekking gedaan
die de wetenschap dwong haar
mening te herzien: paleontologen
vonden een 200.000 jaar oud
strottenhoofd van een Neanderthaler.
Je krijgt een reportage te zien over het ontstaan van taal bij de mens 3. Neem notities – je moet
achteraf in staat zijn om de vragen op te lossen die bij deze luister- en kijkoefening horen. Je dient je
antwoorden de volgende les als taak in.
ii. Wat zit er in onze taalhersenen?
Bekijk de tekst op de volgende bladzijde.
3
Op de site, Deel 2 Geschiedenis van het Nederlands, Ontstaan van taal
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
P a g i n a | 11
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
P a g i n a | 12
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
P a g i n a | 13
E e n w i j d ve r t a k t e
s t a m b o o m , P e t e r D e vl i e g e r ,
P a g i n a | 14